Rynek dzieł sztuki w Polsce. Wstęp. Dr hab. prof. Krzysztof Borowski

Dr hab. prof. Krzysztof Borowski Rynek dzieł sztuki w Polsce Wstęp Inwestycje alternatywne stały się, na przestrzeni ostatnich kilku lat, jednym z najszybciej rozwijających się segmentów rynku finansowego. Można wskazać wiele czynników odpowiedzialnych za tego typu proces. Do podstawowych z pewnością należy dywersyfikacja portfeli inwestycyjnych, jaką przeprowadzili inwestorzy w trakcie kryzysu finansowego zapoczątkowanego latem 2007 r. 1 Innym jest chęć poszukiwania nowych możliwości inwestycyjnych, wtedy gdy na rynku kapitałowym dominuje tendencja spadkowa 2. Kolejnymi czynnikami są: działalność promocyjna i edukacyjna podmiotów operujących na rynku inwestycji alternatywnych w celu przyciągnięcia nowych klientów, coraz powszechniejszy dostęp do narzędzi inwestycyjnych, a w Polsce także zwolnienie z podatku dochodowego przy sprzedaży dzieła, które pozostawało w posiadaniu kolekcjonera przez co najmniej 6 miesięcy od daty zakupu 3. W ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci rynek sztuki okazał się szybko rozwijającym się i złożonym segmentem współczesnych finansów. Wraz ze wzrostem gospodarczym pojawia się coraz większa grupa zamożnych osób, które rozpoczęły inwestycje na rynku sztuki, a dodatkowym bodźcem jest fakt, że przez lata sztuka przynosiła inwestorom znaczące, długoterminowe stopy zwrotu. W wyniku wzrostu popytu na sztukę jej ceny dynamicznie zwyżkują i nic nie wskazuje na zatrzymanie tej tendencji w najbliższym czasie - inwestycje na tym rynku przynosić mogą dodatkowe dochody pochodzące z wynajmu dzieł sztuki galeriom czy pasjonatom sztuki. Inwestycje w sztukę, jednakże, jak żadna inna inwestycja finansowa, oferują dodatkowe korzyści w formie osobistego zadowolenia. Dlatego inwestycje w sztukę nie powinny być oceniane jedynie przez pryzmat potencjału inwestycyjnego. Inwestor powinien angażować się w zakup dzieł sztuki posługując się dobrym gustem, aby 1 Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa zwiększa się zainteresowanie inwestycjami na rynku sztuki. Choć wartość emocjonalna jest nadal najważniejszym motywem dla inwestorów decydujących się kupować dzieła sztuki, to coraz istotniejszą rolę odgrywa również potrzeba dywersyfikacji portfela majątkowego. Wg Delloite 59 proc. ekspertów rynku sztuki stwierdziło, że ich klienci kierują się dywersyfikacją portfela jako czynnikiem motywującym do inwestycji w sztukę. Źródło: Deloitte Art & Financial Report, 2013, s. 13. 2 W 2009 r. Bank Monte dei Paschi di Siena przeprowadził analizę, która potwierdziła opinię o sztuce jako tzw. shelter asset, czyli klasie aktywów odpornej na kryzys finansowy i mogącej służyć jako schronienie (shelter) dla środków finansowych inwestorów. 3 Przy założeniu, że zakup dzieła nie stanowił działalności gospodarczej kolekcjonera. 1

móc, w oczekiwaniu na przyszłe zyski ze sprzedaży, wzbogacić o wartości estetyczne swoje mieszkanie lub biuro. W przypadku rynku dzieł sztuki trzeba pamiętać, że jest to dziedzina nieprzewidywalna, a na wartość dzieła wpływa wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych, często trudnych do zidentyfikowania. Poza tym dzieła sztuki są z zasady unikalne, dlatego trudno jest samodzielnie określić właściwą wartość dzieła. W procesie inwestycji w sztukę niezbędna jest pomoc doradcza profesjonalnego eksperta z tej dziedziny. Doświadczony doradca jest w stanie zlokalizować pożądane dzieło sztuki poprzez rynki międzynarodowe, aukcje czy prywatne oferty. Do czynników decydujących o wzroście popularności inwestowania w sztukę w ostatnim czasie niewątpliwie można zaliczyć następujące fakty 4 : 1. Społeczeństwo jest coraz lepiej wykształcone i w związku z tym zgłasza popyt na coraz bardziej złożone dobra luksusowe. 2. Pomimo faktu, że społeczeństwo jest lepiej wykształcone, czyta mniej. Współczesna kultura zdominowana jest bowiem przez telewizję i YouTube a. W ten sposób dochodzi do rozpowszechnienia intelektualnej przyjemności dostarczanej za sprawą zmysłu widzenia. 3. Globalizacja doprowadziła też do łatwiejszego przekraczania granic przez sztukę. Może stanowić zatem lingua franca i wspólny przedmiot zainteresowań wielu osób, w jaki przywiązane do słów formy kulturowe nie mogą. 4. Świat sztuki jest odizolowany od wpływu czynników politycznych. Przy wycenie sztuki najważniejszy jest aspekt estetyczny 5. Inne czynniki, które wpływają na cenę dzieła to: rzadkość, poprzedni właściciele oraz znaczenie historyczne. Poza tym należy zwracać uwagę na rozmiar dzieła, materiał, z którego został wykonany oraz temat dzieła. Ważne jest, aby dbać o edukację w dziedzinie standardów obowiązujących w sektorze oraz śledzić najnowsze trendy 6. Trzeba też zdawać sobie sprawę, że kolekcjonowanie sztuki dla niektórych jest nałogiem, a prawdziwe dzieło sztuki nie męczy cię gdy na nie patrzysz 7. Rynek dzieł sztuki jest bardzo złożony i różnorodny w porównaniu z rynkami papierów wartościowych. O ile akcje znajdują się w ciągłym obrocie, a informacja dotycząca 4 Thorotn S. Siedem dni w świecie sztuki, Propaganda, Warszawa, 2011, s. 14. 5 Nie można jednak zapominać o ekonomicznej wartości każdego dzieła 57 proc. światowych banków świadczących usługę private bankingu wskazało znalezienie adekwatnej metody podawania ekonomicznej wartości każdego dzieła jako istotne dla rynku sztuki (w 2011 r. było to 50 proc. badanych banków). Na podstawie: Deloitte Art & Financial Report, 2013, s. 37. 6 Curry J. Art as an alternative investment, Trusts & Estates, October 1998, s. 25. 7 Thorotn S. Siedem dni w świecie sztuki, Propaganda, Warszawa, 2011, s. 152. 2

ceny jest bezpośrednio dostępna, o tyle na rynku sztuki każde dzieło jest unikalne, a właściciel dzieła posiada niejako monopol na nie 8. Na rynku sztuki ceny dostępne zainteresowanym inwestorom to te, które ogłaszane są publicznie w czasie trwania aukcji. Z kolei ceny pochodzące ze sprzedaży prywatnej są upubliczniane rzadko, co dodatkowo utrudnia ustalenie wartości danych dzieł. Rynek sztuki nie jest zatem tak transparentny jak rynek akcji, nie występują tu powszechnie dostępne dane o cenach zwartych transakcji dlatego też dane liczbowe przedstawione w rozdziale zaczerpnięte zostały z wielu źródeł. Fakt ten może prowadzić do tego, że w niektórych miejscach rozdziału dane te mogą różnić się od siebie. Na rynku akcji różne grupy inwestorów operują w różnych ramach czasowych: krótko-, średnio- i długoterminowej, natomiast na dla inwestycji na rynku sztuki charakterystyczny jest wyłącznie długookresowy horyzont inwestycyjny, a zjawisko spekulacji krótkoterminowej tutaj praktycznie nie występuje, bowiem rynek dzieł sztuki pozostawał zawsze sferą zainteresowań ludzi zamożnych, pasjonatów sztuki. Okazuje się jednak, że rynek ten oferuje wiele korzyści w kategoriach inwestycyjnych. Zatem nie jest i nie może być ignorowany przez inwestorów instytucjonalnych. Celem badania jest wskazanie aktualnych tendencji na rynku dzieł sztuki w Polsce w ostatnich kilku latach, ze szczególnym uwzględnieniem rekordów cenowych oraz osiągniętych stóp zwrotu na polskim rynku sztuki w latach 2011- I połowa 2013 9. Hipoteza badawcza została sformułowana w sposób następujący: Rynek sztuki jest alternatywnym rynkiem dla klasycznych segmentów rynku finansowego (rynek akcji, obligacji, pieniężny, walutowy i towarów) i może być wykorzystany przez inwestorów indywidualnych jak i instytucjonalnych do dywersyfikacji stóp zwrotu z zarządzanych portfeli. Na obecny kształt polskiego rynku sztuki miały niewątpliwie wpływ wydarzenia historyczne, a zwłaszcza te po II W. Ś. W czasie epoki komunizmu rozwój rynku sztuki został zamrożony, a przeciętny Polak nie miał ani potrzeby ani świadomości jej kolekcjonowania. Niekwestionowanym monopolistą w handlu sztuką w tamtym okresie było, państwowe przedsiębiorstwo DESA. Dopiero przemiany, które nastąpiły w 1989 r. miały decydujący wpływ na rozwój rynku sztuki w naszym kraju. Pierwsze domy aukcyjne zostały powołane do życia w 1990 r., a liczące się inwestycje na rynku sztuki przeprowadziła Spółka Art-B, która 8 Czy da się znaleźć racjonalne uzasadnienie faktu, że obrazy Agaty Kleczkowskiej są wyżej cenione od dzieł Leona Tarasewicza, Marty Kochanek od wielu obrazów Jerzego Nowosielskiego? Handel sztuką to handel emocjami. Ile kosztowałyby obrazy Leona Tarasewicza lub Marty Kochanek, gdyby handlował nimi znany mecenas sztuki Andrzej Starmach? 9 Z uwagi na fakt, iż dane pochodzą z wielu źródeł poszczególne wielkości mogą różnić się od siebie ze względu na odmienny sposób liczenia lub nomenklaturę stosowaną przez firmy udostępniające swoje dane. 3

nabyła ok. 170 obrazów, w tym takich malarzy jak: Malczewski, Gerson, Kossak, a nawet Picasso i Renoir. Inwestycje Art-B w sztukę stały się jednak narzędziem prania brudnych pieniędzy, dzięki obrotowi obrazami w ramach tego holdingu. Wartość obrotów na polskim rynku sztuki ocenia się obecnie na ok. 300-350 mln USD co stanowi zaledwie 0,2 proc. światowego obrotu dziełami sztuki 10. Jak wynika z danych GUSu na koniec 2012 r. w Polsce działało 777 muzeów i 352 galerie 11. Oprócz nich funkcjonują setki małych sklepów z antykami, działa wielu kolekcjonerów. Domy aukcyjne oraz część antykwariatów, łącznie ok 100 firm zrzeszona jest w Stowarzyszeniu Antykariuszy Polskich. Jednak większość galerii i antykwariatów pozostaje poza Stowarzyszeniem. Wg. szacunków liczba niezrzeszonych galerii i antykwariatów waha się od 250 do 300 12. Rynek sztuki w Polsce jest traktowany aktualnie jako wschodzący (emerging market), co oznacza, że w przyszłości powinniny na nim mieć miejsce silne wzrosty cen. Z drugiej zaś strony jest to rynek już na tyle dojrzały, że warto na niego zwrócić uwagę w trakcie planowania działań inwestycyjnych. O potencjale polskiego rynku szutki może świadczyć fakt, iż pomimo zwolnienia gospodarczego w latach 2012-2013, wolumen transakcji na rynku sztuki stale się powiększa. Z kolei dojrzewanie polskiego rynku sztuki objawia się m.in. poprzez tworzenie w bankach działów tzw. art bankingu przeznaczonych dla zamożnych klientów oraz systematyczne poszeranie oferty sprzedaży dzieł sztuki w Polsce. Pojawiły się też pierwsze oddzielne licytacje dedykowane w całości sztuce pewnego okresu (np. sztuce dawnej, współczesnej lub najnowszej), a także aukcje specjalistyczne rzeźby, porcelany, sreber, plakatu etc Całkiem niedawno miały miejsce pierwsze licytacje designu i streetartu. W 2012 r. nowością na rynku dzieł sztuki były aukcje wyprzedażowe w trakcie licytacji sprzedane zostało wyposażenie prywatnych domów lub kolekcji. Na pierwszej takiej aukcji w Polsce oferowane były dzieła sztuki i wyposażenie prywatnej rezydencji biznesmena Andrzeja Czarneckiego (ceramika użytkowa, srebra, platery, meble, zegary, obrazy i biżuteria). Uzyskana ze sprzedaży obiektów kwota wyniosła 700 tys. zł, a inwestorzy przyjęli aukcję wyprzedażową z entuzjazmem. Podobną aukcję zorganizowała w 2012 r. Desa Unicum, w czasie której licytowane były zabytkowe przedmioty bezpośrednio w willi na Saskiej Kępie w Warszawie 13. W 2012 r. miał miejsce wzrost sprzedaży w galeriach oraz tzw. private sales. Te dwa typy transakcji stanowiły ponad 65 proc. całkowitego obrotu. Pomimo tego Polacy stosunkowo rzadko decydują się na inwestowanie na rynku dzieł sztuki. 10 Deloitte Art & Financial Report 2013, 2013, s. 75. 11 Strona internetowa: http://www.stat.gov.pl/gus/fulltext_search_plk_html.htm (04.09.2013). 12 Miliszkiewicz J. Wszyscy szukamy następcy Sasnala, Gazeta Giełdy Parkiet, 08-09.12.2012, s. 20. 13 Miliszkiewicz Szukamy inwestycyjnych pewniaków, Rzeczpospolita, Moje Pieniądze, 27.12.2012, s. F6. 4

W 2011 r. suma oszczędności gospodarstw domowych wyniosła 967 mld PLN, podczas gdy rynek inwestycji w sztukę kształtował się na poziomie 430 mln zł, co oznacza że inwestycje na rynku dzieł sztuki stanowiły 0,044 proc. oszczędności Polaków 14. Dla zobrazowania skali zjawiska można posłużyć się następującym przykładem. Wartość aktywów 200 klientów bankowości prywatnej np. w Banku Millennium jest 12 razy większa od wartości całego rodzinnego rynku sztuki 15. Omawiając rynek sztuki w Polsce warto zwrócić uwagę na jego podstawową cechę, tj. nieprzewidywalność. Od wielu lat podnoszone są zarzuty dotyczące zbyt niskiej płynności zwłaszcza obiektów wybitnych i nieznanych wcześniej na rynku. Rzeczywiście na aukcjach pojawiają się wciąż te same dzieła oferowane kolejno przez różne firmy, nierzadko z bardzo wysokimi cenami wywoławczymi. Co ciekawsze, obiekty o wybitnej wartości artystycznej i udokumentowanej proweniencji, oferowane po raz pierwszy na rynku nie budzą zainteresowania kolekcjonerów 16. Bardzo często zdarza się, że obrazy wybitne nie uzyskują ceny wywoławczej w trakcie licytacji 17. Jak przykład można podać obraz Leona Wyczółkowskiego wystawiony w czerwcu 2013 r. przez krakowski Dom Aukcyjny Desa z ceną wywoławczą 240 tys. PLN. Jest to nieznany na polskim rynku aukcyjnym doskonały portret Jadwigi Mikołaczykówny, bohaterki Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Obraz ten charakteryzuje się wysokim poziomem artystycznym, a na uwagę zasługuje bijący z niego optymizm. A na tej samej aukcji Domu Aukcyjnego Desa, jeden z inwestorów nabył za 40 tys. PLN dość banalny, realistyczny, o niskiej wartości artystycznej, pastelowy portret anonimowej kobiety autorstwa Witkacego. Z kolei w Repeksie nie uzyskał minimalnej ceny portret legendarnej modelki Witkacego Neny Stachurskiej, jak najbardziej wykonany w linii artystycznej tego twórcy. Warto podkreślić fakt, że obraz oferowany w Repeksie był wystawiany i opisany w monografii artysty 18. Podobnych przykładów można podać wiele. Właściciele obrazów obawiając się, że dany obraz nie osiągnie w trakcie licytacji nawet ceny wywoławczej i w niedługim czasie trzeba go będzie wystawić w innej firmie aukcyjnej, nie godzą się na podawanie do publicznej wiadomości cen w katalogach 14 Chorążewska-Wojtiuk A. inwestycje alternatywne sztuka zarabiania, Miesięcznik Kapitałowy, 5/2012, s. 42. 15 Chorążewska-Wojtiuk A. inwestycje alternatywne sztuka zarabiania, Miesięcznik Kapitałowy, 5/2012, s. 42. 16 Udokumentowana proweniencja służy dwóm celom: 1. Zabezpieczenia nabywcy dzieła na wypadek roszczeń z tytułu kradzieży, zagubienia, rabunku wysuwanych przez poprzedniego właściciela. 2. Legitymizacji praw i wykazania autentyczności w przypadku sprzedaży/kupna dzieła. 17 Kolokwialnie określa się taką sytuację, że obraz spadł z licytacji. 18 Miliszkiewicz J. Bitwa pod Grunwaldem wystawiona na sprzedaż, Rzeczpospolita, Moje pieniądze, 25.07.2013, s. G3. 5

aukcyjnych ceny są ujawniane tylko poważnym klientom. Upublicznienie ceny w katalogu mogłoby negatywnie wpłynąć w przyszłości na negocjacje z potencjalnymi nabywcami, a sprzedawca miałby poważnie utrudnione zadanie w przekonaniu potencjalnego nabywcy, że dane dzieło znacznie straciło na wartości w krótkim czasie 19. 1.1 Profil polskiego rynku sztuki W latach 2006-2008 polski rynek sztuki rozwiał się bardzo szybko aby w 2009 r. przeżyć swoiste załamanie. Z kolei lata 2011-2012 charakteryzowały się powrotem na ścieżkę dynamicznego rozwoju. Analiza wolumenu przeprowadzonych transakcji na rynku aukcyjnym w 2011 r. zarówno pod względem liczby tranasakcji jak i wolumenu jednoznacznie wskazuje na dominującą pozycję malarstwa. W tej kateogrii sztuki w 2011 r. przeprowadzonych zostało 2 751 transakcji (55,58 proc. wszystkich zawartych transkacji) na łączną kwotę 31 mln zł (74,67 proc. całkowitego wolumenu obrotu w zł) 20. Na drugim miejscu pod względem liczby zawartych transakcji uplaslowały się prace na papierze (11,33 proc.), a na kolejnych: grafika (17,88 proc.), rzemiosło artystyczne (10,22 proc.), rzeźba (2,89 proc.) i fotografia (2,10 proc.). Pod względem wolumenu obrotu na kolejnych miejscach po malarstwie znalazły się: prace na papierze (12,77 proc.), rzemiosło artystyczne (5,8 proc), grafika (4,07 proc.), rzeźba (2,04 proc.) i fotografia (0,64 proc.) por tabela 1. Tabela 1. Liczba i wolumen transakcji na rynku sztuki w 2011 r. Udział Obroty w Liczba transakcji procentowy tys. zł Udział proc. Średnia cena w zł Malarstwo 2 751 55,58% 31 048,10 74,67% 11286 Prace na papierze 561 11,33% 5 311,40 12,77% 9468 Grafika 885 17,88% 1 692,40 4,07% 1912 Rzeźba 143 2,89% 848,60 2,04% 5934 Fotografia 104 2,10% 266,00 0,64% 2558 Rzemiosło artystyczne 506 10,22% 2 412,60 5,80% 4217 Razem 4 950 41 579,1 Źródło: Rynek sztuki, Art&Business, 2-3/2012. Względnie słabo rozwiniętym w Polsce jest rynek rzeźby. Za wyjątkiem spektakularnych transakcji, do których należy zaliczyć m.in. sprzedaż takich obiektów jak 21 : 19 Miliszkiewicz J. Boimy się wysokich cen, Rzeczpospolita, Moje pieniądze, 04.08.2011, s. F2. 20 Raport Deloitte podaje, że w 2012 r. 73 proc. wszystkich transakcji oraz 92 proc. całkowitego wolumenu obrotu w domach aukcyjnych stanowiło malarstwo. Deloitte Art & Financial Report, 2013, s. 75-78. 21 Niedziółka P. Inwestycje w sztukę oraz perspektywy rozwoju rynku sztuki w Polsce, w [red.] Pruchnicka- Grabias I. Inwestycje alternatywne, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 187-215. 6

1. A. Convoy (Tancerka z palcem na brodzie, marmur biały) za cenę 1,3 mln PLN podczas aukcji w Agra-Art. w dniu 06.04.2005 r. 2. E. Wittig (Akt młodego mężczyzny, drewno bejcowane, praca niesygnowana) za cenę 90 tys. zł podczas 123 Aukcji Sztuki Dawnej i Antyków, zorganizowanej w dniu 11.07.2007 r. przez Dom Aukcyjny Rempex Inwestorzy nie przejawiają większego zainteresowania tą formą sztuki i większość prezentowanych prac spada spod młotka. Dotyczy to zarówno rzeźby dawnej (od drewnianych barokowych rzeźb sakralnych aż po prace rzeźbiarzy I połowy wieku XX), jak i sztuki współczesnej. Do twórców, których rzeźby są najchętniej kupowane należą: K. Laszczka, C. Godebski, W. Szymanowski, E. Wittig (sztuka dawna) oraz T. Kawiak, B. Chromy (sztuka współczesna) 22. W okresie 2008-2011 ceny grafiki i fotografii wzrosły odpowiednio o 15 i 47 proc. Taki wzrost cen na rynku fotografii jest wynikiem wcześniejszego niedoszacowania tego rynku. W 2011 r. fotografia plasowała się na szóstym miejscu pod względem liczby transakcji, a także wolumenu obrotów ogółem, ustępując malarstwu, grafice, rysunkowi, rzemiosłu artystycznemu i rzeźbie oraz na piątym miejscu w kategorii średniej ceny uzyskanej na aukcji za dzieło sztuki (2 558 zł). W tej samej kategorii na ostatnim miejscu uplasowała się grafika z przeciętną kwotą 1 912 zł. Na polskim rynku dzieł sztuki zdecydowanie dominuje malarstwo i rysunek jako kategoria zagregowana osiągają one łącznie 65 proc. udziału w ogólnej liczbie transakcji oraz prawie 90 proc. w obrocie rynkowym. Warto jednak odnotować gwałtowny spadek średniej ceny obrazów na przestrzeni analizowanego trzyletniego okresu. W 2008 r. przeciętniej w tej kategorii płacono 30 823 zł za pracę, tj. prawie trzykrotnie więcej niż w 2011 r. kiedy to wartość ta wyniosła 11 286, co można wytłumaczyć wzrostem udziału tanich prac młodych artystów por. rysunek 1. Analiza średnich cen dzieł sztuki w poszczególnych kategorach wyraźnie uwidacznia fakt, że najwyższe przeciętne ceny to domena malarstwa - por. rysunek 1. Na kolejnych miejscach znalazły się na koniec 2011 r.: biżuteria, meble, rzeźba, fotografia i grafika. Na przestrzeni 2008-2011 wyraźnie wzrosła przeciętna wartość pojedynczego przedmiotu w takich kategoriach sztuki jak biżuteria, meble, fotografia i grafika, a spadła w segemncie rzeźb. 22 Niedziółka P. Inwestycje w sztukę oraz perspektywy rozwoju rynku sztuki w Polsce, w [red.] Pruchnicka- Grabias I. Inwestycje alternatywne, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 187-215. 7

Rysunek 1. Średnia cena w poszczególnych kategoriach sztuki w zł 35000 30000 25000 2008 2011 20000 15000 10000 5000 0 Malarstwo/ rysunek Rzeżba Biżuteria Meble Fotografia Grafika Źródło: Raport Rynek sztuki, Art&Business, 2-3/2012 i dane Fine Art Communications. Tabela 2. Polski rynek aukcyjny dzieł sztuki w latach 2011-2012 wg cen sprzedaży 2011 2012 zmiana Obroty (mln zł) 48 386 398 60 804 307 25,60% Liczba transakcji 5 384 6 630 23,10% Skuteczność sprzedaży 36,40% 42,30% +5,9 pkt. proc. Liczba aukcji 125 122-2,40% Źródło: Gajewski M. Sztuka odporna na kryzys, Art & Business, 2-3/2013, s. 166-168. Wg Art&Business obroty na rynku dzieł sztuki w 2012 r. wyniosły 60,8 mln zł i były wyższe o 25,6 proc. od obrotów z 2011 r. (48,4 mln zł) i o 40,41 proc. w stosunku do 2010 r. (43,3 mln zł) por. tabela 2. Również pod względem liczby transakcji aukcyjnych odnotowany został w 2012 r. wzrost o 23,1 proc. w stosunku do liczby transakcji aukcyjnych rok wcześniej por. rysunek 2. W ciągu 12 miesięcy 2012 r. na rynku sztuki wylicytowanych zostało łącznie 6 630 przedmiotów, tj. najwięcej od 1989 r. i blisko dwukrotnie więcej niż w 2008 r. Tendencja do stabilnego wzrostu liczby wylicytowanych obiektów utrzymuje się już od 2009 r 23. Z kolei według raportu Deloitte, w 2012 r. sprzedano w Polsce dzieła sztuki za prawie 61 mln zł (to o jedną czwartą więcej niż rok wcześniej), a liczba transakcji wyniosła 23 Gajewski M. Sztuka odporna na kryzys, Art & Business, 2-3/2013, s. 166-168. 8

6,6 tys. (prawie o jedną piątą więcej niż rok wcześniej) 24. Wzrost ten w połączeniu z tendencją zwyżkową w przypadku łącznego wolumenu wylicytowanych obiektów dowodzi, że systematycznie rośnie płynność na rynku dzieł sztuki 25. Skuteczność sprzedaży w 2012 r. w trakcie aukcji była o 5,9 pkt proc. wyższa niż w 2011 r. Natomiast łączna liczba aukcji przeprowadzonych w 2012 r., była o 3 mniejsza w stosunku do roku 2011, ale za to ponad dwukrotnie wyższa niż w 2002 r. por. tabela 2. Do udanych zaliczyć trzeba aukcje sztuki najnowszej, wyprzedażowe a także aukcje fotografii. Rysunek 2. Liczba wylicytowanych obiektów na polskim rynku dzieł sztuki w latach 2007-2012. 7000 6630 6000 5384 5000 4000 3212 3540 3427 3886 3000 2000 1000 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Źródło: Gajewski M. Sztuka odporna na kryzys, Art & Business, 2-3/2013, s. 166-168. Rysunek 3. Udział poszczególnych rodzajów sztuki w liczbie transakcji przeprowadzonych na rynku sztuki w I połowie 2012 r. 25% 43% Sztuka przed 1945 r. Sztuka współczesna Sztuka nowoczesna 32% Źródło: Deloitte Art & Financial Report, 2013, s. 23. 24 Deloitte Art & Financial Report, 2013. 25 Płynność polskiego rynku sztuki wciąż pozostaje mała bowiem z 35 tys. sprzedaży prac w latach 1989-2012 tylko 1,1 tys. trafiło do powtórnej sprzedaży. Na podstawie: Skate s Art in 2011, Skate s, 2012. 9

Wyraźnie wyższe ceny w trakcie aukcji w 2012 r. osiągały rzeźby. We wiodącym segmencie rynku sztuki, tj. rynku malarstwa, po raz pierwszy od pięciu lat zaobserwowany został nieznaczny wzrost średniej ceny wylicytowanego obrazu, która była równa 11,4 tys. zł. Wcześniej w latach 2008 2011 utrzymywała się tendencja spadkowa z ok. 30 tys. zł (2008 r.) do ok. 11 tys. (2011 r.). Tabela 3. Struktura cen w różnych kategoriach dzieł oferowanych na aukcjach w I połowie 2012 r. 0-2 tys. 2-10 tys. 10-50 tys. 50-100 tys. >100 tys. Sztuka przed 1945 r. 16% 38% 33% 7% 4% Sztuka współczesna 36% 40% 18% 4% 1% Sztuka nowoczesna 80% 18% 2% Źródło: Deloitte Art & Financial Report 2013, 2013, s. 23. Wg raportu Deloitte w 2012 r. na polskim rynku zauważalna nadal była dominacja malarstwa i rysunku, wciąż wyraźniejsza niż na świecie. W 2012 r. 73 proc. wszystkich transakcji oraz 92 proc. całkowitego wolumenu obrotu w domach aukcyjnych stanowiło malarstwo. Udział grafiki i rzemiosła artystycznego w liczbie sprzedanych na aukcjach obiektów wyniósł odpowiednio 25 proc. i 7 proc 26. Udział malarstwa o niskich cenach wzrósł w ogólnej liczbie transakcji zawartych na rynku malarstwa w 2012 r., a przeciętna cena w tej grupie wynosiła ok. 1 500 zł. Struktura cen w różnych kategoriach dzieł oferowanych w I połowie 2012 r. została przedstawiona w tabeli 3. Spadła przeciętna cena obrazu jeśli w 2008 r. za 2 000 PLN można nabyło nabyć zaledwie jeden obraz zaliczany do najtańszej grupy malarstwa, o tyle w 2012 r. cena 49,5 proc. wszystkich transakcji obejmujących malarstwo i grafikę nie przekroczyła 2 000 PLN. Udział sztuki powojennej, tj. współczesnej i nowoczesnej w polskim rynku sztuki wynosił 75 proc. wszystkich dzieł zaoferowanych na aukcjach w I połowie 2012 r. 27 por. rysunek 3. W pierwszej połowie 2012 r. na polskim rynku sztuki miały miejsce 43 transakcje dziełami sztuki, które już wcześniej były licytowane por. tabela 4. Fakt ten pozwala oszacować kilka istotnych cech przybliżających zagadnienie inwestowania na rynku sztuki. I tak średnia długość inwestycji wyniosła 6 lat i 7 miesięcy. W tym czasie średnia stopa zwrotu z dzieł była równa 155,4 proc. z wyłączeniem inflacji. Z kolei średnia roczna stopa zwrotu dzieł utrzymywanych w portfelach inwestycyjnych dłużej niż 15 lat była równa 46,6 proc., podczas gdy dla dzieł pozostających w kolekcjach od 1 do 5 lat wyniosła ona 0,2 proc. 26 Deloitte Art & Financial Report, 2013, s. 76. 27 Deloitte Art & Financial Report, 2013, s. 76-78. 10

Tabela 4. Stopy zwrotu na polskim rynku sztuki dzieł, które ponownie pojawiły się na rynku w I połowie 2012 r. Przeciętna długość horyzontu inwestycyjnego Przeciętna stopa zwrotu w horyzoncie inwestycyjnym 6 lat i 7 miesięcy 6 lat i 7 miesięcy 155,4 proc. (bez inflacji) Średnia roczna stopa zwrotu dzieł sztuki utrzymywanych w portfelach dłużej niż rok (11 proc. dzieł pozostawało w kolekcjach dłużej niż dwa lata) Przeciętna roczna stopa zwrotu w segmencie malarstwa Przeciętna roczna stopa zwrotu w segmencie rysunku 9,4 proc. 11,7 proc. 3,7 proc. Średnia roczna stopa zwrotu dzieł sztuki wykonanych przed 1945 r. (23 transakcje) Średnia roczna stopa zwrotu dzieł sztuki współczesnej (20 transakcji) 13, proc. 4,6 proc. Średnia roczna stopa zwrotu inwestycji o horyzoncie inwestycyjnym dłuższym niż 15 lat (6 transakcji) 46,6 proc. Źródło: Dom Aukcyjny Abbey House, Report on the first half of 2012, 2012. W 2012 r. wzrósł procentowy udział fotografii i rzemiosła w ogólnej puli wylicytowanych dzieł sztuki. W przypadku fotografii jej udział wynosił 7 proc. - w poprzednich latach nie przekraczał on ok. 1 proc. Dwie aukcje zdjęć Miltona Greene a przedstawiające Marilyn Monroe z kolekcji FOZZ przeprowadzone przez Desę Unicum zaowocowały sprzedażą o łącznej wartości ponad 3 mln zł. Tabela 5. Wartość prac polskich artystów na światowych rynkach aukcyjnych w mln USD Rok Wartość 2002 4,3 2003 0,0 2004 6,0 2005 4,8 2006 6,4 2007 2,2 2008 0,0 2009 31,9 2010 2,4 2011 23,0 2012 12,3 Źródło: Skate s Art Market Research, marzec 2013. Wartość prac polskich artystów na światowych rynkach aukcyjnych wyniosła w 2012 r. 12,3 mln USD, co stanowiło spadek o 46,52 proc. w stosunku do roku 2011, kiedy to wyniosła ona 23 mln USD por. tabela 5. Najwyższą jak dotąd wartość prac polskich artystów odnotowano w 2009 r. 31,9 mln USD, aby w 2010 r. uzyskać zaledwie 2,4 mln zł. Na liście najdroższych polskich artystów wg. Skate s, których prace zaznaczyły swoją 11

obecność w Sotheby s i Christie s, a ich prace wyceniane są na ponad 1 mln USD, prym wiedzie Tamara Łęmpicka. Łączna wartość sprzedaży jej prac to 87 mln USD. Drugie miejsce zajmuje Henryk Siemiradzki, którego obrazy wylicytowano za niemal 70 mln USD. A kolejne: Roman Opałka, Max Weber, który w literaturze często jest zaliczany do twórców rosyjskich lub amerykańskich, i przedstawiciel młodego pokolenia Piotr Uklański. Prace tych artystów bardzo rzadko pojawiają się w Polsce 28. Łempicka jest aktualnie jedyną polską przedstawicielką w TOP 5000. Zdaniem Skate sa, największe szanse na wejście do rankingu ma Henryk Siemiradzki. W 2011 r. lata temu, podczas aukcji zorganizowanej przez nowojorski Sotheby s, jego Taniec wśród mieczy został sprzedany za 2,9 mln USD. Była to aukcja rosyjska, a Siemiradzki trafił na nią nieprzypadkowo. Rosjanie uważają go za swojego malarza, ponieważ urodził się pod rosyjskim zaborem. Łęmpicka również uważana jest za rosyjską malarkę, mimo że zawsze podkreślała swoją polskość ale zachodnie domy aukcyjne kierując ofertę sprzedaży do rosyjskich oligarchów często podkreślają rosyjskie korzenie obu artystów. Inne transakcje dzieł polskich artystów w Christie s i Sotheby s, o których warto wspomnieć to relief Henryka Sażewskiego, który w 2011 r. został sprzedany za 44 tys. USD w Christie s. Z kolei w 2012 r. w Sotheby s dzieło Wojciecha Fangora kupiono za 83 tys. USD, a w 2012 r. obraz Sasnala został sprzedany za 100 tys. USD na aukcji w Christie s w Londynie. Inne prace Sasnala uzyskiwały zdecydowanie wyższe ceny w trakcie aucji na Zachodzie w okresie 2005-2010 por. tabela 6. Rekord cenowy dzieł Magdaleny Abakanowicz został ustanowiony w 2006 r. wtedy na ukcji w Sotheby s w Nowym Jorku rzeźba-instalacja Tłum (22 figury stojące o wymiarach 170 x 53 x 23 cm) osiągnęła cenę ponad 440 tys. USD 29. W tym samym roku za cykl fotograficzny Piotra Uklańskiego Naziści uzyskano cenę 56 tys. USD, a za rzeźbę Igora Mitoraja - ponad 100 tys. USD. Tabela 6. Ceny dzieł wybranych artystów polskich sprzedanych za granicą obrazów polskich artystów w latach 2007 2010. Autor Tytuł Rok Cena Dom aukcyjny 1 Roman Opałka Obrazy liczone b.d. 770 000 euro Sotheby's 2010 2 Wilhelm Sasnal Samoloty 2005 396 000 USD Christie s 2007 28 Bednarz E. Polska sztuka na globalnym rynku, Puls Biznesu, 19-20.04.2013. 29 Zboralska K. Na topie nazwiska o światowym rozgłosie, Rzeczpospolita, Moje pieniądze, 09.05.2013, s. G2-G3. 12

3 Wilhelm Sasnal Palące Dziewczyny (Anka Dominika oraz Peaches) 2010 229 250 GBP Sotheby's 2008 4 Wulhelm Sasnal Samoloty 2007 369 000 USD Christie s 2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie strony internetowej: http://www.artnewmedia.pl/pl/ (02.01.2013). Szacuje się, że w Polsce na koniec 2012 r. było ok. 28 400 osób zakwalifikowanych do segmentu High Net Worth Individuals, a wg agencji Wealthinsight w 2017 r. takich osób będzie już 39 687 30. Ocenia się też, że rynek dzieł sztuki w Polsce był wart w połowie 2012 r. 230-250 mln zł, a w ciągu kilku lat może on wzrosnąć nawet do 6 mld zł 31. Inną wartość polskiego rynku sztuki podaje K. Żelazek. Jej zdaniem na koniec 2012 r. wartość ta była równa ok. 300-350 mln zł - obrót aukcyjny i galeryjny 32. Wartość ta jest zbieżna z szacunkami Deloitte, który ocenia wolumen obrotu dziełami sztuki na polskim rynku na 300-350 mln zł 33. Natomiast raport KPMG Rynek dóbr luksusowych w Polsce oraz struktura inwestycji w instrumenty alternatywne, zaczerpnięta z raportu CapGemini i Merrill Lynch World Wealth Report wskazują, że potencjał polskiego rynku sztuki może zostać oszacowany nawet na 2 mld PLN 34. Reasumując, na rynku sztuki w Polsce w 2012 r. wyraźnie była widoczna tendencja wzrostu zainteresowania sztuką zainteresowanie to powoli, ale systematycznie w Polsce rośnie. Zdaniem Deloitte charakterystyczny dla Polski jest brak tradycji gromadzenia sztuki, która została przerwana przez II W. Ś. i kilkadziesiąt lat komunizmu. Dlatego też obrazy czy rzeźby nabywane są u nas głównie przez osoby, które swój majątek zdobyły w ostatnich dwudziestu latach. Rynek sztuki w Polsce różni się od światowego, bowiem inwestorzy operujący na światowym rynku sztuki uważają go za bezpieczniejszy od innych alternatywnych segmentów. Natomiast w Polsce rynek sztuki pozostaje wciąż niedowartościowany. Krajowy rynek sztuki systematycznie dojrzewa, a kolekcjonerzy i inwestorzy są gotowi podjąć nowe wyzwania. Inną ważną cechą polskiego rynku sztuki jest wzrost jego transparentności głównie dzięki licznej rzeszy artykułów prasowych, jakie ostatnio pojawiły się w polskich periodykach oraz na portalach poświęconych sztuce takich jak: Art&Busienss, Rynek i Sztuka, Artysta i sztuka czy Art Bazaar. Wszystkie one promują 30 Wealthinsight Poland 2012 wealth book. The rising star of Europe, 2013. 31 Tychmanowicz P. W poszukiwaniu alternatyw, Rzeczpospolita, 24.05.2012, s. B10. 32 Żelazek K. Inwestycje na długie lata, Rzeczpospolita, 24-26.12.2012, s. A12. 33 Deloitte Art and finance report, 2013, s. 75. 34 KPMG Rynek dóbr luksusowych w Polsce, raport 2013. 13

inwestycje w sztukę, dzięki czemu Polacy powoli zaczynają traktować sztukę nie tylko jako ważny element szczególnego stylu życia ale też jako element ich otoczenia 35. 1.2 Przykładowe stopy zwrotu na polskim rynku dzieł sztuki W tabeli 7 przedstawiona została stopa zwrotu dla wybranych inwestycji na polskim rynku sztuki na koniec 2011 r. Najwyższą roczną stopą zwrotu charakteryzowały się obrazy S. Młodożeńca przynoszące średnio 145,3 proc. rocznie. Na drugim i trzecim miejscu sklasyfikowani zostali: S. Gierowski (55,3 proc.) oraz A. Marczyński (53,8 proc.). Tabela 7. Stopa zwrotu oparta na wzroście średnich cen obrazów polskich artystów XX w. Lp. Artysta Okres I ilość obrazów średnia cena obrazu w okresie I Okres II ilość obrazów średnia cena obrazu w okresie II ROI (%) ROI p.a. (%) 1 Stanisław Młodożeniec 2006-2008 2 3,6 2011 4 32,6 726, 145,3 2 Kazimierz Mikulski 2000-2003 8 25,3 2008-2009 6 98,7 289,5 48,3 3 Adam Marczyński 2000-2004 8 11,9 2005-2009 4 43,8 269,2 53,8 4 Wojciech Fangor 2003-2004 3 42,5 2009-2010 5 152,6 259,3 43,2 5 Jarosław Modzelewski 2000-2004 8 7,2 2007-2010 10 25,4 254,6 36,4 6 Stefan Gierowski 2001-2005 9 36,8 2006-2009 8 118,6 222,1 55,3 7 Tomasz Tatarczyk 2002-2005 7 10,5 2007-2010 7 33,1 216,2 43,0 8 Rafal Malczewski 2002-2005 8 16,1 2007-2010 10 49,2 205,3 41,1 9 Bronisław Kierzkowski 2002-2005 5 15,6 2006-2009 5 46,0 194,9 48,7 10 Eugeniusz Markowski 2000-2003 6 13,5 2008-2010 5 38,3 183,7 26,2 11 Włodzimierz Pawlak 2003-2005 6 9,9 2000-2010 9 27,7 180,3 36,1 Źródło: Inwestowanie w sztukę. Raport o opłacalności i bezpieczeństwie, Abbey House, Warszawa 2011, s. 17. W gronie najdroższych malarzy polskich w latach 2009-2010 znalazły się prace takich autorów jak: Stefan Gierowski, Andrzej Wróblewski i Tadeusz Kantor. Najbardziej cennym obrazem w okresie 2009-2010 był Obraz XCIII z 1960 r. autorstwa A. Gierowskiego, sprzedany w Rempexie 29.01.2009 r. za 470 tys. zł por. tabela 8. Warto podkreślić fakt, że na koniec stycznia 2009 r. przypadło dno indeksu giełdowego WIG20 po silnej fali spadkowej spowodowanej bankructwem banku Lehman Brothers we wrześniu 2008 r. Tak więc transakcja zakupu dzieła A. Gierowskiego miała miejsce w trakcie załamania rynku finansowego fakt ten potwierdza tezę o poszukiwaniu przez inwestorów w trakcie zawirowań na rynku finansowym alternatywnych możliwości inwestowania. Tabela 8. Ranking 15 najdroższych malarzy współczesnych w Polsce (lata 2009-2010) Aukcje w Polsce Autor Tytuł Rok Rodzaj Cena Data i miejsce 35 Deloitte Art & Financial Report, 2013, s. 77. 14

w zł sprzedaży 1 Stefan Gierowski Obraz XCIII 1960 Olej na płótnie 470 000 Rempex 28.01.2009 2 Andrzej Wróblewski Garbuska - Garbata we wnętrzu 1955 Olej na płótnie 390 000 Rempex 28.08.2010 3 Tadeusz Kantor Zostałem porwany przez dziewczynę 1988 Akryl na płótnie 335 000 Polswiss Art 04.10.2009 4 Jerzy Nowosielski Porwanie Europy 1976 5 Wojciech Fangor M53 1968 Olej na płótnie 295 000 Polswiss Art 12.12.2010 Olej na płótnie 232 000 Polswiss Art 12.12.2010 6 Henryk Stażewski bez tytułu 1963 7 Kazimierz Mikulski Pięknie zaczyna się dzień 1983 8 Jan Tarasin 36 Przedmioty III 1965 Technika własna 180 000 Rempex 25.02.2009 Olej na płótnie 138 000 Agra Art. 06.12.2009 Olej na płótnie 120 000 Rempex 23.03.2009 Olej na Polswiss Art. 9 Jerzy Tchórzewski 37 Syn 1958 płótnie 120 000 04.10.2010 Kolumny z cyklu Figury Olej na 10 Teresa Pągowska magiczne b.d. płótnie 100 000 Polswiss Art 23.05.2010 11 Leon Tarasewicz bez tytułu 1988 Olej na płótnie 98 000 Polswiss Art 12.12.2010 Kartka z podróży z cyklu Tusz na Desa Unicum 12 Roman Opałka OPAŁKA 1965/1 b.d. papierze 95 000 16.12.2010 13 Bronisław Kierzkowski Kompozycja nr 402 1959 Technika własna 85 000 Rempex 23.03.2009 14 Jerzy Duda - Gracz Autoportret z rodziną 1978-79 Olej na płótnie 80 000 Polswiss Art. 12.12.2010 15 Zdzisław Beksiński bez tytułu 1972 Olej na płycie 76 000 Agra Art 05.12.2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie strony internetowej: http://www.artnewmedia.pl/pl/ (02.01.2013). 36 Obrazy olejne tego artysty w latach 90. XX w. osiągały cenę kilku tysięcy a obecnie kilkuset tysięcy złotych. 37 Do najbardziej znanych obrazów Tchórzewskiego zaliczyć można Małą litanię do gwiazd każda z części akrylu malowanego na płycie pilśniowej ma wymiary 104x52 cm. Autor zajmuje niekwestionowaną pozycję w polskiej historii sztuki jednak jego obrany nie cieszą się powodzeniem na rynku aukcyjnym z wystawionych dwudziestu jego prac w okresie 2008-2011 sprzedano zaledwie sześć. Na podstawie: Bednarz E. Wielkie nazwiska, ceny coraz niższe, Puls Biznesu, 28.01.2012, s. 24. 15

W tabeli 9 przedstawione zostały przykładowe stopy zwrotu dla czterech wybranych artystów. Praca J. Lebensteina Figura osiowa numer 162 uzyskała w latach 2006-2008 średnią geometryczną stopę zwrotu równa 46,8 proc. Z kolei praca J. Malczewskiego Autoportret z zamkiem w tle przyniosła w latach 2002-2009 średnią geometryczną stopę zwrotu równą 17,7 proc., a obraz H. Stażewskiego Relief 1963 w okresie 2000-2009 26,7 proc. Uzyskane stopy zwrotu z pewnością można zaliczyć do konkurencyjnych w stosunku do oprocentowania obligacji skarbowych. Za alternatywę do obligacji skarbowych nie można było uznać obrazu T. Makowskiego Mała rodzinka, którego średnia geometryczna stopa zwrotu w latach 2002-2006 była równa 2,2 proc. Tabela 9. Przykładowe stopy zwrotu z wybranych obrazów transakcje do 2009 r. Rok Rok zakupu sprzedaż y Cena zakupu w tys. zł Cena sprzedaży w tys. zł Stopa zwrotu z inwestycji Roczna geometryczna stopa zwrotu Jan Lebenstein, Figura osiowa numer 162 2006 2008 65 140 115,4% 46,8% Jacek Malczewski, Autoportret z zamkiem w tle 2002 2009 140 430 207,1% 17,4% Henryk Stażewski, Relief 1963 2000 2009 20 180 800,0% 27,7% Tadeusz Makowski, Mała rodzinka 2002 2006 165 180 9,1% 2,2% Źródło: opracowanie własne Raport Skate s z 2011 r. potwierdza wartość inwestycyjną polskiej sztuki na rodzimym rynku. Z analizy 800 powtórnych sprzedaży wyliczono, że roczna stopa zwrotu wynosiła w latach 1991-2010 ok. 25,7 proc. 38 1.3 Rekordy cenowe na polskim rynku sztuki W 2012 r. na polskim rynku dzieł sztuki wylicytowano 65 obiektów o wartości powyżej 100 tys. zł, podczas gdy rok wcześniej było ich zaledwie 41. Wśród transakcji przeprowadzonych w II półroczu 2012 r. znajduje się pięć dzieł sztuki dawnej aż cztery płótna Józefa Brandta i jeden obraz Józefa Chełmońskiego. Rekord ustanowiony w 2012 r. należy do Portretu rodziny Sternbachów Stanisława Wyspiańskiego - są to właściwie trzy prace, które na aukcji w Agra-Art zostały wystawione jako jedna oferta por. tabela 10. Sprzedano je za 1,85 mln zł. Rekord cenowy nadal należy do płótna Rozbitek Henryka Siemiradzkiego, który w 2000 r. osiągnął cenę 2,13 mln zł 39. Z kolei Autoportret 38 Skate s Art in 2011, Skates, 2012. 39 Ten artysta jest uważany przez Rosjan za swojego rodaka, co pozwala tłumaczyć wysokie ceny jego dzieł na rynkach światowych. Niemniej warto pamiętać, że zdarzają się też aukcje w czasie których ceny jego dzieł nie osiągają ceny wywoławczej. Np. w marcu 2013 r. w Rempeksie obraz Wyłowienie Mojżesza z Nilu, z 1864 r. (90 x 80 cm) został wystawiony z ceną wywoławczą 350 tys. zł, której jednak nie udało się osiągnąć. Nikt też nie złożył oferty warunkowej sprzedaży, tj. poniżej ceny wywoławczej (tzw. system holenderski). Wcześniej w 16

Eugeniusza Zaka został wylicytowany za 760 tys. zł, a Ucieczka Józefa Brandta za 510 tys. zł. W 2012 r. widoczny był wzrost zainteresowania pracami Jana Stanisławskiego, którego obraz <Fantazja> Zaczarowany ogród został sprzedany za 400 tys. zł 40. Z danych przeprowadzonych przez Desę Unicum wynika w ciągu ostatnich dwu lat średnia cena prac Jerzego Nowosielskiego wzrosła na aukcjach o 148 proc. z 11,7 tys. zł w 2010 do 28,9 tys. zł w 2012 41. W 2012 r. jego najdrożej sprzedanym obrazem była Dziewczyna na tle miasta, którego cena osiągnęła poziom 264,5 tys. zł jednak w 2010 r. olej z 1976 r. zatytułowany Porwanie Europy został sprzedany za 295 tys. zł 42. Wartość wszystkich sprzedanych prac tego autora w 2010 r. wynosiła 1 085,7 tys. zł, rok później 1 034,2 tys. zł, a w 2012 r. 1 542,2 tys. zł. W 2012 r. doszło do sprzedaży prywatnej kolekcji 21 dzieł artysty - ceny pozostawały w przedziale od 200-400 tys. zł. W 1997 r. za płótno Dziewczyny na tle statku odnotowano rekordową cenę za dzieło żyjącego malarza 45 tys. zł. W marcu 2013 r. pracę tę wyceniono na 414 tys. zł (cena wywoławcza 280 tys. zł), co daje średnią geometryczną stopę zwrotu równą 14,8 proc. W latach 1990-1997 na początku listy malarzy, których obrazy sprzedawano na aukcjach nie było żadnego żyjącego artysty. Licytowano najwięcej obrazów: Jacka Malczewskiego, Wlastimila Hofmana, Jerzego Kossaka, Nikifora i Witkacego - Jerzy Nowosielski był wtedy najczęściej licytowanym żyjącym malarzem, ale pod względem liczby sprzedanych obrazów był w 3 dziesiątce. W latach 2001-2004 nastąpił przełom. Na pierwszym miejscu znalazł się Wlastimil Hofman, a na drugim Jerzy Nowosielski, który wyprzedził Jerzego Kossaka, Nikifora i Jacka Malczewskiego. Prace tego ostatniego nadal pozostają jednymi z najwyżej wycenionych - w ciągu ostatnich 20 lat obrót jego obrazami wyniósł 31,6 mln zł (10 mln USD) 43. Drugie miejsce zajmuje Józef Brandt (5,4 mln USD), a 2011 r. obraz artysty zatytułowany Noc św. Andrzeja Wróżbita z 1867 r. również nie osiągnął ceny wywoławczej równej 590 tys. zł. Na podstawie: Gniotek A. Na wielkie dzieła pieniądze znajdą się i w kryzysie, Private Banking, 5/2013, s. 14-15. 40 To jedyny z polskich akwarelistów, którego ceny akwareli porównywalne są z obrazami olejnymi. Domeną artysty były urokliwe pejzaże o niewielkich rozmiarach. Tymczasem obraz <Fantazja> Zaczarowany ogród stanowi swego rodzaju unikat ze względu na swoje wymiary: 135 x 265 cm. Przedaukcyjna estymacja ceny obrazu wynosiła 500-600 tys. zł, co tłumaczone było doskonała proweniencją obrazu. Dzieło wcześniej pozostawało własnością Marii i Juliana Fałatów, a w 1908 r. zostało sprzedane krakowskiemu kolekcjonerowi Aleksandrowi Macharskiemu, a na aukcję w 2012 r. wystawione zostało przez spadkobierców krakowskiego kolekcjonera. Na podstawie: Bednarz E. Rekordzista aukcji w weekend idzie pod młotek, Puls Biznesu, 01-03.06.2012, s. 21. 41 Bednarz E. Popularność Nowosielskiego przekłada się na ceny, Puls Biznesu, 12.02.2013, s. 21. 42 Cena obrazu Porwanie Europy nie zbliżyła się do poziomu estymacji, tj. do 320 tys. zł. Dwa lata wcześniej obraz ten został sprzedany na łączonej aukcji Desy Unicum i Polswiss Artu za kwotę 255 tys. zł. Na podstawie: Gniotek A. Na jego żonę chętnych nie było, Private Banking, 04/2013, s. 14. 43 Stosunkowo często zdarzają się sytuacje kiedy nie udaje się sprzedać obrazów tego artysty. Jako przykład można podać olej Przy płocie z 1916 r. Po raz pierwszy pojawił się na rynku sztuki w 2003 r. i był licytowany od 39 tys. do 43 tys. zł. Później kilkakrotnie trafiał do katalogów aukcyjnych, ale nie został nabyty. Na podstawie Bednarz E. Tanio nie będzie, Puls Biznesu, 30.04-05.05.2013, s. 21. 17

trzecie Jerzy Nowosielski (4,5 mln zł) 44. Do najwyżej cenionych artystów współczesnych, których obrazy są sprzedawane po kilkaset tysięcy złotych, należą obok Jerzego Nowosielskiego: Wojciech Fangor, Andrzej Wróblewski i Stefan Gierowski. Tabela 10. Rekordy cenowe na polskim rynku sztuki w 2012 r. Autor Tytuł, podstawowe dane o obrazie, Cena w tys. zł Organizator Data aukcji data powstania aukcji Stanisław Wyspiański Portret rodziny Sternbachów, pastel 1850 Agra-Art 18.03.2012 1904 45. Józef Chełmoński Wnętrze stajni, olej, płótno 1872 46 900 Desa Unicum 18.10.2012 Eugeniusz Zak Autoportret, olej, płótno 1916. 700 Desa Unicum 13.12.2012 Józef Brandt Przeprawa wojska, olej, płótno, 1871 510 Agra-Art 09.12.2012 Józef Brandt Ucieczka, olej, płótno, 1890 510 Agra-Art 09.12.2012 Eugeniusz Zak Marzyciel, ojej, płótno, 1925 400 Polswiss Art 28.02.2012 Jan Stanisławski Ogród zaczarowany, olej, płótno, 1985-400 Agra-Art 02.06.2012 1900 Józef Brandt Niebezpieczna przeprawa, olej, płótno, 320 Polswiss Art 11.10.2012 ok. 1900 Józef Brandt Rozpędzony zaprzęg, olej, płótno, ok. 320 Polswiss Art 15.12.2012 1900 Wilhelm Kotarbiński W ciszy wieczornej Zadumana, olej, 280 Agra-Art 18.03.2012 płótno, 1900 Mela Muter 47 Kobieta z psem, olej, płótno, 1912 275 Polswiss Art 26.06.2012 Henryk Siemiradzki U źródła, olej, płótno 275 Agra-Art 02.06.2012 Edward Okuń Musica Sacra, olej, płótno, 1915 270 Agra-Art 02.06.2012 Wojciech Fangor SU1, olej, płótno, 1971 265 Polswiss Art 11.10.2012 Henryk Hayden 48 Rybak, olej, płótno, 1911 260 Warszawa 15.03.2012 44 Dwa obrazy J. Brandta: Tabor w podróży i Polowanie uzyskały najwyższe ceny aukcyjne na rynku polskim w 2006 r. wynoszące odpowiednio: 700 i 610 tys. zł. Oba dzieła sprzedane zostały w Desie Unicum. Na czwartym i piątym miejscu rankingu najdrożej sprzedanych dzieł sztuki w Polsce w 2006 r. znalazły się obrazy E. Zaka: Akordeonista i Idylla z ruinami zamku, które w Polswissie osiągnęły ceny odpowiednio: 280 i 265 tys. zł. Za dziesięć najdrożej sprzedanych dzieł sztuki w 2006 r. zapłacono łącznie 3 591 tys. zł - por. Borowski K. Najnowsze trendy na rynku dzieł sztuki, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Zeszyt Naukowy 80, Warszawa 2007, str. 53-71. 45 Z kolei w 2011 r. warto odnotować sprzedaż obrazu pt. Portret Lizy Pareńskiej autorstwa S. Wyspiańskiego za cenę 1,2 mln z w domu aukcyjnym Agra Art. 46 Płótno J. Chełmońskiego Wnętrze stajni uzyskał cenę za 900 tys. zł w sprzedaży warunkowej. Obraz ten był wcześniej licytowany na aukcji w 1996 r. i osiągnął wówczas cenę 188 tys. zł. Zatem średnia geometryczna stopa zwrotu z tej inwestycji jest równa 23,6 proc. 47 Duże zainteresowanie pracami tej artystki było dobrze widoczne w altach 2005-2012. W grudniu 2011 r. obraz Macierzyństwo w Desie Unicum został wylicytowany ze 100 tys. do 230 tys. zł, a kilka dni później inny obraz o tym samym tytule i utrzymany w podobnej stylistyce sprzedany został w Agra Art. za 128 tys. zł., tj. o 18 tys. powyżej ceny wywoławczej. Emocje wywołała również sprzedaż w Desie Unicum Aktu kubistycznego z 1912 r. za cenę 190 tys. zł, tj. o 50 tys. powyżej ceny katalogowej. Nie wszystkie prace tej artystki cieszą się dużym zainteresowaniem kolekcjonerów np. obraz dwustronny Pejzaż z ok. 1925 nie został sprzedany w 2010 r. i w 2011 r. kiedy jego ceny wywoławcze zostały ustanowione odpowiednio na: 120 tys. i 95 tys. zł. W styczniu 2012 r. obraz ten został wystawiony z ceną wywoławczą 85 tys. zł. Na podstawie: Bednarz E. Wielkie nazwiska, ceny coraz niższe, Puls Biznesu, 28.01.2012, s. 24. 48 Malarstwo tego artysty systematycznie zyskuje na wartości. Sława artysty została umocniona po zorganizowaniu w 2005 r. w Paryżu wystawy, na której zaprezentowano 26 kubistycznych obrazów z lat 1914-1921. Na podstawie: Bednarz E. Polacy opanowali Paryż, Puls Biznesu, 21.11.2012, s. 21. 18

Leon Wyczółkowski Alina, olej, płótno, ok. 1879-1881 250 Desa Unicum 15.03.2012 Jacek Malczewski W pracowni malarza, olej, tektura, 1919 250 Agra-Art 18.03.2012 Józef Chełmoński Przed zajazdem, olej, płótno, 1879 250 Rempex 21.03.2012 Eugeniusz Zak Kobieta z dzieckiem, olej, karton, 250 Polswiss Art 26.04.2012 deska, tektura, Stanisław Wyspiański Portret Beaty Matejkówny, olej płótno dublowane, ok. 1882-1885 250 Rempex 13.06.2013 Źródło opracowanie własne i Gajewski M. Sztuka odporna na kryzys, Art & Business, 2-3/2013, s. 168. Zauważmy, że na aukcjach sporadycznie pojawiają się prace Jana Matejki, ale są to przede wszystkim szkice, rysunki lub akwarele. Do rzadkości należą obrazy olejne. Do połowy 2012 r. na aukcjach wystawionych było kilka portretów i jedynie trzy sceny historyczne. W 1999 r. obraz olejny na tekturze Król Zygmunt słuchający dzwonu, został wylicytowany od 50 tys. do 222 tys. zł. W 2005 r. cena obrazu Bolesław Rogatka z Anną Deren i grajkiem była równa 750 tys. zł, tj. o 70 tys. zł powyżej ceny wywoławczej. Z kolei w 2009 r. w trakcie aukcji obraz olejny Święty Stanisław karcący Bolesława Śmiałego, nie uzyskał ceny wywoławczej równej 1,5 mln zł. W marcu 2013 r. obraz Nocne przygody Jana Olbrachta z Kallimachem, został sprzedany prywatnemu nabywcy w trakcie aukcji w Domu Aukcyjnym Agra Art z 1 mln zł. Cena wywoławcza wynosiła 500 tys. zł, a przedział estymacji został ustalony od 900 tys. zł do 1,1 mln zł 49. Warto odnotować fakt, że obraz Jana Matejki Portret córki Heleny z krogulcem został wystawiony na sprzedaż w 1989 r. na aukcji niedostępnej dla ogółu miłośników sztuki i nabyty za 1,25 mln zł przez Towarzystwo Ubezpieczeniowe Warta, aby następnie trafić jako depozyt do Muzeum Narodowego w Warszawie z podpisem, że jest on własnością tego towarzystwa ubezpieczeniowego. Wg współczesnych wycen wartość tego obrazu kształtuje się w okolicy 2 mln zł 50. Kolekcjonerzy sporadycznie mogą nabyć rysunki Bruno Schulza 51 - prace autora Sklepów cynamonowych rzadko trafiają bowiem na aukcje. Ostatnia praca tego artysty została sprzedana w 2011 r. Łącznie od 2000 r. na rynek trafiły 32 jego dzieła, a niektóre z nich osiągały nawet ceny kilkudziesięciu tysięcy złotych. W 2008 r. jego praca Zaczarowane miasto II, wykonane w rzadkiej i trudnej technice cliché-verre, została sprzedana za 55 tys. zł, co stanowiło dla rynku pewne zaskoczenie bowiem najwyżej wyceniana była wcześniej Scena masochistyczna, którą licytowano z 15 do 40 tys. zł. W 2009 r. szkic do opowiadania Dodo kupiony został już za 88 tys. zł, ponad dwukrotnie drożej od ceny wywoławczej, 49 Strona internetowa: http://www.culture.pl/kalendarz-pelna-tresc/- /eo_event_asset_publisher/l6vx/content/obraz-jana-matejki-sprzedany-za-1-mln-zl (19.08.2013) oraz Bednarz E. Muzealny Matejko pójdzie pod młotek, Puls Biznesu, 13.03.2013, s. 19. 50 Miliszkiewicz J. Bitwa pod Grunwaldem wystawiona na sprzedaż, Rzeczpospolita, Moje pieniądze, s. G3. 51 Bednarz E. Cenna kreska, Puls Biznesu, 09.04.2013, s. 25. 19

która wynosiła 35 tys. zł, a Dwaj mężczyźni przy stole zostali wycenieni w katalogu Altiusa także na 35 tys. zł. Równie rzadko na rynek aukcyjny trafiają prace Władysława Podkowińskiego kojarzonego przede wszystkim z ekspresyjnym i rozerotyzowanym Szałem uniesień 52. Dotychczas było ich 28 w większości akwarel. Czasami inwestorzy mogli nabyć prace olejne, jednak o niskiej wartości artystycznej. Wyjątkiem był Ogrodnik nazywany też w literaturze Ogrodnikiem z taczką, który przy cenie wywoławczej 1,5 mln zł został sprzedany w transakcji warunkowej za 1 mln zł w 2010 r. Rekordowe ceny zostały odnotowane na w 2012 r. na rynku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej. Wyjątkowe dzieło sztuki okresu Młodej Polski obraz Edwarda Okunia Musica sacra z 1915 r. ustanowił rekord cenowy tego artysty w Polsce (270 tys. zł). Podobnie w przypadku SU1 z 1971 r. Wojciecha Fangora (265 tys. zł) autora jednego z największych sukcesów rynkowych polskiej sztuki powojennej. Razem z #16 z 1963 r. dwie prace tego malarza były w 2012 r. najdrożej sprzedanymi dziełami sztuki powojennej 53. Na rynku sztuki najnowszej w 2012 r. najwyższe ceny były domeną artystów urodzonych w latach 70. XX w. Na uwagę zasługuje przeprowadzona w Rempeksie licytacja dużego akrylu Marzeny Turek-Gaś (ur. 1972 r.) Linemotiv z 2010 r., która z ceny wywoławczej równej 9 tys. PLN szybko osiągnęła poziom 30 tys. PLN. Inne wysokie ceny, wylicytowane w kręgu sztuki najnowszej były udziałem: Pawła Skurskiego (obraz Nieracjonalnie 22 tys. PLN) i Rafała Bujanowskiego (Tryptyk Satellite 4, Satelitte 6, Satellite 15 30 tys. PLN) 54. Spośród artystów młodego pokolenia na uwagę zasługują: Agata Kleczkowska (ur. 1987), Marta Kochanek-Zbroja (ur. 1979). Ta pierwsza artystka 52 Twórczość Władysława Podkowińskiego kojarzona jest przede wszystkim z obrazem Szał uniesień, który przesycony erotyzmem stał się sławny m.in. za sprawą towarzyszącej mu otoczki skandalu. Spieniony czarny koń z rozwartymi chrapiami i przekrwionymi oczyma, unoszący na swym muskularnym ciele delikatną postać kobiety o lekko różowej karnacji, prowokował do licznych interpetacji. Sam Podkowiński skutecznie podsycił różne domysły, gdy oscentacyjnie wkroczył na wystawę i pociął nożem dzieło. Artysta nigdy nie wyjaśnił co było przyczyną tego desperackiego gestu powszenie wiadomo jest, że w tym okresie przeżywał intensywną miłość. Szał uniesień zaczęto więc interpretowac jako ostatni krzyk rozpaczy do jedynej kobiety, którą arytsta kochał. Dziś odrestaurowany obraz znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, a szkic do niego, który w 1999 r. wystawio z ceną 80 tys. zł, został sprzedany dwukrotnie drożej. Z kolei w 2008 r. za szkic zapłacono 500 tys. zł. Na na podstawie. Bednarz E. Rekordzista aukcji w weekend idzie pod młotek, Puls Biznesu, 01-03.06.2012, s. 21. 53 Prace Fangora są jednymi z najbardziej uznanych w polskiej sztuce współczesnej, zwłaszcza, że jako jeden z nielicznych zaistniał na rynku międzynarodowym mieszkał przez wiele lat w Berlinie, Paryżu, Wielkiej Brytanii, a od 1966 r. w USA. Dopiero w latach 90-tych XX w. wrócił do Polski. Jego obrazy sprzedawane były na wielu światowych wystawach, m.in. na indywidualnej w Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku. Często pojawiają się też w największych domach aukcyjnych. Powodzeniem cieszą się przede wszystkim opartowskie, charakterystyczne dla artysty koła. Na podstawie: Bednarz E. Pod młotek idą klasycy sztuki dawnej i nowszej, Puls Biznesu, 11.10.2012, s. 21. 54 Gajewski M. Efektowny początek czwartego kwartału, Art & Business, 11/2012, s. 216-217. 20