Adam Krzyszkowski Znaczenie studiów historycznych dla planów zagospodarowania przestrzennego miast Ochrona Zabytków 7/2 (25), 69-76 1954
OCHRONA ZABYTKÓW ROK UH ПИ 2 (25) ZNACZENIE STUDIÓW HISTORYCZNYCH DLA PLANÓW ZAGOSPO DAROW AN IA PRZESTRZENNEGO M IAST ADAM KRZYSZKOWSKI P rzed u rb anistam i polskim i stanęło olbrzym ie zadanie odbudow y i przebudo w y naszych m ia st i planow ego pokierow ania ich rozw ojem. Podstaw ow ym w arunkiem należytego w yw iązania się z tego zadania jest n a tle postulatów realizm u socjalistycznego w u rb an isty ce tw órcze n a w ią zanie do dziedzictw a k u ltu ry narodow ej w tym zakresie i tw órcze kontynuow a nie postępow ych realistycznych trad y cji urbanistycznych w w alce ze schem a tyzm em, uproszczeniam i i w ulgaryzacją. Środkiem osiągnięcia celu jest w ykrycie tych elem entów w układzie m iasta i tw órcze naw iązanie do nich w opracow yw anych planach. W obec złożoności i specjalności zagadnienia jed y n ie słuszną m etodą w y k ry cia będzie w szechstronne i dialektycznie ujęte studium historycznego rozw oju przestrzennego m iasta na tle studium zasadniczych jego przem ian gospodarczych i społecznych, staw iające w nioski: a) wydobycia i przebudowy wzgl. rekonstrukcji zabytkowych układów przestrzennych b) konserwacji, restauracji i ew. rekonstrukcji zabytków i ich zespołów c) ustalenia dróg twórczego nawiązania do realistycznej tradycji narodowej, regionalnej i lokalnej. R egułą pow inno być w ykonyw anie studiów dla w szystkich w zasadzie p la nów ogólnych m iast, w szczególności m iast o w ątk u zabytkow ym, oraz w szystkich planów szczegółow ych ośrodków i dzielnic zabytkow ych. N a ty m m iejscu należałoby może przypom nieć isto tę zab ytku u rb an isty cz nego w skali m iasta. Będzie to: układ urbanistyczny najstarszych i najbardziej charak tery sty czn y ch dzielnic, lu b historycznych układów sprzężonych, tk w ią- Ryc. 70. Widok Wrocławia z lotu ptaka wg F. B. W ernher, Topographia Silesiae (sprzed r. 1764).
Ryc. 71. Gdańsk. Widok ogólny (wg. sztychu z XVII w.). cych w m asie obecnego m iasta, uk ształto w an ie stary ch rynk ów i placów, h isto rycznych ulic i dróg w ylotow ych, m urów obronnych i fortyfikacji oraz daw nych założeń parkow ych i zw iązanych z nim i założeń wodnych, topografia i sylw eta starego m iasta, u k ład y działek, proporcje, ry tm i skala zabudow y i ograniczonych nią w n ętrz aż do b ry ły pojedynczego obiektu i d etalu architektonicznego w łącznie. Wobec często w ielokrotnego nakład an ia się tych układów, dla w łaściw ego ich zanalizow ania i zrozum ienia konieczna je st siłą rzeczy ich analiza d ialektyczna w pełnym rozw oju, a przynajm niej w dynam icznie ujęty ch przekrojach chronologicznych. O trzym ane studium historyczne pow inno dopomóc urbaniście niezależnie od postaw ienia spraw y w ydobycia i uw ypuklenia zabytkow ych elem entów i u łatw ienia podejm ow ania decyzji ich odbudow y czy rekonstrukcji do: a) lepszego zrozumienia treści współczesnego miasta w sposób dialektyczny, jako wyniku procesu historycznego i wyrazu nieustannego przeobrażania się i rozwoju, b) lepszego nawiązania nowoprojektowanego rozwoju miasta do w ykryw a nych przez studium zdrowych realistycznych tradycji dotychczasowej jego ewolucji, c) lepszego wydobycia, podkreślenia i utrzymania jego indywidualności urbanistycznej i architektonicznej, co je st specjalnie w ażne na tle niw elującego i ujednolicającego działania, skądinąd bardzo potrzebnych i niezbędnych, no rm aty w ó w.1 P rzy późnym n a ogół zjaw ieniu się u nas, bo dopiero w okresie po I-ej w oj- 1 Studia historyczne mogą też wydatnie podbudowywać, wykonywane z reguły równolegle, studia fizjograficzne do planów zagospodarowania, przez wykrywanie dawnych układów wodnych (stare koryta rzek, zalewy, zanikające jeziora czy bagna itp.) miejsc rozmieszczenia surowców, czy dawnych granic zalesień. 70
nie św iatow ej, pojęcia zabytku urbanistycznego, w łaściw e zrozum ienie jego roli i treści a w szczególności potrzeb określonych wyżej studiów, form uje się u nas dopiero teraz na tle olbrzym iego zam ów ienia społecznego w urbanistyce i p o stu lató w realizm u socjalistycznego w sztuce w ogniu w ielkich akcji odbudow y i przebu dow y naszych m iast. To sam o dotyczy tw o rzenia się niezbędnej do w ykonania zadania k ad ry specjalistów historyków -urbanistów i u stalania się form ich w spółpracy z urbanistam i. O ile potrzeby, w agę i skutki studiów historycznych dla planów ogólnych zagospodarow ania m ożna w yczytać na ogół jeszcze tylko z tych planów, to niezbędność studiów historycznych dla planów szczegółow ych dzielnic zabytkow ych uderza już doraźnie, naw et laika, na tle w ielu bieżących realizacji, a w szczególności w ielkiej akcji odbudow y zniszczonych ośrodków zabytkow ych przez D yrekcje B udow y O siedli Robotniczych. Zdecydow ana w 1949 roku O dbudow a Starego M iasta w W arszaw ie nie jest zjaw iskiem odosobnionym. Od roku 1Ö48 odbudow ują się już stare ośrodki n iek tó ry ch m iast śląskich ja k O pola, Pyskow ic, W odzisław ia i w reszcie R aciborza oraz Nysy, odbudow uje się G łów ne M iasto w G dańsku, i ośrodki staro m iejskie Poznania, L ublina i Gliw ic przygotow uje się już dokum entację architektoniczną dla odbudow y B olesław ca i K oszalina oraz urbanistyczną dla odbudow y S trzelina i B rzegu a zagadnienia odbudow y starych ośrodków w Szczecinie a zw łaszcza w e W rocław iu stan ą się rychło czołow ym i realizacjami postulatów F ro n tu Narodowego. Niedługo stanie się też zapew ne aktu aln a odbudow a S tarego M iasta w E lblągu. W odniesieniu do w ym ienionych zagadnień i w tej sk ali skali p lan u szczegółowego uderza tu ta j ponadto zasadniczy p o stu lat pełnej ad ap tacji zab y t kow ych układów urbanistycznych i ich elem entów ja k i poszczególnych obiektów do potrzeb nowego życia jak i konieczności znalezienia w łaściwego kom prom isu pom iędzy w ym aganiam i konserw atorskim i a potrzebam i tego życia. S tu d ia historyczne, już znacznie szczegółowsze n a tym etapie aniżeli studia w ykonyw ane dla planów ogólnych, pow inny dać naukow ą podstaw ę do w y b rania w łaściw ego kieru n k u adaptacji, a auto r studium m usi um ieć ponadto włączyć się tw órczo do jak najściślejszej doraźnej w spółpracy z projektantem, przy pełnym w yczuciu potrzeb współczesnego użytkow nika. P rzy jm o w an a droga i zakres studiów określone będą tu ta j specyfiką odbudow yw anych ośrodków : a) wagą ośrodków w skali krajowej, regionalnej i miasta (Gdańsk czy Wrocław, w stosunku do Koszalina czy Nysy), ich wielkością bezwzględną (Wrocław, Gdańsk) i względną w stosunku do obecnej i zakładanej perspektywicznej wielkości miasta oraz ich położeniem więcej lub mniej centralnym (Wrocław, Gliwice) czy peryferyjnym (Pyskowice, czy nawet Elbląg lub Opole) b) stopniem zabytkowości układów i ich elementów oraz wartością przestrzenną i plastyczną założeń i poszczególnych obiektów (Wrocław, Elbląg czy Brzeg przed Szczecinem, Koszalinem czy miastami górnośląskimi, utrzymanie się np. zabytkowych elementów tylko przy rynku w Opolu w powodzi zabudowy kapitalistycznej, wielkie pomieszanie zabudowy zabytkowej i XIX - wiecznej np. w e Wrocławiu) c) stopniem zniszczeń (kompletne np. dla Strzelina czy Elbląga, więcej czy mniej częściowe dla pozostałych, zachowanie względnie całych budynków, czy też tylko fasad) i wreszcie d) stopniem i wartością zachowanych przekazów, jak materiałów kartograficznych, fotograficznych, zdjęć pomiarowych itp. (brak materiałów dla Strzelina czy Koszalina nakazujący niezależnie od innych okoliczności najskromniejsze podejście, gdy np. dla Elbląga niewykorzystanie bogatej dokumentacji byłoby zasadniczym błędem) 71
Rye. 72. Szczecin, fragment planu z r. 1721 wg M. W ehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. 1911. które w ym agać będą każdorazow o indyw idualnego podejścia i indyw idualnych decyzji. Poza bezspornym i postulatam i jak: wydobycia rozplanow ania i sylw ety m iasta, w ydobycia i podkreślenia zabytkow ych, w szczególności m o n u m en talnych, obiektów użyteczności publicznej, jako zasadniczych dom inant, rów nież i nowego m iasta, w ydobycia resztek m urów i fortyfikacji i założeń zielonych oraz zw iązanych z nim i układów w odnych w ystąpi tu sporo zagadnień w y m agających uzgodnienia i kom prom isow ego rozstrzygnięcia pozornie sprzecznych postulatów zachow ania starych układów i w prow adzenia w nie now ej treści. Będą to postulaty: a) niezbędnej czasem sanacji komunikacji mimo obowiązującej i dominującej w zasadzie odwrotnej tendencji maksymalnej eliminacji ruchu z dzielnic staromiejskich (np. wewnętrzna nowa obwodnica we Wrocławiu realizowana po linii dawnych murów i fosy, czy nowe podcienie projektowane we W rocławiu, Raciborzu, Bolesławcu), a przede wszystkim b) przekształcenia uwspółcześnienia zabudowy. Oczyszczenie z późniejszej zabudow y w nętrz bloków, a n aw et w prow adzenie w p a rte ry budynków znacznie w iększej ilości usług aniżeli to naw et w ynika z potrzeb ludności ośrodków i jego roli w skali całego m iasta czy naw et regionu p rzy w ąskich z reguły uliczkach zabytkow ego u k ła d u nie w y s ta r cza z reguły dla zabezpieczenia m ieszkańcom w łaściw ych w arunków bytow ych a w szczególności dostatecznego naśw ietlenia m ieszkań. K oniecznie będą tu ta j zatem, czasem bolesne z p u n k tu w idzenia czysto zabytkow ego, decyzje: a) likwidacji pewnych partii zabudowy b) spłyceń traktów. 72
P o stulat uzyskania znośnej gęstości zabudow y i należytego naśw ietlenia b udy n ków zm usi ponadto, niezależnie od lik w id acji pew nych ciągów zabudow y, do obniżenia p rzy innych ciągach jej wysokości wzgl. rekonstruow ania jej w niezdeform ow anej późniejszymi podw yższeniam i lub u zupełnianiam i form ie. Dotyczyć to będzie uliczek gospodarczych czy p ierw otnie niezabudow anych partii przym urnych; obrysy ciągów należałoby tu wydobyć ew. lokalizacjam i w tym m iejscu przedszkoli czy żłobków, m urkam i, szkarpam i czy w reszcie układem zieleni. P o stu la t współczesności i ekonomiczności m ieszkań pozwoli na rekon Ryc. 73. Szczecin. Plan miasta z 2 poł. XVIII w. z Arch. Miejsk. w Szczecinie. stru k cję w pełnej głębokości traktó w jedynie b u dynków o najw iększych w artościach zabytkow ych przy m aksym alnym stosow a niu w odbudow ie od piw nic m ożliwie typow ych dw utraktów a dla pew nych orientacji, m niej chętnie, tró jtra k tó w. B udynki rekonstruow ane w p ełn i w starym układzie rzutów pow inny otrzym yw ać przeznaczenie raczej niem ieszkalne. Przy określonej wyżej adaptacji postulat nienaruszania układów kluczow ych zabudow y, a w ięc przede w szystkim u k ład u ścian rynków i p o stu lat n aw iązania do układu działek w inny generalnie obowiązywać. Ze w zględu na w ym ienione wyżej okoliczności przy opracow yw aniu planów szczegółowych ośrodków zabytkow ych jasny staje się postulat jak najdalej idącej tw ńrczej ew aluacji w artości całego u k ład u i poszczególnych jego elem entów, podbudow yw anej jak najjaśniej sprecyzow anym i k ry teriam i i m ożliwie najdalej idącym i studiam i. K onieczna będzie tu analiza w szystkich dostępnych planów historycznych sprow adzonych o ile możności do skali współczesnego podkładu oraz dokonanie oceny, opisania, skartotekow ania i sklasyfikow ania w kategoriach zabytkowości w szystkich poszczególnych obiektów w ścisłej w spółpracy auto ra studium z u rb an istą w ykonującym plan oraz ekonom istą, w szczególności w odniesieniu do oceny ew ent. sugerow anych likw idacji nowszej zabudow y, przy m aksym alnym wczuciu się autorów w potrzeby współczesnego m ieszkańca i użytkow nika terenu. Dalszą konsekw encją p rac będzie konieczność stałego nadzoru k o n se rw a to r skiego przy przepro w adzaniu odgruzow ania oraz przygotow yw anie szczegółowych w ytycznych dla projektów architektonicznych jak i zapew nienie im konserw atorskiej konsultacji. S charak tery zo w an e w yżej w stępne stu d ia w ym agają jeszcze należytego postaw ienia m etodologicznego, którego sprecyzow anie jed n ak na tle dośw iadczeń 73
zdobytych przy dotychczasow ych odbudow ach w szczególności przy przy kładow ej w swej bogatej i zm iennej problem atyce odbudow ie G łównego M iasta w G dańsku, dośw iadczeń z prow adzonych fragm entarycznie studiów dla tych opracow ań szczegółow ych oraz dośw iadczeń uzyskanych p rz y stu diach w ykonyw anych dla planów ogólnych nie pow inno nastręczać w iększych trudności. Oczywiście dialektyczne i dynam iczne podejście do tych prac, jak dla studiów dla planów ogólnych będzie tu rów nież konieczne; konieczność pow iązania ich ponadto ze studiam i dla planów ogólnych a w zasadzie w yprzedzenia przez nie, nie pow inna budzić w ątpliw ości. Pierw sze studia historyczne do planów zagospodarow ania, u jęte w obecnym pojęciu, zostały w ykon ane w latach 1950 51 przez poszczególnych specjalistów z reguły w oparciu o dośw iadczenia D ziału H istorii B udow y M iast In sty tu tu U rbanistyki i A rchitektury, którego w kład w postaw ieniu zagadnienia należy uznać za bezcenny; w latach 1951/52 zaczęli też działać pierw si rzeczoznawcy dla spraw studiów historycznych przy n iektórych biu rach projektow ych budow nictw a m iejskiego. Pogłębianie się m etody realizm u socjalistycznego w u rbanistyce i nacisk w ielki p otrzeb stw orzyły jed n ak rychło konieczność szerokiego zorganizow a nego podejścia do zagadnienia. N a przełom ie roku 1952 na 1953 w łaściw e agendy M inisterstw a B udow nictw a M iast i Osiedli w ścisłym porozum ieniu z Zarządem O chrony i K onserw acji Zabytków M inisterstw a K u ltu ry i Sztuki zdecydow ały przygotow anie studiów dla szeregu w ykonyw anych planów zagospodarow ania, przy czym w ykonanie ich pow ierzono P racow n io m K onserw acji Z abytków, k tó re p rzejęły w ten sposób w ykonaw stw o w szystkich studiów dla planów ogólnych m iast na zlecenie W ydziałów B udow nictw a Prezydiów W ojew ódzkich R ad N arodow ych. W ra m ach P racow ni K onserw acji Z abytków w ykonanie prac pow ierzono Pracow ni B adań i Studiów. P rzyjęta przez Pracow nie K onserw acji Z abytków trzeb a stw ierdzić jedynie słuszna na danym etapie zasada zlecania opracow ań poszczególnym specjalistom, z reguły w terenie, przy pozostaw ieniu im siłą faktu znacznej sw obody w ujęciu tem atów i in terp retacji przew odniej in stru k cji opracow anej przez In sty tu t U rbanistyki i A rch itek tu ry dała w praw dzie opracow ania w pew nym stopniu niejednolite, pozw alające jed n ak przez ich porów nanie na możliwość w ykrycia w łaściw ej drogi dla dalszych prac. W stępna analiza w ykonanych dotychczas opracow ań (36-u w ciągu roku 1953, przy 6-u przechodzących na rok 54 i 22-u nowozlecanych) pozw ala już na próbę w stępnego w yprow adzenia w niosków odnośnie ew en tu aln ej potrzeby rozszerzen ia lub zaw ężenia i pogłębienia ich pro b lem aty k i oraz lepszego dostosow an ia jej do potrzeb bezpośrednich użytkow ników u rbanistów. A bstrahując od zagadnień m erytorycznych nasuw ałyby się następujące p o stu laty m etodologiczne i m etodyczne: a) pogłębienia części poświęconych w pływowi położenia geograficznego i topograficznego na rozwój miasta, z uwzględnieniem przemian ukształtowania terenu ; b) obejmowania tym studium całego obszaru współczesnego miasta a w wypadkach poważnej jego rozbudowy całego jego przewidywanego obszaru rozwojowego; c) pełniejszego uwzględnienia rozwoju przestrzennego tak w całości jak i w elementach miasta z okresu kapitalistycznego, aż do okresu ostatniej wojny włącznie; d) stosowania, jako zasady, załącznika opisu zabytków z krótką charakterystyką; 74
Rye. 74. Opole. Plan perspektywiczny. F. B. W ernher, op. cit. e) możliwie szerokiego i usystematyzowanego według jednolitego wzoru ujmowania wniosków do planu, ustalanych ostatecznie wespół z urbanistam i i konserwatorami; f) udoskonalenia i ujednolicenia graficznej ilustracji planistycznej. D alsza ew olucja organizacyjna prac w inna iść zdecydow anie w kierunku rozbudow y kom órki centralnej usługow ej w stosunku do zespołów teren o w ych, przez podbudow anie jej zespołam i rzeczoznawców i specjalistów archeologów, etnografów, historyków sztuki i geografów czy naw et fizjografów. Z organizow aną k ilk a m iesięcy tem u kom órkę k reślarsk ą należy dalej rozbudować. Ciągle jeszcze nie w ystarczająca w spółpraca autorów studiów z p ro je k ta n tam i planów m usi być stale pogłębiana. Ciągle jeszcze dyskusyjne zagadnienie: zakresu podbudow y studiów tłem gospodarczo-społecznym i opracow yw ania pełnozakresow ej historii rozw oju przestrzennego m iasta, czy też ograniczania się tylko do zagadnień mogących m ieć p rak ty czn e znaczenie dla planu, m usi być ro zp atry w an e pod kątem dostępnych środków i źródeł oraz stojącego do dyspozycji czasu i kadry. Od bezspornej, n aw et z p u n k tu w idzenia urbanisty, większej pełności opracow ania w ażniejszym będzie w ykonanie z tych sam ych kredytów większej ilości prac. W ydaje się jednak, że naszkicow ana poniżej ogólna przydatność studiów pow in n a um ożliw ić znalezienie dodatkow ych środków n a ich w ykonanie, a ew en 75
tualne w ciągnięcie dp prac zakładów naukow ych ułatw ić i przyspieszyć ich w ykonanie. Stw ierdzając w ielką w agę osiągnięć Pracow ni B adań i Studiów trzeb a stw ierdzić rów nocześnie potrzebę rychłego u dostępnien ia w łaściw ym fachow com zebranych m ateriałów oraz m ożliw ie szybkiego przedyskutow ania p ra c w m ożliw ie szerokim gronie. Z organizow anie odpow iedniej k o n feren cji w połączeniu z pokazem, najlepiej przez Tow arzystw o U rbanistów Polskich, w ydaje się niezbędne i pow innd dać w nioski co do dalszego sprecyzow ania pro b lem a tyki, m etodyki prac, pogłębienia w spółpracy z u rb anistam i i w skazania m ożliw ości szerszego w y korzy stania opracow ań. N iezależnie od doraźnej przydatności studiów do opracow ań poszczególnych planów zagospodarow ania w ydaje się, że pow inny się one stać podstaw ą dla szeregu opracow ań m onograficznych i ta k niezbędnego dla u rb an istó w gen eralnego studium form i ew olucji przestrzennej m iast polskich, oraz do stw orzenia generaln ego system u klasyfikacyjnego zabytków urbanistycznych. N arasta jąca w aga zagadnienia dyk to w ałab y rów nocześnie konieczność ro z w ażenia m ożliwości pow ołania przy jednym z U niw ersytetów k ated ry U rbanistyki H istorycznej, oraz w ciągnięcia w ja k najszerszym zak resie do p rac w łaściw ych zakładów u n iw ersy teck ich i politechnicznych. W ydaje się, że dla nikogo z urbanistów nie je st już sporną spraw ą konieczność stu d ió w historycznych do planów zagospodarow ania i w y d aje się, w św ietle dotychczasow ych dośw iadczeń i potrzeb, że niezbędność tych studiów stanie się niedługo ta k oczyw istą ja k niezbędność typow ej in w en tary zacji. W obliczu przy b ierający ch coraz bardziej n a sile procesów odbudow y i p rzebudow y naszych m iast, studium historyczne w inno rychło nabraw szy cech m ożliw ie ścisłej dokum entacji stać się elem entem składow ym w ym ienionych wyżej elaboratów planów zagospodarow ania; oczywiście ścisłe sprecyzowanie, zh ierarchizow anie i zetapow anie p rac będzie rów nocześnie rychło konieczne. P ełna gotowość m aksym alnego w łączenia się do tych p rac w łaściw ych specjalistów, w szczególności historyków u rb an isty k i i architektu ry, przy dogłębnym w czuciu się przez nich w najistotniejszy cel tych p rac u łatw ienia tw órczego znalezienia w łaściw ej drogi dla stw orzenia now ej najdoskonalszej form y współczesnego m iasta w inna być odzewem z drugiej strony. 76