Uchwała Nr XV/86/2008 Rady Gminy Hrubieszów z dnia 18 marca 2008 roku w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Lokalnego Gminy Hrubieszów w latach 2008 2020 Działając na podstawie: - art. 18 ust.2 pkt 6 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym(tj. Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 z późn. zm.) Rada Gminy uchwala co następuje: 1. Uchwala się Strategię Rozwoju Lokalnego Gminy Hrubieszów w latach 2008 2020 w brzmieniu stanowiącym załącznik Nr 1 do niniejszej uchwały. 2. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Hrubieszów. 3. Uchwała wchodzi w Ŝycie z dniem podjęcia. Przewodniczący Rady Gminy (-) Jerzy Fedorczuk
Załącznik Nr 1 do uchwały Nr XV/86/2008 Rady Gminy Hrubieszów z dnia 18 marca 2008 r. STRATEGIA ROZWOJU LOKALNEGO GMINY HRUBIESZÓW W LATACH 2008 2020 Hrubieszów, 2008 r.
STRATEGIA ROZWOJU LOKALNEGO GMINY HRUBIESZÓW W LATACH 2008 2020 została opracowana w: Urzędzie Gminy Hrubieszów ul. B. Prusa 8 22-500 Hrubieszów e-mail: hrubiesz_g@woi.lublin.pl tel.: (0-84) 696 26 81 fax: (0-84) 696 27 94 przez: referenta ds. informacji i promocji Piotra Tarasiuka - 2 -
Spis treści Wstęp...- 5-1. Określenie horyzontu czasowego strategii...- 9-2. Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Gminy Hrubieszów...- 10-2.1 Przestrzeń i środowisko...- 10-2.1.1 PołoŜenie Gminy Hrubieszów w województwie i kraju...- 10-2.1.2 Charakterystyka sieci osadniczej...- 14-2.1.3 Opis zasobów naturalnych...- 15-2.1.4 Opis zasobów kulturowych...- 24-2.2.5 Identyfikacja podstawowych problemów...- 30-2.2 Sfera społeczna...- 30-2.2.1 Demografia...- 30-2.2.2 Poziom wykształcenia...- 35-2.2.3 Rynek pracy...- 38-2.2.4 Uczestnictwo w kulturze...- 41-2.2.5 Współpraca międzynarodowa...- 41-2.2.6 Identyfikacja podstawowych problemów...- 42-2.3 Strefa gospodarcza...- 43-2.3.1 Główni pracodawcy...- 43-2.3.2 Struktura podstawowych branŝ gospodarki...- 43-2.3.3 Ilość podmiotów gospodarczych i osób zatrudnionych w poszczególnych sektorach...- 44-2.3.4 Rolnictwo...- 46-2.3.5 Identyfikacja podstawowych problemów...- 51-2.4 Infrastruktura techniczna...- 51-2.4.1 Infrastruktura komunikacyjna i transportowa...- 51-2.4.2 Infrastruktura ochrony środowiska...- 56-2.4.3 Infrastruktura energetyczna...- 59-2.4.4 Identyfikacja podstawowych problemów...- 60-2.5 Infrastruktura społeczna...- 60-2.5.1 Infrastruktura edukacyjna...- 60-2.5.2 Infrastruktura sportowo-rekreacyjna...- 61-2.5.3 Infrastruktura kultury...- 64-2.5.4 Infrastruktura ochrony zdrowia i opieki społecznej...- 65-2.5.5 Zasoby mieszkaniowe...- 67-2.5.6 Bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpoŝarowa...- 69-2.5.8 Identyfikacja podstawowych problemów...- 71-2.6 Zarządzanie...- 71-2.6.1 MoŜliwości budŝetowe gminy...- 71-2.6.2 Planowanie strategiczne i promocja gminy...- 75-2.6.3 Kapitał społeczny...- 76-2.6.4 Identyfikacja podstawowych problemów...- 78-2.7 Analiza SWOT...- 78-3. Część planistyczna...- 80-3.1 Misja i wizja strategii:...- 80-3.2 Cele strategiczne (obszary priorytetowe)...- 82-3.3 Cele operacyjne oraz proponowane kierunki działań...- 84-3.4 Zadania polegające na poprawie sytuacji na obszarze gminy...- 93 - - 3 -
3.5 Zgodność ze strategicznymi dokumentami...- 99-3.5.1 Powiązanie projektów i zadań z działaniami realizowanymi na terenie Gminy Hrubieszów...- 99-3.5.2 Powiązanie projektów i zadań z działaniami realizowanymi na terenie Powiatu Hrubieszowskiego...- 99-3.5.3 Powiązanie projektów i zadań z działaniami realizowanymi na terenie Województwa Lubelskiego...- 100-3.5.4 Powiązanie projektów i zadań z działaniami realizowanymi na terenie RP...- 102-3.6 System wdraŝania i monitorowania...- 105-3.6.1 Zasady monitorowania i wdraŝania Strategii...- 105-3.6.2 Oczekiwane wskaźniki osiągnięć Strategii Rozwoju Lokalnego...- 107-3.7 Źródła finansowania...- 111-3.8 Opis konsultacji społecznych...- 113-4. Wieloletni plan inwestycyjny...- 114 - - 4 -
Wstęp Rozwój lokalny stanowi istotne znaczenie dla Ŝycia mieszkańców. Przybiera on szczególnego wyrazu w związku z uświadomieniem istnienia w ramach Unii Europejskiej państw i regionów bogatych, wysoko rozwiniętych, jak równieŝ o znacznie niŝszym poziomie rozwoju. Niniejsze opracowanie ma za zadanie stać się instrumentem, dzięki któremu uświadomione zostaną potrzeby i podjęte zostaną działania, stymulujące wyrównywanie poziomu Ŝycia mieszkańców i rozwój gospodarczy Gminy Hrubieszów. W celu znalezienia najkorzystniejszych rozwiązań niezbędna jest rzetelna analiza stanu aktualnego. Pozwala ona na wskazanie słabych stron, które zostaną uwzględnione w planowaniu rozwoju gminy. Jednym z głównych czynników warunkujących rozwój regionalny jest rozwój lokalny, rozumiany jako działania podejmowane z woli lokalnych aktorów (samorządów, podmiotów gospodarczych, stowarzyszeń, organizacji pozarządowych) w oparciu o lokalne zasoby ludzkie oraz warunki naturalne i ekonomiczne. Rozwój lokalny oznacza więc oddolny sposób generowania dynamiki rozwoju i wykorzystanie całego potencjału rozwojowego w określonej skali przestrzennej. Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Hrubieszów w latach 2008-2020 stanowi dokument pozwalający na stworzenie jednego z podstawowych warunków sprawnego i efektywnego zarządzania gminą. Jednocześnie przyczynia się do znalezienia odpowiednich dróg do efektywnego gospodarowania zasobami. Szansą w rozwoju Gminy Hrubieszów jest pozyskanie zewnętrznych źródeł finansowania projektów, w tym ze środków pomocowych Unii Europejskiej. Dlatego teŝ, z uwagi na moŝliwości wynikające z planów ubiegania się o dofinansowanie projektów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013, opracowana została niniejsza Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Hrubieszów w latach 2008-2020. - 5 -
Rysunek 1. Fazy realizacji strategii DIAGNOZ OWANIE OCENA PROGNOZ OWANIE MONIOR OWANIE PLANOWA NIE DECYZJA Pierwszym krokiem podejmowanym przy tworzeniu strategii jest diagnoza stanu istniejącego, która ma za zadanie przygotowanie i ocenę sytuacji Gminy Hrubieszów, rozpoznanie i ocena stanu istniejącego oraz identyfikacja podstawowych problemów rozwoju, czyli tych zagadnień, na rozwiązaniu, których skupiać powinny się działania władz gminy. Diagnoza jest punktem wyjścia do analizy moŝliwych scenariuszy rozwoju gminy. Od jej prawidłowego sporządzenia zaleŝy trafność opracowanych programów i scenariuszy. Kolejnym krokiem jest analiza strategiczna. Jedną z najpowszechniej stosowanych jest analiza SWOT. Analiza SWOT jest efektywną metodą identyfikacji słabych i silnych stron organizacji oraz badania szans i zagroŝeń jakie stoją przed organizacją. Oparta jest ona na schemacie klasyfikacji dzielącym wszystkie czynniki mające wpływ na bieŝącą i przyszłą pozycję organizacji na: zewnętrzne w stosunku do organizacji, wewnętrzne wywierające negatywny wpływ na organizację i mające wpływ pozytywny. Ze skrzyŝowania tych dwóch podziałów powstają cztery kategorie czynników: - 6 -
zewnętrzne pozytywne - szanse. Szanse to zjawiska i tendencje w otoczeniu, które odpowiednio wykorzystane staną się impulsem rozwoju oraz osłabią zagroŝenia. zewnętrzne negatywne - zagroŝenia. ZagroŜenia to wszystkie czynniki zewnętrzne, które są postrzegane jako bariery dla rozwoju systemu pomocy społecznej. Istnienie zagroŝeń ma destrukcyjny wpływ na rozwój organizacji. Jednocześnie nie pozwala na pełne wykorzystanie szans i mocnych stron. wewnętrzne pozytywne - mocne strony, czyli atuty organizacji. Mocne strony to walory organizacji, które w pozytywny sposób wyróŝniają ją pośród organizacji o podobnych charakterze. Mocne strony mogą być wynikiem wielkości organizacji, zatrudnianego personelu, skuteczności realizowanych zadań itd. wewnętrzne negatywne - słabe strony organizacji. Słabe strony to konsekwencja ograniczeń zasobów i niedostatecznych kwalifikacji. Mogą one dotyczyć całej organizacji, jak i jej części. KaŜda organizacja posiada słabe strony. Jednak zbyt duŝa ich ilość moŝe spowodować, Ŝe organizacja nie wypełnia swoich podstawowych zadań. Następnym etapem jest opracowanie misji, celów strategicznych, programów i zadań. PoniŜej przedstawiono schemat hierarchii tych pojęć i ich wzajemną zaleŝność. - 7 -
Rysunek 2. Hierarchiczny układ celów strategii Misja/wizja Cele strategiczne (co chcemy osiągnąć? gdzie chcemy być?) Cele operacyjne (w jaki sposób chcemy to osiągnąć?) Kierunki działań (jakie zastosować narzędzia?) Zadania (co jest do zrobienia?) - 8 -
1. Określenie horyzontu czasowego strategii Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Hrubieszów jest dokumentem długookresowym, określającym generalny kierunek działania gminy oraz przedstawiającym metody i narzędzia jego wdraŝania. Z uwagi na złoŝoność problemów oraz aspekty finansowe zakreślono ramy czasowe jej wdraŝania na okres lat 2008-2020. Jest to dość długi czasookres, ale naleŝy pamiętać, Ŝe istnieje moŝliwość aktualizacji i dokonywania zmian w Strategii, które determinowane są zmianami uwarunkowań. Datę początkową wyznacza rok początku kwalifikowalności środków w ramach programów pomocowych Unii Europejskiej w perspektywie budŝetowej 2007-2013. Przy czym planuje się, Ŝe Strategia wejdzie w Ŝycie w 2008 r., po jej poprzednim uchwaleniu przez Radę Gminy Hrubieszów na najbliŝszej sesji i przedstawieniu w Departamencie Strategii i Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. Za datę końcową przyjęto rok 2020, który jest jednocześnie zgodny z datą graniczną zawartą w Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020. - 9 -
2. Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Gminy Hrubieszów 2.1 Przestrzeń i środowisko 2.1.1 PołoŜenie Gminy Hrubieszów w województwie i kraju Gmina Hrubieszów została utworzona w styczniu 1973 r. na mocy Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 r. Gmina Hrubieszów jest najdalej na wschód wysuniętym regionem Polski, graniczącym z Ukrainą. Zgodnie z podziałem administracyjnym kraju połoŝona jest w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego i we wschodniej części powiatu hrubieszowskiego. Siedziba gminy zlokalizowana jest w mieście Hrubieszów w odległości ok. 50 km od Zamościa i Chełma oraz w odległości ok. 60 km od Krasnegostawu i Tomaszowa Lubelskiego. Rysunek 3. Województwo Lubelskie na tle podziału administracyjnego kraju Źródło: opracowanie własne 2007 r. - 10 -
Gmina Hrubieszów zajmuje powierzchnię 259 km 2 (25 920 ha). Jej maksymalna rozciągłość na linii północ południe wynosi 29,5 km, a na linii wschód zachód ok. 14 km. Kształt gminy jest wydłuŝony w kierunki północno-południowym. W centrum ukształtowania terytorialnego znajdują się tereny podmiejskie miasta Hrubieszowa. Przez południową stronę gminy przebiega szerokotorowa linia kolejowa łącząca Śląsk z Ukrainą. Na terenie gminy znajduje się kolejowe przejście Hrubieszów-Izov. Gmina Hrubieszów od południa graniczy z gminą Mircze, od zachodu z gminami: Werbkowice, Trzeszczany i Uchanie, od północy z gminą Białopole w powiecie chełmskim, od wschodu w części północnej z gminą Horodło, a na odcinku 12 kilometrów obszar gminy przylega do granicznej rzeki Bug. Tak więc południowo-wschodnia część granicy gminy stanowi jednocześnie granicę państwa z Ukrainą. Rysunek 4. Gmina Hrubieszów na tle województwa lubelskiego i powiatu hrubieszowskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich Gmin Hrubieszów i Mircze, Hrubieszów, Mircze 2006 r. - 11 -
Pod względem fizjograficznym (w oparciu o budowę geologiczną, rzeźbę, klimat, stosunki geobotaniczne) gmina połoŝona jest w obrębie 2 prowincji: NiŜ Wschodnio- Bałtycko-Białoruski, podprowincji Polesie, makroregionie Polesie Wołyńskie, mezoregionie ObniŜenie Dubienki oraz w prowincji WyŜyny Ukraińskie, podprowincji WyŜyna Wołyńsko- Podolska, makroregionie WyŜyna Wołyńska i dwóch mezoregionach: Grzęda Horodelska i Kotlina Hrubieszowska. Ma to odzwierciedlenie w rzeźbie terenu oraz w warunkach glebowych. Według starszych podziałów Grzęda Horodelska i Kotlina Hrubieszowska włączane były przewaŝnie do WyŜyny Lubelskiej. Jednak niektórzy doszukiwali się powiązań z WyŜyną Wołyńską. WyŜyna Wołyńska tworzy szeroki płaskowyŝ okryty glinami, piaskami i lessami. U podnóŝa krawędzi oddzielającej ją od WyŜyny Podolskiej występują liczne podmokłości i bagniska. Region ten ma powierzchnię pagórkowatą o wysokości dochodzącej do 409 m n.p.m., porozcinaną licznymi dolinami rzek (Bug, Styr, Horyń, Słucz) i wąwozami na garby i grzędy. Grzęda Horodelska jest pasem płaskich wzniesień kredowych o wysokościach 220-230 m n.p.m., rozciągających się na obszarze 190 km 2. Charakterystyczne dla tego obszaru są bezwodne, często nieckowate dolinki o podmokłych dnach, rozcinające płaską wierzchowinę. Kotlina Hrubieszowska jest terenem o wklęsłej formie, wypreparowanej w strefie mało odpornych margli kredowych. Charakterystyczne dla niej są lekko faliste równiny o małych wysokościach względnych i łagodnych zboczach o kilkustopniowym nachyleniu. Pod względem geobotanicznym teren Gminy Hrubieszów zaklasyfikowany został w skład działu Wołyńskiego, krainy Zachodniowołyńskiej, dwóch okręgów: Hrubieszowskiego i podokręgu Hrubieszowskiego oraz okręgu Polesia Wołyńskiego i podokręgu Dorohusko- Sawińskiego. Według innych podziałów gminę włączono do działu Stepowo-Leśnego i krainy Wołyń Zachodni. Charakterystyczne dla tej krainy jest ponadprzeciętne występowanie roślinności gatunków pontyjskich. Zgodnie z regionalizacją Polski pod względem przyrodniczo-leśnym Gminę Hrubieszów włączono do Krainy Mazowiecko-Podlaskiej i Dzielnicy WyŜyny Wschodniolubelskiej oraz dwóch mezoregionów: WyŜyny Zachodniowołyńskiej i Polesia Wołyńskiego. Według podziału zoograficznego obszar ten zakwalifikowano w skład regionu Środkowoeuropejskiego i okręgu Subpontyjskiego. Natomiast ze względu na warunki klimatyczne województwa lubelskiego gminę usytuowano w południowo-wschodnim skraju lubelsko-chełmskiej dzielnicy klimatycznej. - 12 -
Rysunek 5. Mapa Gminy Hrubieszów Źródło: Urząd Gminy Hrubieszów - 13 -
2.1.2 Charakterystyka sieci osadniczej Gmina Hrubieszów składa się z 36 sołectw (37 miejscowości). Dominujący typ zabudowy przedstawiono w zamieszczonej poniŝej w Tabeli 1. Tabela 1. Podstawowe dane dotyczące osadnictwa na terenie Gminy Hrubieszów Lp. Nazwa sołectwa Liczba ludności Typ zabudowy 1. Annopol 98 Zwarty 2. Białoskóry 54 Zwarty 3. Brodzica 345 Kolonijny 4. Cichobórz 430 Kolonijny 5. Czerniczyn 734 Kolonijny 6. Czortowice 111 Zwarty 7. Czumów 309 Zwarty 8. Dąbrowa 179 Kolonijny 9. Dziekanów 563 Zwarty 10. Gródek 327 Kolonijny 11. Husynne 492 Zwarty 12. Janki 293 Zwarty 13. Kobło 315 Zwarty 14. Kosmów 363 Kolonijny 15. Kozodawy 201 Zwarto-kolonijny 16. Kułakowice Pierwsze 254 Kolonijny 17. Kułakowice Drugie 80 Zwarty 18. Kułakowice Trzecie 284 Kolonijny 19. Łotoszyny 123 Kolonijny 20. Masłomęcz 396 Kolonijny 21. Metelin 271 Kolonijny 22. Mieniany 591 Kolonijny 23. Moniatycze 483 Kolonijny 24. Moniatycze Kolonia 158 Kolonijny 25. Moroczyn 314 Zwarto-kolonijny 26. Nowosiółki 259 Kolonijny 27. Obrowiec 421 Zwarto-kolonijny 28. Stefankowice 243 Kolonijny 29. Stefankowice Kolonia 282 Kolonijny 30. Szpikołosy 464 Zwarto-kolonijny 31. Ślipcze 385 Kolonijny 32. Świerszczów 262 Zwarty 33. Teptiuków 371 Zwarty 34. Turkołówka 31 Zwarty 35. Ubrodowice 290 Kolonijny 36. Wolica 264 Zwarty 37. Wołajowice 207 Zwarto-kolonijny Źródło: Opracowanie własne na podstawie ewidencji ludności Gminy Hrubieszów (stan na 31 grudnia 2007 r.) - 14 -
Jak wynika z danych tabelarycznych, miejscowości Gminy Hrubieszów, w przewaŝającej części prezentują kolonijny (rozproszony) typ zabudowy. Układ przestrzenny gminy ukształtowany został w oparciu o naturalne wartości środowiska przyrodniczego. Osadnictwo rozwijało się w oparciu o dolinę rzeki Bug oraz wzdłuŝ ciągów komunikacyjnych, związanych z połączeniem terenu z miastem Hrubieszów. WaŜne pod tym względem było równieŝ usytuowanie obiektów kulturowych i sakralnych, takich jak dwory, pałace i kościoły. Zwarte wsie to najczęściej miejscowości sołeckie, które tworzą dość równomierną sieć osadniczą. Znacznej części z nich towarzyszą mniejsze wsie, kolonie wiejskie oraz pojedyncze rozproszone zagrody. MoŜna zauwaŝyć równieŝ, Ŝe większym rozproszeniem osadniczym charakteryzują się wsie z południowej części gminy. 2.1.3 Opis zasobów naturalnych Klimat Teren Gminy Hrubieszów wyróŝnia się znaczną ilością obszarów i obiektów posiadających wysokie znaczenie ze względu na walory przyrodniczo-krajobrazowe. Obszar ten leŝy w obrębie dzielnicy klimatycznej lubelsko-chełmskiej. Klimat wykazuje duŝą zmienność, pozostając w zasięgu ścierania się cech klimatu morskiego i kontynentalnego. Zmienność ta jest związana z masami powietrza o róŝnych właściwościach. Najczęściej występują tu masy powietrza polarno-morskiego i polarno-kontynentalnego (90%). Średnia częstość występowania powietrza arktycznego kształtuje się na poziomie ok. 6%, a zwrotnikowego na znacznie rzadszym poziomie. W porównaniu do średniej wojewódzkiej, teren Gminy Hrubieszów, wyróŝnia się zwiększoną sumą opadów atmosferycznych i najwyŝszymi w regionie wartościami usłonecznienia. Średnia liczba godzin z odkrytą tarczą słoneczną wynosi tutaj ok. 1680 1700 godzin w ciągu roku. Są to wartości naleŝące do najwyŝszych w kraju i znacznie przekraczają normę usłonecznienia, która np. dla uzdrowisk Europy Środkowo-Wschodniej wynosi 1500 godzin. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,3 C; średnia temperatura lipca wynosi 17,8 C; średnia temperatura stycznia wynosi -4,2 C. Sumy roczne opadów atmosferycznych kształtują się na poziomie ok. 575 mm. Przeciętnie notuje się 40 dni rocznie z opadami śniegu. Pokrywa śnieŝna utrzymuje się przez okres ok. 75-80 dni w roku. - 15 -
W pobliŝu Hrubieszowa przebiega jeden z trzech szlaków gradowych i w związku z tym w ciągu roku występują średnio 4 dni z gradem. Na obszarze gminy przewaŝają wiatry z kierunków: zachodnich i północnozachodnich (ok. 50% sumy wszystkich wiatrów), a najrzadszymi są wiatry z północy i północno-wschodnie. PrzewaŜająca prędkość wiatru to ok. 2,1 m/s. Badania monitoringowe jakości powietrza przeprowadzane są w punkcie pomiarowym w Hrubieszowie, prowadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie. Na podstawie Raportu o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2005 r. stwierdzono, Ŝe poziom pyłu zawieszonego, dwutlenku siarki i dwutlenku azotu nie został przekroczony. Najbardziej niekorzystne dla osadnictwa są topoklimaty występujące w dolinach rzek i obniŝeniach terenu. Ma to związek z inwersjami termicznymi, częstym występowaniem mgieł i mrozowisk, słabą wentylacją oraz gromadzeniem się zanieczyszczeń i zalewaniem den dolin podczas intensywnych opadów i roztopów. Warunki geograficzno-przyrodnicze Jednocześnie naleŝy zwrócić uwagę na zróŝnicowanie gminy pod względem przyrodniczym. DuŜe zróŝnicowanie typów rzeźby związane jest z połoŝeniem gminy na pograniczu pasa wyŝyn metakarpackich (Grzęda Horodelska i Kotlina Hrubieszowska) oraz niŝu środkowoeuropejskiego (ObniŜenie Dubienki). Do najciekawszych elementów rzeźby naleŝy zaliczyć: dolinę Bugu z róŝnorodnymi formami dna doliny, strefę południowej krawędzi Grzędy Horodelskiej, zespół form erozyjno-denudacyjnych Grzędy Horodelskiej, zespół powierzchniowych form krasowych, reprezentujących typ krasu kredy piszącej (w okolicach m. Masłomęcz). Analizowany obszar leŝy w obrębie struktury podlasko-lubelskiej, jednostki stanowiącej część składową zewnętrznej strefy platformy wschodnioeuropejskiej. Najgłębsze podłoŝe reprezentują tutaj skały metamorficzne i krystaliczne, przefałdowane i potrzaskane w okresie prekambryjskich cyklów górotwórczych. W młodszym okresie paleozoiku strefa zewnętrzna platformy wschodnioeuropejskiej podlega ruchom rozłamowo-bryłowym związanym z fazą bretońską orogenezy hercyńskiej. - 16 -
Strop utworów kredowych charakteryzuje się urozmaiconą morfologią wynikającą z przebiegu kopalnej doliny Huczwy. Rzeźba paleogeńska tworzyła się przy udziale wietrznia chemicznego i denudacji. W tym okresie zarysowały się pierwsze kontury wielkich form rzeźby: Grzęda Horodelska i Kotlina Hrubieszowska. W pliocenie powstała kopalna pradolina dolnej Huczwy. Jest ona wypełniona utworami czwartorzędowymi, a do najstarszych naleŝą: piaski i Ŝwiry eolejstoceńskie i mezoplejstoceńskie. Do najstarszych utworów plejstoceńskich zalicza się: Ŝółte, brązowe, szare mułki i iły. Z początkiem holocenu rozpoczęło się formowanie współczesnej sieci dolin rzecznych, które dokonywały się drogą rozcinania plejstoceńskich den akumulacyjnych. Wody Pod względem hydrograficznym Gmina Hrubieszów jest zaliczana do dwóch regionów: Polesie Lubelskie Południowe oraz WyŜyna Wołyńska i naleŝy do dorzecza rzeki Bug, rzeki II rzędu, która jednocześnie jest największym prawobrzeŝnym dopływem Wisły. Bug jest jedną z większych nieuregulowanych rzek w Europie. Północna część gminy naleŝy natomiast do dorzecza rzeki Ubrodowicy (zwanej teŝ zamiennie Ubrodowianką), stanowiącej lewobrzeŝny dopływ Bugu. Przez środkową część gminy przepływa Huczwa, rzeka II rzędu, będąca lewobrzeŝnym dopływem Bugu. Natomiast południową część gminy odwadnia rzeka Bukowa, stanowiąca lewobrzeŝny dopływ Bugu. Dolina Bugu i Huczwy znajduje się częściowo w zasięgu zalewów powodziowych. Na jakość wód w rzekach ma wpływ wiele czynników takich jak: warunki klimatyczne i hydrologiczne, zdolność samooczyszczania się rzek oraz źródła zanieczyszczeń zlokalizowane w zlewniach. Znaczący wpływ na zanieczyszczenie wód ma ilość pobieranej wody i odprowadzanie ścieków bytowo-gospodarczych oraz przemysłowych. Badania jakości wód na terenie gminy prowadzi Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie. Zgodnie z Raportem o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2005 r. przygotowanym przez tą instytucję, rzeka Bug na całej długości prowadziła wody klasy IV. Na ocenę wpływ miały stęŝenia wskaźników tlenowych, biogennych, biologicznych i bakteriologicznych. Przyczyną występowania wysokich stęŝeń związków biogennych oraz zawiesiny ogólnej moŝe być rolniczy charakter zlewni, sprzyjający zanieczyszczeniu wód poprzez spływy z terenów rolnych, jak równieŝ wpływ gospodarstw nie podłączonych do kanalizacji, stanowiących specyficzne, składające się z wielu punktowych szamb i wylewisk, - 17 -
źródło zanieczyszczeń o charakterze obszarowym. Ponadto duŝy wpływ na jakość wód mają zrzuty z Oczyszczalni Ścieków w Hrubieszowie. Panorama dzikiej rzeki Bug w okolicach m. Ślipcze Na obszarze Gminy Hrubieszów występują wody podziemne dwóch pięter wodonośnych: czwartorzędowego i kredowego. UŜytkowy poziom wodonośny tworzą wody piętra kredowego o duŝej wydajności, eksploatowane przez większość studni kopalnych i głębinowych. Głębokość występowania pierwszego horyzontu wód podziemnych na tym obszarze waha się pomiędzy 2 5 m w strefie zboczy dolin, a ponad 20 m na wierzchołkach. Obszar gminy znajduje się w obrębie głównego kredowego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 407 Niecka Lubelska (Chełm Zamość) w Obszarze Wysokiej Ochrony, który pełni funkcję polegającą na zachowaniu niezbędnych zasobów wód podziemnych o dobrej jakości. Jakość wód podziemnych na terenie gminy monitorowana jest w punktach pomiarowo-kontrolnych przez Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie. NajbliŜszym punktem pomiarowo-kontrolnym jest punkt monitoringu krajowego nr 20 Hrubieszów (nr otworu 1666). Wody w w/w punkcie odpowiadały IV klasie czystości (wody niezadowalającej jakości). Wskaźnikiem przekraczającym normę dla wód przeznaczonych do spoŝycia przez ludzi, było Ŝelazo. Gleby Wśród rodzajów gleb występujących na terenie Gminy Hrubieszów przewaŝają czarnoziemy zdegradowane oraz gleby brunatne właściwe, wytworzone z utworów lessowych zwykłych i ilastych. Wielokrotnie stwierdza się występowanie lessów zwykłych zalegających - 18 -
płytko na lessach ilastych. W dolinach rzecznych i zagłębiach bezodpływowych wytworzyły się mady, gleby torfowe i czarne ziemie. Na niewielkich powierzchniach w północnej i wschodniej części gminy występują gleby pseudobielicowe, rdzawe i brunatne kwaśne, wykształcone na piaskach gliniastych luźnych i słabogliniastych oraz pyłach zwykłych. Tabela 2. Klasy bonitacyjne uŝytków rolnych Gminy Hrubieszów Klasa bonitacyjna ha % I 635 4,00 II 4133 25,80 IIIa 7183 44,70 Iii 1924 12,00 IVa 1399 8,70 IVb 382 2,40 V 364 2,30 VI 11 0,10 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Hrubieszów Dominujące na terenie gminy są gleby bardzo dobre i dobre (klasy od I do III), które stanowią w sumie 95,5% gruntów ornych. Gleby IV VI klasy bonitacyjnej zajmują niewielkie powierzchnie gruntów ornych 4,5%. Wśród gleb uŝytków zielonych dominują gleby klasy III IV i stanowią 79,5%. Surowce mineralne Na terenie Gminy Hrubieszów występują złoŝa surowców mineralnych posiadających potencjalne znaczenie dla gospodarki. Wśród surowców energetycznych naleŝy wymienić złoŝa węgla kamiennego, zaliczane do Zagłębia Lwowsko-Wołyńskiego. Są to jednak warstwy stosunkowo cienkie (o grubości ok. 0,05 1,0 m), zalegające na głębokości ok. 400 700 m. Nie wskazana jest eksploatacja tych złóŝ ze względu na ich słabe przebadanie oraz występowanie wysokiej kalsy gruntów rolnych i moŝliwość zaburzenia równowagi hydrogeologicznej. Oprócz tego odnotowano złoŝa torfu, które występują najczęściej w dolinie rzeki Huczwy. Ich łączna powierzchnia wynosi ok. 600 ha. Jednak posiadają niską miąŝszość (średnia maksymalnie ok. 2,6 m). W południowej części gminy, w rejonie miejscowości: Mieniany, Dąbrowa i Masłomęcz występują złoŝa margli i kredy piszącej, które stanowią perspektywiczne znaczenie dla przemysłu cementowego i wapienniczego. W rejonie Mienian surowce te odsłaniają się na powierzchni. Łączna miąŝszość tych złóŝ wynosi ok. 400 m. RównieŜ w południowej części gminy występują niewielkie zasoby glin - 19 -
zwałowych. Natomiast w części północno-zachodniej, na obszarze Strzeleckiego Parku Krajobrazowego, zanotowano złoŝa piasków wodnolodowcowych, które mogą być wykorzystywane tylko dla potrzeb drogownictwa. Ich zasoby bilansowe na koniec 1999 r. oszacowane zostały na ok. 92,06 tys. ton. Ponadto do bogactw naturalnych Gminy Hrubieszów naleŝy zaliczyć: piaski i mułki rzeczne oraz lessy. Generalnie występujące złoŝa surowców mineralnych nie są obecnie eksploatowane. Notuje się natomiast sporadyczną eksploatację rabunkową w postaci płytkich dołów i wyrobisk (piaski wodnolodowcowe) oraz nieliczne ślady dawnej eksploatacji dla celów opałowych (torfy w rejonie Teptiukowa) lub dla celów przemysłowych na potrzeby ceramiki budowlanej (lessy w rejonie Gródka). Flora i fauna Niezwykłym bogactwem występującym na terenie Gminy Hrubieszów są zasoby fauny i flory. Pod tym względem teren ten wyróŝnia się w porównaniu z sąsiednimi. Niekorzystne warunki związane z ociepleniem klimatu i zmniejszeniem opadów doprowadziły do wyparcia niektórych gatunków drzew przez bardziej odporne. Zmiany klimatyczne doprowadziły do zmniejszenia się powierzchni lasów dębowych. Jednocześnie większe obszary zajmują: buk, cis, grab, jodła, sosna i świerk. W związku z tym wytworzyły się niekorzystne warunki bytowe dla ptactwa wodnego, ale równocześnie rozwija się fauna klimatu kontynentalnego. Pomimo tego stwierdzono tu występowanie ok. 80 zespołów i zbiorowisk roślinnych, które reprezentują szerokie spektrum antropogenicznego przekształcenia, od zbliŝonych do naturalnych zbiorowisk leśnych, wodnych i szuwarowych, poprzez półnaturalne fitocenozy muraw kserotermicznych, łąk i lasów, po segetalne i ruderalne zbiorowiska z duŝym udziałem antropofitów. Oprócz tego zanotowano 903 gatunki roślin naczyniowych, wśród których znajduje się 31 gatunków objętych ścisłą ochroną prawną i 12 gatunków pod ochroną częściową. Teren gminy charakteryzuje się takŝe występowaniem w lasach niemal jednogatunkowych dębów z bardzo eutroficznym runem grądowym. Stanowiska rzadkich i chronionych gatunków koncentrują się wzdłuŝ doliny rzeki Bug (najwięcej w okolicach Gródka) oraz rozproszone są na obszarach leśnych. Wśród najcenniejszych gatunków flory krytycznie zagroŝonych w skali województwa i gminy naleŝy wymienić: dzięgiel litwor nadbrzeŝny, pełnik europejski, szmaciak gałęzisty, traganek duński, węŝymord stepowy, zerwę kulistą, Ŝmijowiec czerwony, kosaciec syberyjski i kosaciec - 20 -
bezlistny. Gatunkami zagroŝonymi są: czosnek skalny, groszek błotny, kostrzewa bruzdkowana, kostrzewa walezyjska, leniec bezpodkwiatkowy, oset zwisły, oŝota zwyczajna, storczyk kukawka, tobołki przerosłe. Najcenniejszymi zbiorowiskami na terenie gminy są murawy kserotermiczne, występujące w rejonie Gródka i Czumowa na stromych i nasłonecznionych stokach doliny Bugu, na których rozwija się roślinność charakterystyczna dla stepów trawiastych lub kwietnych stref lasostepu. Występują tu bardzo rzadkie gatunki roślin. Zanotowano jedyne w Polsce stanowisko szczodrzeńca zmiennego i jedno z trzech w kraju stanowisk Ŝmijowca czerwonego. Skarpy w rejonie Gródka i Czumowa rejon występowania muraw kserotermicznych W skali regionu na uwagę zasługują takŝe lasy grądowe, które reprezentują subkontynentalny grąd w odmianie wołyńskiej, dla którego charakterystyczna jest obfitość storczyków i ciepłolubnych gatunków w runie. Wreszcie, na terenie Gminy Hrubieszów występuje największe na Zamojszczyźnie skupisko sosny czarnej. Gmina Hrubieszów to równieŝ cenne miejsce pod względem występowania rzadkich gatunków fauny. Wśród ssaków naleŝy wymienić: susła perełkowanego, bobra europejskiego, wydrę, borowiaczka, smuŝkę oraz wilka. Dolina Bugu jest natomiast waŝnym siedliskiem lęgowym, a takŝe istotnym szlakiem wędrówek wielu rzadkich gatunków ptaków. Wśród nich naleŝy wymienić: muchołówkę białoszyją, bociana czarnego, jarząbka, siniaka, dzięcioła białogrzbietego, dzięcioła zielonosiwego, rycyka krwawodzioba, zimorodka, derkacza, cyrankę i błotniaki. W małym lasku w miejscowości Cichobórz znajduje się tzw. Czapliniec - 21 -
największa na Zamojszczyźnie kolonia czapli siwej. Natomiast Lasy Strzeleckie charakteryzują się jednym z najwyŝszych zagęszczeń w Europie występowania orlika krzykliwego. Z siedliskami antropogenicznymi związane są inne rzadkie gatunki: Ŝołna oraz dzięcioł białoszyi. Ogólnie w dolinie Bugu zanotowano występowanie 77 lęgowych i prawdopodobnie lęgowych gatunków ptaków. 67% z nich są to ptaki środowisk wodnych i błotnych. Ochroną prawną objęte są takŝe gatunki ryb (kozy i śliza), a takŝe gadów i płazów. Czapla siwa w Czaplińcu (Cichobórz) Faunę Gminy Hrubieszów stanowią: 232 gatunki bezkręgowców; 12 gatunków ryb; 9 chronionych gatunków płazów; ponad 160 gatunków ptaków; 39 gatunków ssaków (w tym 6 wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt ZagroŜonych Wyginięciem). Formy ochrony prawnej Występujące na terenie Gminy Hrubieszów walory przyrodnicze objęte są róŝnymi formami ochrony prawnej. Północna część gminy (lasy na północ od miejscowości: Stefankowice, Ubrodowice i Annopol) połoŝona jest na terenie Strzeleckiego Parku Krajobrazowego, który został utworzony w 1993 r. Łączna powierzchnia parku na terenie - 22 -
gminy wynosi 3.335 ha. Obszar doliny Bugu wchodzi w skład NadbuŜańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, utworzonego w 1997 r. Na terenie gminy obszar ten obejmuje powierzchnię 4.090 ha. Poza tym w 1997 r., na powierzchni 190,46 ha muraw kserotermicznych i podmokłych łąk pomiędzy Gródkiem i Czumowem, utworzony został uŝytek ekologiczny Błonia NadbuŜańskie. Ochroną prawną na terenie gminy objęte są równieŝ 4 pomniki przyrody drzewa, wobec których obowiązuje zakaz wycinania, niszczenia oraz wznoszenia obiektów budowlanych w odległości mniejszej niŝ 15 m. NaleŜy jeszcze zaznaczyć, Ŝe z uwagi na występowanie rzadkich, często zagroŝonych wyginięciem, gatunków roślin i zwierząt, wschodnia część Gminy Hrubieszów wchodzi w skład obszarów chronionych Sieci Natura 2000. W ramach tej sieci wyróŝnia się następujące obszary: - obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Dolina Środkowego Bugu (PLB 060003), wyznaczony rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Na terenie Gminy Hrubieszów obejmuje obszar 2159 ha. Celem wyznaczenia w/w obszaru jest ochrona populacji dziko występujących ptaków oraz utrzymanie ich siedlisk w nie pogorszonym stanie; - obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Lasy Strzeleckie (PLB 060007), wyznaczony rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Na terenie Gminy Hrubieszów obejmuje obszar 1961,5 ha. Celem wyznaczenia obszaru jest ochrona populacji dziko występujących ptaków oraz utrzymanie ich siedlisk w nie pogorszonym stanie. Planowane jest dalsze rozszerzanie form ochrony. Konkretne propozycje, z tym związane, znalazły się w przyjętym w 2004 r. Programie Ochrony Środowiska dla Gminy Hrubieszów. Dokument zakłada docelowo objęcie róŝnymi formami ochrony 23 obiekty. Status uŝytku ekologicznego Błonia nadbuŝańskie miałby zostać podniesiony do rangi rezerwatu przyrody. Proponuje się utworzenie 7 nowych uŝytków ekologicznych oraz 15 pomników przyrody. Ponadto na terenie Gminy Hrubieszów występują obszary chronione na podstawie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Ochronie takiej podlegają grunty rolne klas bonitacyjnych od I do IV oraz V-VI klasy gleby pochodzenia organicznego, grunty leśne oraz torfowiska i oczka wodne, stale lub okresowo podmokłe. Natomiast lasy są takŝe chronione na podstawie ustawy o lasach. Na terenie gminy chronione obszary leśne stanowią 22,3% całej ich powierzchni (682,42 ha). - 23 -
Udokumentowany zbiornik wód śródlądowych GZWP nr 407 Niecka Lubelska (Chełm Zamość) oraz ujęcia wód podziemnych podlegają ochronie na mocy ustawy Prawo wodne oraz ustawy Prawo geologiczne i górnicze. 2.1.4 Opis zasobów kulturowych Teren Gminy Hrubieszów jest szczególnie atrakcyjny pod względem kulturowym. Z połoŝenia geograficznego i walorów przyrodniczych wynika atrakcyjność turystyczna gminy. Gmina Hrubieszów moŝe pochwalić się bogatą przeszłością. Atrakcyjne połoŝenie geograficzne sprzyjało osadnictwu na tych ziemiach, jeszcze w okresie neolitu. Natomiast początków osadnictwa naleŝy poszukiwać w końcowej fazie paleolitu (starsza epoka kamienia), czyli ok. XI tysiąclecia p.n.e. Okres 5500 5200 r. p.n.e. charakteryzował się funkcjonowaniem na tych ziemiach kultury ceramiki wstęgowej rytej. Zapoczątkowali ją przybysze zza Karpat, zajmujący się uprawą roli. Jak juŝ wspomniano, pod względem intensywności osadniczej wyróŝniał się okres neolitu. Okolice dzisiejszego Hrubieszowa stały się centrum dla kultury wołyńskiej lubelskiej ceramiki malowanej. Wartościowych odkryć, na temat innej neolitycznej kultury pucharków lejkowych (3100 2500 r. p.n.e.), dostarczyły wykopaliska archeologiczne, prowadzone w miejscowości Gródek. Podobne prace wykopaliskowe doprowadziły do odkrycia pozostałości osadnictwa tzw. grupy masłomęckiej (nazwa pochodzi od miejscowości Masłomęcz), datowanej na III IV w. p.n.e. Grupę tę tworzyli Goci, którzy rozwijali tutaj swoją cywilizację, jedną z najbardziej fascynujących w ówczesnej Europie. Historia, równieŝ na terenie Gminy Hrubieszów, pozostawiła niewyjaśnione dotąd tajemnice. Przykładem na to są zagadkowe kurhany w miejscowości Ślipcze. Nieco więcej informacji moŝna pozyskać na temat pozostałości grodziska w miejscowości Gródek, które w średniowieczu wchodziło w skład Grodów Czerwieńskich. Gmina Hrubieszów, to wreszcie teren działalności księdza Stanisława Staszica, który załoŝył tu w 1816 r. Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, jako pierwszą tego typu organizację w Europie. Natomiast, do dziś istniejące cmentarze przypominają o okresach dwóch wojen światowych. I wojna światowa pozostawiła po sobie wiele zniszczeń. Oprócz Ŝołnierzy, zanotowano równieŝ duŝe straty wśród ludności cywilnej. Z powierzchni ziemi zniknęło wiele budowli, w tym niektóre pałace i dwory. Obecnie okres wojny przypominają - 24 -
zachowane cmentarze, często w postaci wolnostojących kopców, kryjących ciała poległych Ŝołnierzy. Na początku II wojny światowej, pod Husynnem, doszło do największej bitwy na Zamojszczyźnie pomiędzy Wojskiem Polskim i Armią Czerwoną. Przypomina o tym cmentarz wojenny Ŝołnierzy polskich zamordowanych wówczas przez sowietów. II wojna światowa, na terenie Gminy Hrubieszów, to takŝe wielki dramat doświadczony ze strony okupanta niemieckiego oraz UPA. Dzięki bogatej historii, wiele obiektów z terenu Gminy Hrubieszów, uznanych za zabytkowe, znajduje się pod opieką konserwatorską. XIX-wieczny pałacyk w Czumowie Drewniana cerkiew greckokatolicka w Szpikołosach 1801 r. (obecnie kościół rzymsko-katolicki) - 25 -
Ruiny dworu w Moroczynie Średniowieczne grodzisko w Gródku Jeden z trzech tajemniczych kurhanów w Ślipczu - 26 -
Rządcówka TRH w Dziekanowie XIX w. Tabela 3. Zabytki kultury z terenu Gminy Hrubieszów wpisane do ewidencji zabytków Województwa Lubelskiego Lp. Miejscowość Rej. zab. Obiekt Czas powstania 1 2 3 4 5 REJEST ZABYTKÓW 1. Cichobórz Z A/430 Cmentarz wojenny z I wojny Lata 20. XX w. światowej 2. Czumów A/602 Pałac murowany 2 poł. XIX w. 3. Pozostałości parku pałacowego 2 poł. XIX w. 4. Dziekanów A/589 Kaplica grobowa Grotthusów 1851 r. (cmentarz grzebalny), murowana 5. Dziekanów A/25 Rządcówka TRH, drewniana Po 1816 r. 6. Dziekanów A/587 Kuźnia TRH, murowana Po 1816 r. 7. Gródek Z Aa/29 Grodzisko na cyplu Zamczysko X-XIII 8. Gródek Z Aa/30 Wielokulturowa osada i cmentarzysko 9. Gródek Z Aa/75 Stanowisko archeologiczne nr 6 10. Husynne Z Aa/43 Kurhan zwany KsięŜycową Mogiłą 11. Janki A/88 Kościół drewniany (dawna cerkiew prawosławna z Zawalowa) 12. Kobło Z A/429 Cmentarz wojenny z I wojny światowej 13. Mieniany A/547 Kaplica grobowa de Magura, murowana, obecnie kościół filialny - 27 - Wczesne średniowiecze 1875 r. Lata 20. XX w. 1 poł. XIX w. 14. Moniatycze A/85 Kościół parafialny, drewniany 1870 r. 15. Dzwonnica drewniana Ok. 1870 r. 16. Cmentarz przykościelny z 2 poł. XIX w. drzewostanem
17. Moniatycze Z A/475 Cmentarz parafialny najstarsza XIX w. część, czynny 18. 19. Moroczyn A/690 ZESPÓŁ DWORSKI - dwór murowany XVIII/XIX w. 20. - ruina spichlerza 1 poł. XIX w. 21. - kapliczka (przy alei XVIII w. dojazdowej) murowana 22. - pozostałości parku i aleja dojazdowa XVIII/XIX w. 23. Stefankowice Z A/239 Kuźnia dworska, murowana XIX/XX w. 24. Pozostałości parku dworskiego XIX/XX w. 25. Szpikołosy A/86 Kościół parafialny (dawna 1801 r. cerkiew grekokatolicka), 26. drewniana Dzwonnica drewniana Pocz. XIX w. 27. Cmentarz przykościelny z Pocz. XIX w. drzewostanem 28. Szpikołosy Z A/427 Cmentarz wojenny z I wojny Lata 20. XX w. światowej 29. Ślipcze Z Aa/4 Trzy kopce ziemne 30. Werbkowice-Hrubieszów Z A/502 Hrubieszowska Kolej Dojazdowa Lata 20. XX w. (układ, tory, urządzenia) 31. Wołajowice Z A/428 Cmentarz wojenny z I wojny światowej Lata 20. XX w. Źródło: opracowanie na podstawie danych Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Zamościu Tabela 4. Tereny i obiekty wpisane do ewidencji zabytków Gminy Hrubieszów Annopol: 1) drewniana kapliczka św. Jana Nepomucena z 1918 r.; Brodzica: 1) nieczynny cmentarz prawosławny z XIX w.; 2) 31 stanowisk archeologicznych; Cichobórz: 1) czynny cmentarz rzymskokatolicki z kwaterami z I wojny światowej; 2) pozostałości parku dworskiego; 3) 41 stanowisk archeologicznych; Czerniczyn: 1) kościół parafialny, murowany (dawna cerkiew grekokatolicka z 1870 r.) z cmentarzem przykościelnym z ok. 1910 r.; 2) cmentarz parafialny czynny z XIX w.; 3) cmentarz prawosławny nieczynny z XIX w.; 4) drewniany dom mieszkalny; 5) 33 stanowiska archeologiczne; Czortowice: Czumów: Dziekanów: 1) 13 stanowisk archeologicznych; 1) cmentarz prawosławny nieczynny z XIX w.; 2) 24 stanowiska archeologiczne; 1) kapliczka przydroŝna, murowana z XIX/XX w.; 2) figura przydroŝna, murowana z pocz. XX w.; 3) piwnice i fundamenty pozostałości dworu murowanego, siedziby TRH (po 1816 r.); 4) dom prezesa TRH, drewniany z 1923 r.; 5) pozostałości parku dworskiego z pocz. XX w.; - 28 -
Gródek: Husynne: Janki: Kobło: Kosmów: Kozodawy: Kułakowice: Łotoszyny: Masłomęcz: Metelin: Mieniany: Moniatycze: Moniatycze Kolonia: Moroczyn: Nowosiółki: Obrowiec: Stefankowice: Stefankowice Kolonia: 6) cmentarz rzymskokatolicki, czynny, dawniej prawosławny z XIX w.; 7) pomnik Stanisława Staszica z 1922 r.; 8) 32 stanowiska archeologiczne; 1) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 1) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 2) dom drewniany nr 31 z 1892 r.; 3) dom drewniany nr 51 z końca XIX w.; 4) dom drewniany nr 60 sprzed 1920 r.; 5) 27 stanowisk archeologicznych; 1) kapliczka drewniana z pocz. XX w.; 2) pozostałości drzewostanu folwarcznego z XIX w.; 4) cmentarz z I wojny światowej; 1) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 2) dom drewniany z ok. 1920 r.; 3) 33 stanowiska archeologiczne; 1) cmentarz prawosławny, dawny grekokatolicki., nieczynny z XIX w.; 2) dom drewn.-szach. nr 6 z ok.1925 r.; 3) dom szach. nr 32 z ok. 1920 r.; 4) 35 stanowisk archeologicznych; 1) 9 stanowisk archeologicznych; 1) 51 stanowisk archeologicznych; 1) 4 stanowiska archeologiczne; 1) krzyŝ Ŝelazny na postumencie; 2) cmentarz unicki, nieczynny z XIX w.; 3) 39 stanowisk archeologicznych 1) murowany budynek dworski, tzw. lamus z końca XIX w.; 2) pozostałości parku dworskiego z 1 poł. XIX w.; 3) młyn elektryczny, drewniany z 1937 r.; 1) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 2) 24 stanowiska archeologiczne; 1) domkowa kapliczka św. Józefa, drewniana z XIX w.; 2) przydroŝna figura murowana z 1906 r.; 3) plebania murowana z lat 1914-1918; 4) dawna plebania drewniana z końca XIX w., obecnie dom mieszkalny; 5) dawny budynek Urzędu Gminy, potem szkoły, drewniany z 1925 r.; 6) szkoła drewniana, nie uŝytkowana z końca XIX w.; 7) młyn elektryczny, drewniany z 1931 r.; 8) 23 stanowiska archeologiczne; 1) 24 stanowiska archeologiczne; 1) kapliczka drewniana z końca XIX w.; 2) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 3) 56 stanowisk archeologicznych; 1) 19 stanowisk archeologicznych; 1) 47 stanowisk archeologicznych; 1) cmentarz prawosławny nieczynny z XIX w.; 2) 36 stanowisk archeologicznych; 1) cmentarz z I wojny światowej; 2) 40 stanowisk archeologicznych; - 29 -
Szpikołosy: 1) murowana kaplica cmentarna z 1906 r.; 2) szkoła fundacji Staszicowskiej, murowana z 1865 r., obecnie mieszkania; 3) cmentarz parafialny, czynny z XIX w.; 4) 64 stanowiska archeologiczne; Ślipcze: 1) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 2) zagroda drewniana (dom, obora, stodoła) z pocz. XX w.; 3) 26 stanowisk archeologicznych; Świerszczów: 1) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 2) 35 stanowisk archeologicznych; Ubrodowice: 1) szkoła drewniana (przeniesiona z Teptiukowa) z 1914 r.; 2) cmentarz prawosławny, nieczynny z XIX w.; 3) cmentarz z I wojny światowej; 4) 4 stanowiska archeologiczne; Wolica: 1) kapliczka drewniana z XIX w.; 2) pozostałości parku dworskiego; 3) 7 stanowisk archeologicznych; Wołajowice: 1) 37 stanowisk archeologicznych. Źródło: ewidencja zabytków Gminy Hrubieszów 2.2.5 Identyfikacja podstawowych problemów Rozproszona sieć osadnicza i duŝa rozciągłość terytorialna gminy Brak infrastruktury obsługi ruchu granicznego Lej depresyjny w Wolicy Brak kopalin budowlanych i surowców mineralnych mineralnych Sezonowość ruchu turystycznego 2.2 Sfera społeczna 2.2.1 Demografia W 2006 r. na terenie Gminy Hrubieszów mieszkało 11.308 stałych mieszkańców. Stanowi to 0,5% ludności województwa i 16,2% ludności powiatu hrubieszowskiego. Gęstość zaludnienia gminy wynosi 44 osoby na km 2, co w przypadku średniej dla powiatu hrubieszowskiego 55 osób na km 2 i średniej w przypadku województwa lubelskiego 87-30 -
osób/km 2 oraz średniej 122 osoby/km 2 na obszarze Polski, plasuje Gminę Hrubieszów wśród najsłabiej zaludnionych obszarów nie tylko Lubelszczyzny, ale i kraju. Do największych miejscowości, pod względem liczby ludności w Gminie naleŝą: Czerniczyn (758 mieszkańców), Mieniany (594 mieszkańców), Dziekanów (567 mieszkańców), Husynne (497mieszkańców). Tabela 5. Liczba ludności w poszczególnych miejscowości Gminy Hrubieszów w latach 2000-2006 Lp. Nazwa Liczba mieszkańców w poszczególnych latach miejscowości 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 1 Czerniczyn 778 798 797 785 776 777 758 2 Dąbrowa 196 186 188 183 181 184 182 3 Masłomęcz 411 406 404 401 392 391 394 4 Mieniany 536 629 622 614 607 616 594 5 Metelin 264 253 260 269 265 270 268 6 Kozodawy 371 352 213 219 206 202 203 7 Łotoszyny ----- ----- 123 121 120 121 123 8 Dziekanów 587 582 578 579 567 562 567 9 Świerszczów 261 251 257 253 253 256 252 10 Teptiuków 356 376 369 370 368 377 372 11 Obrowiec 457 441 438 439 436 429 420 12 Czumów 304 302 304 303 303 305 306 13 Gródek 335 338 332 33 334 335 329 14 Ślipcze 360 340 393 389 379 380 383 15 Brodzica 405 356 353 338 339 344 341 16 Wolica 270 269 255 250 258 256 267 17 Kułakowice 80 75 73 76 74 77 78 Drugie 18 Kułakowice 301 310 305 300 300 294 296 Trzecie 19 Annopol 103 105 101 93 95 101 101 20 Czortowice 115 115 109 109 114 110 113 21 Janki 313 305 301 301 304 301 299 22 Kułakowice 235 236 242 246 254 249 248 Pierwsze 23 Moniatycze 474 481 473 458 467 471 473 24 Moniatycze 164 170 171 177 174 173 166 Kolonia 25 Nowosiółki 293 284 285 276 268 268 265 26 Stefankowice 269 274 255 269 260 254 245 27 Stefankowice- 303 300 289 290 291 279 282 Kolonia 28 Ubrodowice 322 323 324 321 317 306 294 29 Turkołówka 37 39 36 35 35 35 34 30 Wołajowice 227 231 224 224 219 217 210 31 Białoskóry 77 75 75 61 58 59 59-31 -
32 Kobło 325 329 328 323 336 331 326 33 Moroczyn 347 342 346 340 336 331 323 34 Szpikołosy 484 466 469 466 463 457 453 35 Cichobórz 451 448 448 435 423 430 431 36 Kosmów 355 358 351 350 354 360 356 37 Husynne 541 530 527 514 507 507 497 Razem 11838 11735 11618 11510 11433 11415 11308 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Zdecydowana większość miejscowości, bo aŝ 28, w analizowanym okresie, zanotowała spadek liczby ludności. Wzrost liczby ludności w latach 2000 2006 wystąpił jedynie w 9 miejscowościach: Mieniany (o 58 osób), Metelin (o 4 osoby), Teptiuków (o 18 osób), Ślipcze (o 23 osoby), Kułakowice Pierwsze (o 13 osób), Moniatycze Kolonia (o 2 osoby), Czumów (o 2 osoby), Kobło (o 1 osobę) i Kosmów (o 1 osobę). Wykres 1. Liczba ludności Gminy Hrubieszów w latach 2000 2006 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 5668 5711 5742 5771 5889 5907 6012 5640 5704 5691 5739 5729 5828 5826 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 MęŜczyźni Kobiety Źródło: opracowanie własne na podstawie ewidencji ludności Urzędu Gminy Hrubieszów NaleŜy teŝ zwrócić uwagę na stałe zmniejszanie się liczby ludności na terenie gminy. Powodem tego są: migracje oraz ujemny przyrost naturalny. Z podanej liczby mieszkańców 5.668 (50,1%) stanowią męŝczyźni, a 5.640 (49,9%) kobiety. Wskaźnik feminizacji wynosi 99, co oznacza, Ŝe na 100 męŝczyzn przypada 99 kobiet. - 32 -
46 45 45 44 44 44 44 Tabela 6. Liczba ludności Gminy Hrubieszów według płci w latach 2000 2006 Stałe miejsce zamieszkania Wyszczególnienie Stan na 31 grudnia Ogółem 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Ogółem 11838 11735 11618 11510 11433 11415 11308 MęŜczyźni 6012 5907 5889 5771 5742 5711 5668 % 50,79 50,34 50,69 50,14 50,22 50,03 50,12 Kobiety 5826 5828 5729 5739 5691 5704 5640 % 49,21 49,66 49,31 49,86 49,78 49,97 49,88 Gęstość zaludnienia na km 2 Dynamika liczby ludności - -0,87-1,00-0,93-0,67-0,16-0,94 Przyrost naturalny -34-8 -33-27 -15-3 -40 Źródło: opracowanie własne na podstawie ewidencji ludności Urzędu Gminy Hrubieszów Analiza powyŝszych danych wykazuje względną równowagę ogólnej liczby kobiet i męŝczyzn. Jednocześnie jednak nie wiąŝe się to z duŝą asymetrią struktury wiekowej wyraŝającej się w znacznej przewadze liczby męŝczyzn w wieku do 30 lat i przewadze kobiet w wieku powyŝej 60 lat. Dysproporcje te wynikają z duŝego odpływu kobiet w wieku do 30 lat i z efektów zjawiska jakim jest nadumieralność męŝczyzn w starszych grupach wiekowych. Jest to zjawisko charakterystyczne dla gmin wiejskich, gdyŝ kobiety częściej migrują do miast, gdzie wskaźnik feminizacji jest duŝo wyŝszy. Tabela 7. Liczba ludności Gminy Hrubieszów według kategorii wiekowych w 2006 r. Ludność w wieku: wyszczególnienie ogółem przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym męŝczyźni kobiety męŝczyźni kobiety męŝczyźni kobiety województwo 2.179.098 233.884 222.804 701.643 651.264 118.245 244.926 powiat 69.997 7.365 7.037 21.997 19.355 4.204 8.440 gmina 11.308 1.490 1.410 3.305 2.940 873 1.290 struktura województwo 100% 11% 10% 32% 30% 6% 11% powiat 100% 11% 11% 32% 28% 6% 12% gmina 100% 13% 13% 29% 26% 8% 11% Źródło: opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl - 33 -
Wykres 2. Struktura poszczególnych grup wiekowych w Gminie Hrubieszów Kobiety MęŜczyźni 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 299 277 309 356 438 355 406 392 438 382 412 350 341 356 360 295 346 317 447 312 382 335 343 297 226 243 211 239 457 811 0-4 10--14 20-24 30-34 40-44 50-54 60-64 70 i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl Dane zawarte powyŝej wskazują na znaczne zróŝnicowanie w strukturze wiekowej mieszkańców gminy w porównaniu z powiatem i województwem. Świadczą o tym wskaźniki udziału poszczególnych grup wiekowych w ogóle mieszkańców. Przede wszystkim naleŝy zwrócić uwagę na znacznie mniejszy udział (-7 punktów procentowych) ludności w wieku produkcyjnym w porównaniu do województwa. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat) jest większy niŝ udziały dla województwa i powiatu. Świadczy to o potencjale rozwojowym gminy. Natomiast nieznacznie większy niŝ w województwie i powiecie udział grupy poprodukcyjnej wskazuje na zagroŝenia, związane ze starzeniem się społeczeństwa gminy. Tabela 8. Zestawienie liczby urodzeń i zgonów Rok Gmina Hrubieszów Powiat hrubieszowski Województwo lubelskie urodzenia zgony urodzenia zgony urodzenia zgony 2000 118 152 773 825 23.111 23.228 2001 143 151 781 833 22.461 22.840 2002 120 153 654 850 20.826 22.730 2003 109 136 637 837 21.261 22.807 2004 125 140 668 788 20.794 22.797 2005 133 136 667 794 21.346 23.182 2006 107 147 640 784 21.496 22.678 Źródło: opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl - 34 -
Analizując powyŝsze dane moŝna zauwaŝyć przewagę zgonów nad urodzeniami na terenie Gminy Hrubieszów. W 2000 r. wynosiła ona 34, w 2001 r. 108, w 2002 r. 33, w 2003 r. 27, w 2004 r. 15, w 2005 r. 3, a w 2006 r. 40. Podobne tendencje występują zarówno na terenie powiatu, jak i całego województwa. Tabela 9. Migracje w ruchu wewnętrznym ludności na terenie Gminy Hrubieszów 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Zameldowania, 94 103 91 123 120 134 111 w tym: kobiety 53 50 46 74 66 74 53 męŝczyźni 41 53 45 49 54 60 58 Wymeldowania, 201 141 175 139 166 175 184 w tym: kobiety 105 64 100 86 93 88 103 męŝczyźni 96 77 75 53 73 87 81 Saldo migracji -107-38 -84-16 -46-41 -73 Źródło: opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl Saldo migracji w poszczególnych latach badanego okresu jest ujemne. Wskazuje to na ciągły znaczny odpływ ludności z terenu Gminy Hrubieszów. Znacznie częściej teren gminy opuszczały kobiety niŝ męŝczyźni. Przy czym wykazane dane liczbowe dotyczą jedynie migracji na pobyt stały w ruchu wewnętrznym. Z powodu braku danych nie ma moŝliwości przedstawienia adekwatnych danych dotyczących migracji zagranicznych, które wydają się równieŝ znaczącym problemem. PrzewaŜnie jednak są to migracje czasowe w celach zarobkowych. 2.2.2 Poziom wykształcenia Poziom i struktura wykształcenia mieszkańców gminy w bardzo istotny sposób wpływają na konkurencyjność lokalnej gospodarki oraz moŝliwości adaptacji do nowych warunków. W okresie transformacji obserwujemy dynamiczny wzrost liczby osób podnoszących swoje kwalifikacje. Niestety sytuacja pod tym względem na obszarach wiejskich jest bardzo zła. Liczba ludności wiejskiej z wyŝszym wykształceniem jest prawie czterokrotnie mniejsza niŝ ludności miejskiej. Obszary wiejskie w Polsce generalnie charakteryzują się bardzo niskim współczynnikiem scholaryzacji co przejawia się w następujących wskaźnikach: - 35 -