1
EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE Doświadczenia dolnośląskie Opracowanie Instytut Rzeźby Społecznej Fundacja im. Josepha Beuysa Wrocław 2010 1
Autorzy publikacji: Ewa Miszczuk, Monika Miszczuk-Wereszczyńska Autor artykułu: Piotr Marek Radzimiński Współpraca merytoryczna: Magdalena Adamowicz Projekt okładki, opracowanie graficzne: Jarosław Augustyniak Zdjęcia z realizacji projektu: Atanas Atanassov (archiwum fundacji IRS) Korekta: Agnieszka Kłos ISBN 978-83-60732-45-8 Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe ATLA 2 54-058 Wrocław, ul. Samotna 8a tel./fax: 0-71/354-30-54, 353-29-26 e-mail: atla2@atla2.com.pl www.atla2.com.pl 2
Zarząd Instytutu Rzeźby Społecznej pragnie złożyć podziękowania: 3 Kierownictwu oraz Pracownikom dolnośląskich instytucji, praktykom oraz ekspertom Ekonomii Społecznej za otwartość i wszelką udzieloną pomoc w realizacji projektu, 3 Naszym Partnerom za nieocenione wsparcie merytoryczne oraz instytucjonalne, 3 Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej za udzielone wsparcie fi nansowe oraz możliwość realizacji projektu. 3
Spis treści 4 SPIS TREŚCI WSTĘP.................................................................................................. 6 Problematyka diagnozy.............................................................................. 7 Pojęcie ekonomii społecznej........................................................................ 8 Badana zbiorowość. Próba badawcza: praktycy i eksperci ES......................................... 10 Metoda badawcza.................................................................................. 12 Analiza źródeł wtórnych (desk research)................................................................... 12 Wywiady pogłębione..................................................................................... 12 I. SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA MIT I RZECZYWISTOŚĆ Piotr Marek Radzimiński.............................................................................. 14 Literatura:................................................................................................. 24 II. MAPA DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ...................................................... 25 2.1. Dolnośląska ES na tle Polski: analiza źródeł wtórnych............................................ 29 2.1.1. Działalność w organizacjach pozarządowych i wolontariat.......................................... 29 2.1.2. Poziom przedsiębiorczości.......................................................................... 33 2.1.3. Spółdzielczość i spółdzielnie socjalne............................................................... 35 2.1.4. Inne podmioty ES................................................................................... 42 2.2. Podmioty ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku................................................ 45 2.3. Sieci parterstw dolnośląskiej ES: badania własne................................................. 47 III. LOKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOŁECZNEJ W ŚWIADOMOŚCI BADANYCH.......................... 58 3.1. ES w oczach ekspertów.......................................................................... 61 3.2. ES w oczach praktyków.......................................................................... 64 IV. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRAKTYKÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ............................... 69 4.1. Obszary działania podmiotów-ekspertów....................................................... 69 4.2. Obszary działania podmiotów-praktyków....................................................... 72 4.3. Kondycja ekonomiczna praktyków ES............................................................ 76 4.4. Plany inwestycyjne praktyków ES................................................................ 78 V. ANALIZA SWOT LOKALNEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ................................................... 81 5.1. Warunki sprzyjające rozwojowi ES na Dolnym Śląsku............................................. 83 5.1.1. Mocne strony ES..................................................................................... 83 5.1.2. Szanse ES............................................................................................ 84 5.2. Bariery rozwoju ES.............................................................................. 90 5.2.1. Słabe strony ES...................................................................................... 91 5.2.2. Zagrożenia ES....................................................................................... 93 VI. MAPA POMOCY DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ...........................................102 6.1. Dotychczasowe formy wsparcia................................................................102 6.2. Oczekiwane i zalecane formy wsparcia..........................................................104 VII. DOBRE PRAKTYKI EKONOMII SPOŁECZNEJ: POLSKA I DOLNY ŚLĄSK.................................112 7.1. Dobre praktyki w Polsce: analiza źródeł wtórnych...............................................114 7.1.1. Zakład Introligatorsko-Drukarski Stowarzyszenia Teatr Grodzki...................................115 7.1.2. Żarska Spółdzielnia Socjalna........................................................................115 7.1.3. Pensjonat U Pana Cogito..........................................................................116 7.1.4. Lokalne Centrum Integracji Społecznej Piątkowo przy Stowarzyszeniu ETAP.......................117 7.1.5. Stowarzyszenie Bank Drugiej Ręki (BDR)............................................................118 7.1.6. Spółdzielnia Socjalna Szansa i Wsparcie...........................................................119 7.1.7. Spółdzielnia Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie.......................................119 7.1.8. Stowarzyszenie Dla Ludzi i Środowiska.............................................................120 7.1.9. Wspólnoty prowadzone przez Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej Być Razem...................121
SPIS TREŚCI 7.1.10. Spółdzielnia Socjalna WwwPromotion...........................................................122 7.2. Dobre praktyki na Dolnym Śląsku: badania własne..............................................124 7.2.1. Spółdzielnia Socjalna Austeria Krokus.............................................................126 7.2.2. Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna Arkadia....................................................127 7.2.3. Spółdzielnia Socjalna Mona Lisa...................................................................128 7.2.4. Spółdzielnia RAZ-DWA-TRZY......................................................................129 7.2.5. Zakład Aktywizacji Zawodowej Rosa..............................................................130 7.2.6. Centrum Integracji Społecznej Wrocław............................................................131 7.2.7. Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych CUPRUM.................................................132 Wnioski i rekomendacje...............................................................................134 Literatura.............................................................................................137 Inne materiały........................................................................................138 Spis tabel.............................................................................................140 Spis wykresów........................................................................................140 Dolnośląskie praktyki Ekonomii Społecznej. Galeria zdjęć z realizacji projektu...........................141 5
WSTĘP W nini ejszej publikacji zawarto wyniki socjologicznej diagnozy aktualnego stanu ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku. Badania terenowe przeprowadzono w drugiej połowie 2010 roku w ramach projektu pt.: Ekonomia społeczna w praktyce doświadczenia dolnośląskie. Przedsięwzięcie to zostało zrealizowane ze środków otrzymanych od Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Funduszu Inicjatyw Obywatelskich w 2010 roku. Głównym celem projektu było wspieranie rozwoju regionalnego modelu ekonomii społecznej (ES) jako elementu modelu ogólnopolskiego, podniesienie jakości i zwiększenie zakresu wsparcia dolnośląskich podmiotów ekonomii społecznej (ES). Realizację celu głównego umożliwiła diagnoza dotychczasowej praktyki i barier rozwoju ES, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju przedsiębiorczości społecznej w ramach spółdzielni socjalnych na Dolnym Śląsku. Równie ważnym celem zrealizowanego zadania było zwiększenie zainteresowania i poziomu wiedzy na temat ekonomii społecznej, a przez to upowszechnianie i promocja idei przedsiębiorczości społecznej oraz dolnośląskich i ogólnopolskich dobrych praktyk w tym obszarze. Jak wynika z zarówno ze wstępnych obserwacji, jak i omówionych tutaj badań, niski poziom ogólnej wiedzy społecznej, jest jedną z najistotniejszych determinant problemów z jakimi borykają się dolnośląskie podmioty. Poznanie dotychczasowych warunków sprzyjających oraz barier funkcjonowania, ma zoptymalizować możliwości rozwoju ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorczości społecznej realizowanej przez lokalne spółdzielnie socjalne. 6
Problematyka diagnozy EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Jak wynika z naszych wstępnych analiz, dotychczas brakowało aktualnych danych na temat funkcjonowania oraz barier rozwoju ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, dlatego lokalne instytucje publiczne, prywatne przedsiębiorstwa oraz organizacje pozarządowe działające w zakresie ekonomii społecznej, nie dysponowały empiryczną wiedzą umożliwiającą im skuteczną działalność. Przywoływane w analizie źródeł wtórnych dotychczasowe badania i ekspertyzy dotyczące poziomu ogólnopolskiego, są nieprzekładalne bezpośrednio na praktykę dolnośląską. Regionalne podmioty ES borykają się z licznymi problemami i potrzebują wielowymiarowego wsparcia ze strony różnych instytucji, a także współdziałania w celach promocji ich działalności. Stąd wynikała potrzeba specjalistycznej diagnozy tych potrzeb i problemów oraz upowszechnienie wiedzy na temat dobrych praktyk i rozwiązań, które mogą być inspiracją dla podmiotów ES, a szczególnie dolnośląskich spółdzielców. Publikacja ta zawiera analizę problemów szczegółowych, na które składa się: Mapa dolnośląskiej ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku. Współpraca podmiotów ES z I, II i III sektorem identyfikacja sieci partnerstw. Poziom wiedzy na temat ES, w tym na temat spółdzielni socjalnych w badanych podmiotach. Wielowymiarowa charakterystyka dolnośląskich podmiotów ekonomii społecznej oraz instytucji wspierających. Obszary i zakres działalności podmiotów przedsiębiorczości społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem spółdzielni socjalnych. Narzędzia i metody reintegracji społeczno-zawodowej wobec grup zagrożonych wykluczeniem społecznym stosowane przez podmioty ES. Identyfikacja warunków sprzyjających rozwojowi ES na Dolnym Śląsku. Bariery rozwoju ES na Dolnym Śląsku ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorczości społecznej (m.in. instytucjonalno-prawne, leżące po stronie beneficjentów). Problemy z zakładaniem i prowadzeniem podmiotów ES. Planowane działania inwestycyjne, prorozwojowe badanych podmiotów ES. Identyfikacja barier uniemożliwiających dalsze działanie. Dotychczasowe i oczekiwane formy wsparcia podmiotów ES. Potrzeby informacyjne, doradcze i szkoleniowe w zakresie ES zgłaszane wśród praktyków. Dobre praktyki ES w Polsce i na Dolnym Śląsku. 7
Pojęcie ekonomii społecznej Ustalenie grupy docelowej projektu oraz badanej zbiorowości stanowiło istotny problem, ze względu na brak jednoznacznych definicji i zgody, co do znaczenia pojęć ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna. Według dokumentu, pt. Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013, wspólny mianownik dla bardzo szerokiego pojęcia ekonomii społecznej stanowi prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych), nad maksymalizacją zysku, a więc pierwszeństwo celów społecznych przed ekonomicznymi 1. Tak więc w takim ujęciu instytucje ekonomii społecznej są zarówno podmiotami społecznymi, jak i gospodarczymi, jednakże ten pierwszy aspekt ma decydujące znacznie dla ich działalności. W przywołanym dokumencie wymieniono takie podmioty ekonomii społecznej, jak: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze doręczeniowe, przedsiębiorstwa społeczne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia i fundacje. Gospodarka społeczna zaś obejmuje istotne społecznie świadczenia w takich obszarach, jak: edukacja, wsparcie socjalne, leczenie i rehabilitacja oraz pomoc w zatrudnieniu. Program Operacyjny Kapitał Ludzki, w ramach którego można starać się o dofinansowanie projektów mających na celu wsparcie przedsiębiorstw społecznych, w swym słowniku przyjętej terminologii podaje, że do podmiotów ekonomii społecznej należy zaliczyć jedynie: spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o pożytku publicznym i wolontariacie (Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r. z późn. zm.), Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej 2. Zarówno wśród samych praktyków, którzy poszukując środków dofinansowania sięgają do wymienionych wyżej dokumentów programowych, jak i w coraz bogatszej literaturze przedmiotu, nie ma jednoznacznej definicji, które podmioty można zaliczyć do podmiotów ekonomii społecznej. Obrazowo opisał tę sytuację Piotr Frątczak w swoim felietonie, zmieszczonym na głównym polskim portalu poświęconym zagadnieniom ekonomii społecznej: 1. Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013 [w:] http://www.mpips.gov.pl/bip/download/ PO%20FIO%202009-2013%2002.10.2008.pdf, s. 30-31. 2. Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 2013, s. 346-347 [w:] http://www.efs.gov.pl/ Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/89/SzOP_1405_ost.pdf., s. 346-347. 8
Wielu traktuje definicję ekonomii społecznej w sposób prosty dla nich niektóre instytucje posiadające określoną formę prawną (w tym na pewno spółdzielnie socjalne i organizacje pozarządowe), to podmioty ekonomii społecznej. I o czym tu więcej gadać? Jeszcze inni, bardziej wtajemniczeni, mówią: Co tam forma prawna! Przedsiębiorstwem społecznym są te działania, które wykorzystują mechanizmy rynkowe do społecznych celów. Nie ma ciągle definicji prawnej. Zresztą jak stworzyć definicję prawną, kiedy w potocznym języku nie możemy w tej kwestii dojść do porozumienia 3. Często stosowanym rozwiązaniem pomagającym w rozstrzygnięciu jakie organizacje można zaklasyfikować do przedsiębiorstw ekonomii społecznej, są opracowane przez zespół badaczy EMES European Research Network, kryteria społeczne i ekonomiczne. Według tej grupy analityków, przedsiębiorczość społeczna oznacza połączenie rynkowych i nierynkowych źródeł finansowania i zasobów niepieniężnych (np. praca społeczna) oraz uzyskiwanie dochodów z ofiarności prywatnej 4. EMES określa kryteria społeczne oraz ekonomiczne, którymi powinny charakteryzować się inicjatywy wpisujące się w ekonomię społeczną jako: Kryteria ekonomiczne: prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne; niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych; ponoszenie ryzyka ekonomicznego; istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. Kryteria społeczne: wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia; oddolny, obywatelski charakter inicjatywy; specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania; możliwie wspólnotowy charakter działania; ograniczona dystrybucja zysków 5. 3. Por.: P. Frączak, Test na ekonomię społeczną [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/555184. 4. Za: Co to jest ekonomia społeczna? [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433225;jsessionid=54755da53d93296579 CFBB3DEF549E3. Strona oficjalna EMES: http://www.emes.net/index.php?id=2. 5. Tamże. 9
Inni autorzy (Carlo Borzaga i Jacques Defourny) podają nieco odmienne wspólne cechy podmiotów ekonomii społecznej: po pierwsze podmioty takie służą celom ponadindywidualnym (wspólnotowym lub społecznym), które mają być istotniejsze niż generowanie zysku. Po drugie: są one niezależnie zarządzane. Po trzecie: są to podmioty oparte o demokratyczne procesy podejmowania decyzji. Po czwarte: obowiązuje w nich prymat człowieka i pracy nad gromadzonym kapitałem i jego dystrybucją 6. Ponadto, rozróżnia się stare i nowe formy organizacyjne gospodarki społecznej. Do tych ostatnich, najnowszych, zalicza się spółdzielnie socjalne, Kluby i Centra Integracji Społecznej (KIS-y i CIS-y), Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ), zakłady pracy chronionej, partnerstwa lokalne i sieci firm społecznych 7. Trwają jednak spory, na ile te różne formy organizacyjno-prawne spełniają podstawowe kryteria społeczne i ekonomiczne, choćby te określone przez EMES. Powyższe ustalenia braliśmy pod uwagę przy konceptualizacji problemów badawczych, jak i ostatecznego ustalenia próby badawczej 8. Badana zbiorowość. Próba badawcza: praktycy i eksperci ES W doborze próby badawczej kierowaliśmy się opisanymi powyżej ustaleniami teoretycznymi oraz wskazówkami i praktyką lokalnych ekspertów ekonomii społecznej. Na tej podstawie został wstępnie ustalony lokalny model instytucjonalny ekonomii społecznej, będący wykładnią doboru próby jakościowej. Po konsultacjach z ekspertami z Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), przyjęliśmy, że lokalni eksperci ES to pracownicy instytucji wspierających ES. Przy czym interesowały nas te podmioty, które mają zasięg działania na poziomie wojewódzkim oraz instytucje działające w powiatach o najniższych i najwyższych wskaźnikach rozwoju ES, co ustaliliśmy dzięki analizie dostępnych źródeł wtórnych. Z kolei lokalni praktycy ES to pracownicy instytucji działających w ramach ES, do których zaklasyfikowaliśmy po konsultacjach, głównie nowe formy przedsiębiorczości społecznej. 6. C. Borzaga, J. Defourny, The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London and New York 2001; za: J. Wygnański (przy wsparciu P. Frątczak): Ekonomia społeczna w Polsce definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości. Raport otwarcia projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej, 2006, s. 15. [w:] http://www.wortales.rops.krakow.pl/files/pdf/publikacje/wygnanski_esw%20polsce_definicje.pdf. 7. Por.: A. Ciepielewska, Wstęp: założenia teoretyczne i metodologiczne projektu badawczego Bank Dobrych Praktyk polskiej gospodarki społecznej [w:] A. Ciepielewska, Dobre praktyki polskiej gospodarki społecznej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008. 8. Kwestie pojęcia ekonomii społecznej w świadomości reprezentantów badanych podmiotów ES omawiamy w dalszej części publikacji. 10
Do badań dobrano celowo łącznie 40 podmiotów, po 20 instytucji obu typów: 20 instytucji wspierających i 20 instytucji praktyków. Jednakże cała zbiorowość jest znacznie szersza i obejmowała (w momencie konceptualizacji problematyki empirycznej), ok. 100 instytucji zarówno wspierających, jak i praktyków. W momencie projektowania badań w województwie dolnośląskim, działały następujące instytucje ES: Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy wraz z filami (4 instytucje), powiatowe urzędy pracy wraz z filiami (43), spółdzielnie socjalne (14), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (4), Warsztaty Terapii Zajęciowej (32), NGO gospodarcze (8). Wstępnie było to zatem 105 instytucji wraz z filiami 9. W ramach naszego projektu odtworzono pełną mapę ekonomii społecznej, poszerzając powyższy zestaw o CIS-y (3 instytucje) oraz inne podmioty, nie ujęte w zestawieniu FRES. W konsekwencji przyjęcia takiego podziału, wywiady zostały przeprowadzone na terenie badanych podmiotów w dwóch grupach respondentów: wśród praktyków oraz wśród ekspertów ekonomii społecznej (ES). Jeśli dany podmiot działał w obu obszarach (np. organizacja pozarządowa), brana była pod uwagę dominująca bieżąca działalność. a) Praktycy objęci badaniami to następujące podmioty: spółdzielnie socjalne, Centra Integracji Społecznej (CIS), Kluby Integracji Społecznej (KIS), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), Warsztaty Terapii Zajęciowych (WTZ), Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW), organizacje pozarządowe (NGO) prowadzące działalność gospodarczą. Pierwsza grupa respondentów, obejmowała powyższe dolnośląskie podmioty ekonomii społecznej praktyków, działających w ramach tych podmiotów. b) Eksperci to następujące podmioty: lokalne instytucje publiczne odpowiedzialne za politykę społeczną, Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy, powiatowe urzędy pracy, wydziały i komórki instytucji samorządowych: starostwa powiatowe, Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej, 9. Zgodnie z szacunkami Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), na podstawie baz udostępnionych przez FRES. Aktualne bazy: http://www.fres.org.pl/podmioty.html. 11
gminne lub powiatowe ośrodki pomocy społecznej, instytucje, organizacje szkolące podmioty ES. Respondentami byli eksperci pracujący w powyższych instytucjach wspierających podmioty ES. W sumie przeprowadzonych zostało 20 wywiadów eksperckich. Metoda badawcza Analiza źródeł wtórnych (desk research) Badania terenowe przeprowadzone przez nas na Dolnym Śląsku poprzedziła analiza dostępnych źródeł wtórnych. Na ich podstawie zebraliśmy wszelkiego typu informacje, w tym dane statystyczne dotyczące dotychczasowego rozwoju lokalnych podmiotów ES oraz tzw. dobrych praktyk w zakresie ES, zarówno na Dolnym Śląsku, jak i w innych województwach. Dzięki tej wstępnej analizie możliwe było odpowiednie skonstruowanie zarówno całości koncepcji badań jakościowych, jak i szczegółowego narzędzia badawczego. Wywiady pogłębione Dla uzyskania informacji zawartych w problematyce badawczej zastosowaliśmy technikę indywidualnych wywiadów pogłębionych z ang. Indywidual In-Depth Interview (tzw. IDI). Wywiady były przeprowadzane przez odpow iednio przeszkol one osoby z doświadczeniem w realizacji tego typu badań. Każdą z rozmów nagrywaliśmy na dyktafon cyfrowy, a następnie dokonaliśmy ich transkrypcji (celowych). O wyborze jakościowej metody (odpowiadającej na pytania: Jak? i Dlaczego?, w przeciwieństwie do metod ilościowych), zadecydował przede wszystkim fakt, że ze względu na swą miękkość i mniejszą standaryzację, pozwoliła ona stwierdzić, w jaki sposób praktycy oraz eksperci lokalnej ekonomii społecznej, postrzegają diagnozowane zjawiska 10. Ponadto wywiady pogłębione znajdują zastosowanie w badaniach, w których problem wymaga znacznie głębszego poznania poglądów i postaw badanych, niż jest to możliwe przy użyciu tradycyjnej ilościowej ankiety czy zestandaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego. Wywiady przeprowadzono na terenie podmiotów biorących udział w projekcie, zarówno wśród ekspertów, jak i praktyków. Dla tych obu grup przygotowano dwa oddziel- 10. Więcej na temat badań jakościowych: Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zyska i S-ka, Poznań 2001, s. 297-319. 12
ne narzędzia (scenariusze wywiadów IDI). Wywiady przeprowadzone były z jednym reprezentantem w każdej badanej instytucji. W obu grupach respondentów byli to: a) wśród praktyków : kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy merytoryczni; b) wśród ekspertów : kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy działów zajmujących się ekonomią społeczną lub wykluczeniem społecznym (ze szczególnym uwzględnieniem osób bezrobotnych) kierownictwo, pracownicy merytoryczni. Koordynator projektu wysyłał wcześniej listy do dyrekcji podmiotów z zaproszeniem do badań oraz umawiał telefonicznie respondentów. Publikacja niniejsza zawiera analizę badań jakościowych uzupełnioną o informacje pochodzące z analizy źródeł wtórnych (rozdziały II-VII). Doniesienia te zostały poprzedzone artykułem Piotra Marka Radzimińskiego (rozdział I), który przedstawia rozbieżności pomiędzy formalno-prawnymi podstawami a rzeczywistością, w której funkcjonują spółdzielnie socjalne, nie tylko dolnośląskie, ale i te prowadzące działalność w innych województwach. 13
I. SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA MIT I RZECZYWISTOŚĆ Piotr Marek Radzimiński Instytucja spółdzielni socjalnej została w Polsce wprowadzona ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 99, poz. 1001), która odpowiednio znowelizowała ustawę z dnia16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Aktualną podstawą prawną dla funkcjonowania tej katego rii spół dzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.), zwana w dalszej części tego artykułu ustawą. Spółdzielnia socjalna jest formą prawną podmiotu łączącego ce chy przedsiębiorstwa oraz organizacji pozarządowej, mającego umożliwić swym członkom, w 50% osobom zagrożonym wykluczeniem spo łecznym, powrót do uregulowanego życia społecznego i aktywności na rynku pracy. Spółdziel nia socjalna, jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasa dzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Interpretując można powiedzieć, że spółdzielnia socjalna jest przed siębiorstwem społecznym prowadzącym dzia łal ność gospodarczą wyznaczającym sobie cele ściśle społeczne oraz inwe stującym wypracowane nadwyżki, zależnie od wy znaczonych celów w działal ność lub we wspólnotę, nie kierując się przy tym po trzebą osiągania mak sy malnego zysku na rzecz właścicieli. Spółdzielnię socjalną mogą założyć osoby z pełną zdolnością do czynno ści prawnych i równocześnie zaliczające się przynajmniej do jednej z następujących kategorii: 14 bezrobotni, niepełnosprawni, uzależnieni od alkoholu, narkotyków lub środków odurzają cych po zakończeniu leczenia, chorzy psychicznie, bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, osoby opuszczające zakłady penitencjarne, które mają trudno ści z reintegracją społeczną, uchodźcy uczestniczący w indywidualnym programie integra cji, inne osoby, pod warunkiem, że ich liczba nie przekracza 50% ogólnej liczby członków-założycieli.
Spółdzielnia socjalna jest osobą prawną i z tej racji podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego na wnio sek założycieli, do którego to wniosku obowiązkowo dołącza się zaświadczenia po twierdzające status założycieli jako osób należących do wymienionych kategorii (orzeczenie o stopniu niepełnospraw ności, zaświadczenie powiatowego urzędu pracy o statusie bezrobotnego, za świadczenie o statusie bez domnego realizującego indywidualny program wy chodzenia z bezdomności, zaświadczenie o zakoń czeniu przez osoby uzależnione wymaga nych programów terapeutycznych itp.). Spółdzielnię socjalną mogą również założyć co najmniej dwie spośród takich osób prawnych, jak: organizacje pozarządowe w rozumieniu ustawy o działalno ści po żytku publicznego i o wolontariacie; jednostki samorządu terytorialnego; kościelne osoby prawne. Spółdzielcy prowadzą działalność o dwojakim charakterze. Nadrzęd nym ich celem jest jednak powrót do uregulowanego życia społecznego i zawodowego, i temu celowi podporządkowana jest podstawowa działalność spółdzielni. W art. 2 ust. 2 ustawy wskazano, iż spółdzielnia działa na rzecz: społecznej reintegracji jej członków, przez co należy rozu mieć dzia łania mające na celu odbudowanie i podtrzyma nie umiejętności uczestni czenia w życiu społeczności lo kalnej, i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, za mieszkania lub pobytu, zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozu mieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzyma nie zdolności do samodziel nego świadczenia pracy na rynku pracy a działania te nie są wykony wane w ramach prowadzonej przez spół dzielnię socjalną działalności go spodarczej. Drugim celem spółdzielców jest prowadzenie przedsiębiorstwa w opar ciu o wspólną pracę 11. Ponadto spółdzielnia socjalna może prowadzić działal ność społeczną, kulturalno-oświatową oraz społecznie użyteczną, zarówno na rzecz swoich członków jak również 11. Art. 2 ust. 1 ustawy. 15
środowiska lokal nego. Cele te są fi nansowane z nadwyżki bi lansowej 12, która nie może być podzielona między członków spółdzielni 13. Tyle na temat spółdzielni socjalnych mówi samo prawo 14. Podobnie, czyli w sposób równie nieskomplikowany, sytuację instytucji spółdzielni socjalnej rysuje państwo. Jego polityka wobec spółdzielczości socjalnej opierać się miała, przynajmniej w zało żeniach, na trzech filarach: działaniach programowych, regulacjach prawnych, instrumentach finansowych. Jak piszą w swojej pracy M. Juszczyk, C. Miżejewski i M. Ołdak: Spółdzielczość socjalna od początku była wyraźnie wskazywana w do kumen tach programo wych rządu. W najważniejszym dokumencie rządowym, czyli Strategii Rozwoju Kraju 2007-2013, w Priorytecie 4, którego celem jest bu dowa zintegrowanej wspólnoty spo łecznej i jej bezpieczeństwa, wska zano iż promowana będzie integracja i aktywiza cja społeczna, w szczególności roz wój instytucji zatrudnienia socjalnego, spółdziel czości socjalnej, bu downictwa socjalnego, rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełno sprawnych, jak też rozwój kontraktów socjalnych i innych instrumentów ak tywizujących, sto sowanych przez służby społeczne 15. I kontynuują ci autorzy: 16 Również w Strategii Polityki Spo łecznej 2007-2013 przewidziano jako jeden z celów: rozwój form ekono mii społecznej, na rzecz pobudzenia aktywizacji zawodowej osób zagrożonych wy kluczeniem społecznym. Cel ten powinien być realizowany poprzez: rozwój ruchu spółdzielni socjalnych oraz spółdzielni inwalidzkich, promowanie współpracy pomiędzy publicznymi służbami zatrudnie nia a ośrodkami pomocy społecznej w zakresie spółdzielczości socjal nej, tworzenie lokalnych form zatrudnienia, mających na celu realizację gmin nych usług o charakterze socjalnym i opiekuńczym, 12. Art.10 ust.1 ustawy. 13. Art.10 ust. 2 ustawy. 14. Wcześniej, aby założyć spółdzielnię, trzeba było powoływać się na trzy różne akty prawne. Ustawa, której uchwalenie poprzedziły długie spory, uznawana jest za kontrowersyjną. Po wszechne bowiem jest przekonanie, że choć porządkuje pewne problematyczne aspekty i rozwiązuje część problemów, wiele pozostało niezmienione o czym w dalszej części artykułu. 15. M. Juszczyk, C. Miżejewski, M. Ołdak, Jak założyć i prowadzić spółdzielnię socjalną. Porad nik, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2009, s. 6 i n.
stworzenie systemu wsparcia dla powstających instytucji finansowych, udzielających pomocy podmiotom ekonomii społecznej, włączenie samorządu terytorialnego (ze szczególnym uwzględnieniem gmin), w tworzenie systemu poręczeń i gwarancji dla powstających spółdzielni so cjalnych i innych inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej 16. Trzeba podkreślić, iż przedmiotowa problematyka pojawiała się również w kolejnych tzw. Kra jowych Programach na rzecz Integracji Społecznej, stano wiących polską deklarację w ramach wspólnotowej polityki społecznej Unii Europejskiej. W ostatnim Krajowym Programie Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010 wskazano wyraźnie, że w celu zwiększenia dynamiki rozwoju spółdzielni socjalnych założono przyjęcie no welizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych. Wśród nowych rozwiązań pla nowano złagodzenie proporcji pomiędzy osobami zagro żonymi wykluczeniem społecz nym a pozostałymi członkami spółdzielni do stanu 50 na 50, wprowa dzenie możliwości tworzenia spółdzielni socjalnych przez jednostki samorządu tery torialnego i organizacje pozarządowe oraz zwiększenie poziomu dota cji z Funduszu Pracy dla spółdzielni socjalnych. Przewidziano również zwiększe nie wsparcia przy refundacji kosztów ubezpieczenia społecznego, jak również nowe roz wiązania dotyczące klauzul społecznych w zamówieniach publicz nych, preferujące podmioty zatrudniające osoby wykluczone społecznie. Po nadto w ramach Priorytetu VI Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, prze wi dziano dodatkowy komponent wspierający osoby niezatrudnione w tworze niu spółdzielni, m.in. poprzez wsparcie szkoleniowe, dotacje, czy też wsparcie pomostowe. Przewiduje się, iż w wyniku wprowadzonych zmian regulacyj nych oraz wsparcia finansowego w 2013 r., w spół dzielniach socjalnych za trudnio nych będzie od 7 do 10 tys. osób 17. Obecnie, zgodnie z polskim prawodawstwem, założyciele spółdzielni zwolnieni są z opłat rejestracyjnych za wpis spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego, i za wydrukowanie ogłoszenia o powstaniu spółdzielni w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Nadto: Osoby, chcące założyć spółdzielnię socjalną, mogą otrzymać jednora zowo środki z Funduszu Pracy na podjęcie działalności gospodarczej w wysokości nie przekraczającej 4-krotnej wysokości przeciętnego wyna grodzenia na każdego członka założyciela spółdzielni socjalnej. 16. Tamże s. 7. 17. Tamże, s. 8. 17
Osoby chcące przystąpić do już istniejącej spółdzielni socjalnej, mogą otrzymać środki z Funduszu Pracy w wysokości 3-krotności przecięt nego wyna grodzenia na każdego członka. Osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy, może otrzymać ze środków Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych środki na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej w wysokości nie wyższej niż piętnastokrotność przecięt nego wynagrodzenia. Dochody spółdzielni wydatkowane w roku podatkowym na społeczną i zawodową reintegrację jej członków są, w części niezaliczonej do kosztów uzyska nia przychodów zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych. Spółdzielnia socjalna może ubiegać się o sfinansowanie ze środków Funduszu Pracy składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wy padkowe od kwoty minimalnego wynagrodzenia osób, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych, w pełnej wysokości przez okres 24 miesięcy od dnia zatrudnienia oraz w połowie wysokości przez kolejne 12 miesięcy, na podstawie odpowiedniej umowy między starostą a spółdzielnią oraz udokumentowanego wniosku spółdzielni. Spółdzielnia socjalna może stosować uproszczone zasady rachunkowo ści, jeżeli jej przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i ope racji finansowych za poprzedni rok obrotowy, nie przekroczyły równo wartości 1 200 000 EURO. Jednak ani wcześniejsze, ani też aktualne oświadczenia progra mowe rządu nie zmieniły rzeczywistości spół dzielców socjalnych. Problemy bowiem pozostały jak choćby te zwią zane z powołaniem do życia spółdzielni socjalnej. Przede wszystkim więc zwracają uwagę trudności z uzyskaniem kapitału z innych źródeł komer cyj nych, czemu na przeszkodzie stoi brak możliwości zabezpie czenia pożyczki, brak historii kredy towej, brak instrumentów finansowych dostoso wa nych do spe cyfiki i potrzeb spół dzielni socjalnych, a w konsekwen cji wy sokie koszty uzyskania kapi tału. Poza tym, brak uzależnienia wyniku fi nanso wego spółdzielni od efektów pracy jej członków obniża motywację pra cowni ków. Te oraz inne mankamenty powodują, że w obecnej sy tuacji prawnej, finan sowej i organizacyjnej spółdzielnie socjalne mogą mieć funda mentalne pro blemy z dalszym rozwojem. A przecież tak być nie musi, jak pisze w swoim artykule Przełamywanie barier zatrudnienia od diagnozy do stra tegii, R. Radoszew ski i dalej kontynuuje: ( ) o czym przekonują przykłady wło skie, fińskie, francu skie i brytyj skie. Polski model spółdzielni socjalnych lokuje się pośrodku skali, między mo delem socjalnym (Finlan- 18
dia) a liberalnym (Wlk. Brytania). Jego ograni czenia można zmniejszyć lub wyeliminować przez zmiany organiza cyjno-prawne, m.in. zwiększenie wskaźnika osób, które nie będąc członkami spół dzielni mogą świadczyć pracę na jej rzecz z 20 do np. 30 proc., umożliwienie przedsiębiorcom ubieganie się o członkostwo w spółdzielniach socjalnych, wprowadzenie możliwości wypłacania dywidendy, wprowadzenie do ustawy o zamówieniach publicznych preferencji dla tego sektora rynku, zwłaszcza ze strony sektora finansów publicznych czy umieszczenie spółdzielni so cjalnej w inkubatorze przedsiębiorczości, szcze gólnie w początkowym okresie jej funk cjonowania 18. Wracając jednak do polskiej rzeczywistości, wymienić trzeba kilka podstawowych trudności na jakie napotykają członkowie-założyciele, a które wynikają ze specyfiki podmiotu, jakim jest spółdzielnia socjalna. Zgodnie z dostępnym piśmiennictwem można je podzielić na dwie grupy. I tak, do pierwszej zaliczyć należy trudności po jawiające się wewnątrz spółdzielni, zaś do drugiej grupy trudności zewnętrzne podmiotu 19. Najogólniej rzecz ujmując, pierwsza kategoria problemów dotyka sfery trud ności organizacyjnych (np. znalezienie pięciu osób wykluczonych, zbudowanie prawidłowych relacji międzyludzkich, właściwe zrozumienie istoty spółdzielni itp.). Dalej, są to trudności związane z właściwym zarządzaniem spółdzielnią. Chodzi tu choćby o wybór właściwego, ze względu na umiejętności zarządcze, prezesa spółdzielni czy ogólnie samo właściwe nią zarządzanie. Kolejny istotny problem, występujący w pierwszej fazie istnienia spółdzielni, stanowią trudności w planowaniu działań przyszłościowych spółdzielni, trudności finansowo-księgowe i marketin gowe, i wreszcie trudności związane z promowaniem samej spółdzielni, i zakresu jej działalności. Słusznie, jak się wydaje, pisze A. Englot w swej pracy, że dla wła ściwego działania spółdzielni socjalnych, dla ich bezpiecznego przejścia pierwszego etapu rozwoju, potrzebne jest wsparcie w postaci: szkoleń, warsztatów, terapii, usług doradczych z zakresu zarządzania, prawa, rachunkowości, marke tingu, planowania; usługi te powinny być w dalszej fazie funk cjonowania spółdzielni odpłatne, bo wiedza kosztuje, 18. R. Radoszewski, Przełamywanie barier zatrudnienia od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy.com. pl/index.php?view=article&catid=3%3apraca&id=55%3aprzeamywanie-barier-zatrudnienia--od-diagnozy-dostrategii&format=pdf&option=com_content&itemid=11. 19. A. Englot, Trudności w pierwszej fazie funkcjonowania spółdzielni socjalnych czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs.org.pl/publikacje-i-ekspertyzy,11,.html. 19
stworzenia funduszu pożyczkowego dla spółdzielni socjalnych, który stwarzałby finansowe zabezpieczenie jej działalności, przyznania wsparcia finansowego spółdzielniom socjalnym, które to wsparcie z mocy prawa im się należy, współpracy samorządów ze spółdzielniami socjalnymi i większe wyczule nie urzędników na problemy osób wykluczonych, kształcenia liderów, promocji dobrych praktyk spółdzielczości socjalnej w celu budowanie po zytywnego wizerunku w społeczeństwie 20. Trudności zewnętrzne w funkcjonowaniu spółdzielni dotyczą przede wszyst kim działań, a właściwie braku działań ze strony organów, które w zamierzeniu prawodawcy miały być pomocniczymi dla idei spółdzielczości socjalnej. Warto więc przypomnieć, że w zamierzeniu państwa spółdzielnie socjalne miały powstawać dla tych, którzy mają niewielkie szanse na normalne zatrudnie nie. Ideę przyświecającą temu celowi określić można w następujący sposób: jeżeli osobom wy kluczonym społecznie stworzy się korzystne warunki do prowadzenia działal ności gospodarczej, dając możliwość uzyskania dochodów, będzie to pomoc w powrocie do społeczeństwa, w zerwaniu z nałogiem, odzyskaniu poczucia własnej wartości itp., jeżeli uwzględniony zostanie aspekt finansowy, to można przyjąć, że spółdzielnie będą szansą na przywrócenie samodzielności tym, których do tej pory utrzymywało państwo w ramach systemu opieki społecznej. Niestety, praktyczna realizacja tej idei napotyka obecnie na wiele przeszkód. Spółdzielnie nie dają sobie rady na rynku, a te kłopoty, jak już pisano wyżej, zniechęcają wielu potencjalnych członków już na etapie rejestrowania działalności. Nadto, parafrazując rzymską maksymę prawną Dura lex sed lex 21 wobec prawodawstwa regulującego działalność spółdzielczo-socjalną, można użyć zwrotu: słabe prawo, ale prawo. Jak pisano na wstępie niniejszego artykułu, podstawą prawną funkcjonowa nia polskich spółdzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 20. Tamże. 21. Łac. Twarde prawo, ale prawo. 20
z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Spółdzielcy doceniają w obowiązującym ustawodawstwie, m. in. zapis, iż dochody przezna czane na działalność sta tutową są zwolnione z podatku, a w pierwszym roku działalności możliwe jest uzy skanie zwrotu pieniędzy na składki ZUS. Doce niana jest także możliwość prowadze nia działalności statutowej w formie odpłatnej. Z drugiej jednak strony krytykowany jest sposób wspierania nowych spółdzielni. Ich zało życiele i członkowie mogą ubiegać się o dofinansowanie ze środków publicz nych. Ci pierwsi o sumę nie większą niż 300% przecięt nego miesięcznego wynagro dzenia, zaś przystępujący do spółdzielni już istnieją cej o 200%. Pojawia się zatem py tanie: co powoduje, iż dotacje są tak niskie, jeżeli istnieje świadomość, że ich wy sokość skazuje spółdzielnie socjalne na wykonywanie jedynie prostych, tj. tanich prac? Nadto, przyznawane spółdzielcom środki są mniejsze niż te, które z urzędów pracy otrzymują osoby ma jące w zamiarze za jąć się tzw. normalnym biznesem 22, a tych pierwszych dotyczą więk sze rygory. W przypadku likwidacji spółdzielni przed upływem roku pienią dze trzeba bowiem zwrócić wraz z odsetkami. Można więc postawić w tym miejscu pytanie o logikę działania polskiego prawodawcy, mającego przecież wiedzę, iż przedmiotowe dotacje pochodzą ze środków publicznych 23. Wśród innych krytykowanych zapisów ustawy jest wymóg prowadzenia pełnej księgowości. Dla wielu członków-założycieli, posiadających status bezrobotnego, taki wymóg prawny jest powodem odstąpienia od założenia spółdzielni, zaś dla pozostałych, którzy już założyli spółdzielnię, oznacza dodatkową pracę i wy datki oraz ryzyko związane z bezwzględnością fi skusa. Jak pisze M. Sobczyk: Powszechnie wskazywany jest też brak mechanizmów, które pozwalałyby spółdzielniom zdobywać środki na bieżącą działalność dotacja z Urzędu Pracy rozchodzi się bowiem bardzo szybko. Dobrze to podsumowała na łamach prasy Jolanta Nowakowska wiceprezes Spółdzielni Socjalnej Będa w Będzinie: Dali nam wędkę, ale bez żyłki i haczyka. W żadnym z tych przepisów, na których się opieraliśmy (a jest to kilka kilogramów papieru), nie napisano, skąd takie spółdzielnie, zakładane przez bezrobotnych biedaków, bezdomnych, żyjących często całe lata na garnuszku pomocy społecznej, mają wziąć środki obrotowe na to, żeby rozkręcić biznes. Jan Brzost, który przez pół roku próbował założyć spółdzielnię, dodaje: 22. Osoby takie mogą otrzymać z urzędu pracy do około 12 tys. zł w ramach jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej. 23. Por. : M. Sobczyk, Tam miała być praca [w:] Obywatel nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel.org. pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126. 21
22 EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Banki nie udzielą żadnego kredytu nowopowstałej spółdzielni, zresztą większość banków nie wyraża nawet zgody na założenie im konta!. ( ). I dalej czytamy w cytowanym artykule: Problem stanowi także współdziałanie przepisów o spółdziel niach z innymi aktami prawnymi. Dotacje mogą otrzymać tylko zarejestrowani bezro botni, ale osoby niepełnosprawne już nie. Dzieje się tak, bo w świetle innych ustaw nie są bezrobotnymi, lecz poszukującymi pracy, którym przysługuje najwyżej zwrotna pożyczka z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Spółdzielcy skarżą się też na niekorzystne zasady refundowania kosztów ubezpieczenia społecznego, brak określenia źródła finansowania w początkowym okresie działania... Absurdów, niejasności i przykładów niesprawiedliwości jest więcej 24. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, iż wadliwe przepisy to tylko część problemów, jakie stoją przed spółdzielniami o przedmiotowym charakterze. Bowiem dzieje się tak, że pomoc świadczona przez administrację samorządową nie funkcjonuje na rów nym poziomie. Niejednokrotnie na wysokości zadania nie stają te instytucje, które powinny być najbardziej zainteresowane rozwojem spółdzielczości socjalnej, jak np. powiatowe urzędy pracy. Nie są one zorientowane w kwestiach związanych z ekonomią społeczną, zaś gminy choć cieszą się prawem zle cania pewnych zadań w za kresie, m.in. pomocy społecznej czy ochrony śro dowiska nie czynią tego lub czynią to w sporadycznych przypadkach. Spółdzielnie, tak jak organizacje pożytku publicz nego, mogą też otrzymywać bezpłatnie lokale na działalność wszystko to zależy od dobrej woli samorządu. Niestety, równie często a nawet częściej spotykają się na poziomie lokalnym z brakiem wsparcia 25. Nadto trzeba zwrócić uwagę, iż spółdzielcy pod kreślają, że wiele zależy od życzliwości i kompetencji urzędników. Zdarza się, że po stawa jednego urzędnika decyduje o tym, czy ktoś ostatecznie zakłada spółdzielnię, czy odpuszcza. Obojętność urzędni ków to jeden z częstszych wątków w historiach spółdzielców 26. Kolejna sfera trudności zewnętrznych, które dotykają spółdzielnie socjalne to fakt stosowania w sposób bardzo restrykcyjny przepisów o przyznawaniu jednorazowych dotacji. Dotyczy to w szczególności praktyk żądania od spółdzielców przedkładania list po- 24. Tamże. 25. Tamże. 26. Tamże.
ręczycieli dotacji, pomimo odstąpienia od tego wymogu ustawodawcy, co w przypadku osób wykluczonych stanowi aż nazbyt często zasadniczą barierę 27. Często jest tak, iż przyznana już dotacja przekazywana jest z urzędów pracy z opóźnieniem, a ponadto w tym zakresie nie można skorzystać z jakiejkol wiek pomocy prawnej. Do Za rządu Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni So cjalnych z wielu miejsc kraju płyną informacje o braku środków na dotacje dla zało życieli nowych spółdzielni i na częściowe refundowanie tworzenia miejsc pracy w już istnieją cych 28. Jak analizuje M. Sobczyk, niektórzy spółdzielcy skarżą się, że próbowali zainteresować swoją działalnością lokalne organizacje pozarządowe, ale te nie odpowiadają. Spra wiają często wrażenie, że są zainteresowane najwyżej organizowaniem szko leń, jeśli otrzymają na to środki w ramach jakiegoś projektu. Tymczasem pomoc z ich strony jest dla wielu inicjatyw po prostu niezbędna 29. Wydaje się, że istniejąca sytuacja spółdzielni socjalnych, zarówno prawna jak i organizacyjna, wymaga dalszego doskonalenia. Idzie tu, m.in. o konieczność stworzenia funduszy gwarancyjnych dla zainteresowanych założeniem spółdzielni, przy znawa nie dotacji nie poszczególnym członkom, ale samej spółdzielni (która będzie ich poręczycielem), oraz wprowadzanie mechanizmów ułatwiających spółdzielniom uzy skiwanie zleceń od samorządów, np. zniesienie wymogu przetargów 30. Najistotniejsza jest w tym względzie wypowiedź cytowanego już parokrotnie w tej pracy M. Sobczyka, który uważa, że państwo czy organizacje pozarządowe powinny mniej pieniędzy wydawać na konferencje, szkolenia czy wykłady, a skupić się na faktycznym wsparciu spółdzielczości socjalnej. Fundusze unijne ze względu na długotrwałe procedury uzyskania, są nierealne w obliczu w miarę krótkiego czasu rozpo częcia działalności gospodarczej przez spółdzielnię socjalną. Poza tym i tak nie są one dla spółdzielni socjalnych aktualnie dostępne w żadnym z progra mów pomocowych. Jak dalej kontynuuje ten autor: dużym wsparciem byłoby zlecanie ( ) dostarczania produktów i usług, np. przez samorządy. W większości [spółdzielnie przyp. autora] nie ocze kują cudów. Chcą po prostu, 27. Decyzje w tym zakresie podejmuje starosta powiatowy w oparciu o sformułowane przez siebie (w umowie) warunki. 28. M. Sobczyk, Tam miała być praca, op. cit. 29. Tamże. 30. Tamże. 23
żeby stworzono system, w którym ludzie przedsiębior czy będą mogli sami na siebie zarabiać nawet jeśli mają bardzo utrudniony start 31. Literatura: Englot A., Trudności w pierwszej fazie funkcjonowania spółdzielni socjalnych, czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs. org.pl/publikacje-i-ekspertyzy,11,.html. Juszczyk M., Miżejewski C., Ołdak M., Jak założyć i prowadzić spółdzielnię socjalną. Porad nik, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2009. Radoszewski R., Przełamywanie barier zatrudnienia od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy. com.pl/index.php?view=article&catid=3%3apraca&id=55%3aprzeamywanie-barier-zatrudnienia-- od-diagnozy-do-strategii&format=pdf&option=com_content&itemid=11. Sobczyk M., Tam miała być praca [w:] Obywatel nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel. org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126. 31. Tamże. 24
II. MAPA DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ Zaprezentowane wyniki analizy źródeł wtórnych (desk research) dotyczą działalności w organizacjach pozarządowych oraz kondycji wolontariatu na Dolnym Śląsku na tle Polski (również w odniesieniu do danych międzynarodowych), a także poziomu i dynamiki przedsiębiorczości, w skali ogólnopolskiej, dolnośląskiej oraz w poszczególnych powiatach interesującego nas tutaj województwa. Ponadto, prezentujemy informacje dotyczące skali i zachodzących zmian w dziedzinie spółdzielczości w całym kraju oraz na Dolnym Śląsku. Dostępne źródła danych dostarczyły nam również możliwie najbardziej aktualnych ilościowych informacji odnośnie udziału poszczególnych typów podmiotów ekonomii społecznej w skali ogólnopolskiej, dla Dolnego Śląska i w ramach jego poszczególnych powiatów. Dzięki temu usytuowaliśmy analizowany region na mapie polskiej ekonomii społecznej, zaś w ramach województwa ustaliliśmy powiaty o najwyższych i najniższych wskaźnikach przedsiębiorczości społecznej. Niniejszy rozdział zamyka, odtworzona w toku badań jakościowych lokalna mapa sieci parnterstw pomiędzy poszczególnymi podmiotami dolnośląskiej ES. Zanim jednak skupimy się na danych ilościowych, określimy zakres definicyjny omawianych typów przedsiębiorstw społecznych. Jak pamiętamy, zgodnie z przyjętą tutaj definicją operacyjną, w ramach ekonomii społecznej funkcjonują spółdzielnie socjalne, Centra Integracji Społecznej (CIS), Kluby Integracji Społecznej (KIS), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), Warsztaty Terapii Zajęciowych (WTZ), Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) oraz organizacje pozarządowe (NGO) prowadzące działalność gospodarczą. W świetle prawa spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą 32. Jak czytamy dalej w Prawie spółdzielczym, spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska 33. Majątek takiego podmiotu stanowi prywatną własność jej członków (np. w spółdzielniach handlowych, mieszkaniowych). Spółdzielnia socjalna 34 stanowi szczególną formę organizacyjno-prawną spółdzielni pracy. Przedmiotem działalności takiego podmiotu socjalnego jest prowadzenie wspól- 32. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) [w:] Internetowy System Aktów Prawnych, http://isip.sejm.gov.pl. 33. Tamże, Art.1. Ustawy. 34. Za: Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.) [w:] Internetowy System Aktów Prawnych, http://isip.sejm.gov.pl. 25