SOCJOLOGICZNE UJĘCIE NARODU Pojęcie narodu nie jest bardzo mocno opracowane teoretycznie w socjologii i politologii. Istnieje wiele kontrowersji co do wyznaczania granic tego pojęcia. W ostatnich dwu dziesięcioleciach zauważa się jednak pewien renesans problematyki narodu w socjologii i szerzej w naukach społecznych. Przyczynami tego stanu rzeczy mogą być: upadek państw kolonialnych po II wojnie światowej i powstawanie nowych państw, w których rozpoczynał się proces wyłaniania się nowych narodów (początkowo nowe organizmy państwowe skupiały organizacje plemienne); rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Jugosławii oraz Czechosłowacji koniec państw federacyjnych, odmrażający dawne podziały narodowościowe; imigracja do krajów Europy Zachodniej ujawnienie się konfliktów narodowościowych i odżywanie kwestii narodowej w wysoko rozwiniętych państwach, w których problematykę narodową uznawano do lat 90. XX wieku za nieco już anachroniczną; pojawianie się i profesjonalizowanie się ruchów separatystycznych (np.: Baskowie w Hiszpanii i Francji, Albańczycy w Macedonii i Serbii); proces globalizacji w wyniku tego procesu ożywiona została dyskusja na temat przyszłości narodów; postawiono pytanie, czy globalizacja wzmocni czy osłabi tożsamości i podziały narodowe. Przyczyn doniosłości znaczenia kategorii narodu w życiu społecznym można upatrywać w następujących jego właściwościach: narody nadal są trwałym elementem strukturyzującym życie społeczne; naród wytwarza trwałe dziedzictwo kulturowe; naród wytwarza jeden z najsilniejszych rodzajów więzi społecznych; naród jest ważnym elementem tożsamości indywidualnej i zbiorowej; naród wytwarza bardzo silną świadomość odrębności, która może przybierać różnorodne formy: o poczucia wyższości cywilizacyjnej; o etnocentryzmu; o nacjonalizmu; naród integruje w swoich ramach inne wielkie struktury społeczne, takie jak klasy czy grupy religijne. W socjologii panuje względna zgoda, że naród stanowi ostatnie ogniwo ewolucji społecznej, prowadzącej przez następujące stadia: 1
wędrujące stada ludzkie; struktury rodowe więź naturalna, oparta na wierze w pochodzenie od wspólnego przodka; struktury plemienne więcej czynników spajających niż w przypadku struktur rodowych, bo również: kultura, wierzenia, dialekt. Tego typu struktury wciąż stanowią podstawową formę organizacji etniczności w niektórych kulturach; ludy społeczności szersze i lepiej zorganizowane od struktur plemiennych, bardziej zaawansowane w rozwoju kultury, ale wciąż z bardzo słabo ukształtowaną organizacją polityczną i państwową, co odróżnia ludy od narodów. W języku potocznym bardzo często zwłaszcza w Polsce słowo naród bywa utożsamiane z określeniem społeczeństwo czy obywatelstwo. Są to jednak pojęcia szersze, obejmujące również przedstawicieli innych grup etnicznych i odwołujące się do pewnego statusu formalno-prawnego, a nie do subiektywnej identyfikacji. Istnieją dwie główne orientacje socjologiczne w rozumieniu pojęcia naród: ORIENTACJA OBIEKTYWISTYCZNA: o poszukuje obiektywnych więzi etnicznych i stara się odpowiedzieć na pytanie, jakie warunki muszą być spełnione dla zaistnienia i uformowania się narodu; o badacze koncentrują się tutaj przede wszystkim na wspólnocie losów historycznych (chociaż nie w przypadku wszystkich narodów da się tę wspólnotę zauważyć i opisać, np.: naród amerykański charakteryzowałby się brakiem wspólnoty losów historycznych); o innym ważnym czynnikiem jest tutaj wspólnota terytorium zajmowanego przez naród, które najczęściej będzie wyznaczone granicami danego państwa, utworzonego przez naród, ale może być interpretowane również w odwołaniu do pojęcia ojczyzny (trzeba tutaj pamiętać o dokonanym przez Stanisława Ossowskiego rozróżnieniu na ojczyznę ideologiczną oraz ojczyznę prywatną); o naród traktuje się w tym ujęciu również w kategoriach wspólnoty politycznej i państwowej (szczególnie w tradycji anglosaskiej) zakłada się bowiem, że naturalnym dążeniem narodu staje się w którymś momencie jego rozwoju posiadanie suwerennego państwa. Rola państwa w formowaniu narodu analizowana jest najczęściej w odwołaniu do przykładów neokolonialnych państw Afryki czy Azji. Państwo zapewnia więcej czynników ujednolicających i podtrzymujących wspólnotę, takich jak np.: wspólna władza, urzędowy język, wspólne prawo, wspólne instytucje, itd. Często można obserwować proces od państwa do narodu, chociaż jest to proces bardzo długotrwały i nie zawsze udany. Często można zaobserwować również proces odwrotny, kiedy to w ramach jednego państwa funkcjonują różne narody i w pewnym momencie zaczynają przejawiać tendencje separatystyczne; 2
o inne koncepcje obiektywistyczne kładą nacisk na wymiar wspólnoty kulturowej ten typ myślenia jest charakterystyczny dla tradycji środkowoeuropejskiej. Uważa się, że naród wytwarza dziedzictwo, które jest elementem wspólnototwórczym, pozwalającym narodowi na (prze)trwanie. Stanowisko to jest reprezentowane szeroko w polskiej socjologii, np.: w pracach Znanieckiego, Chałasińskiego, Ossowskiego czy Kłoskowskiej. DZIEDZICTWO KULTUROWE jest to ta część kultury, która zdała egzamin trwałości w czasie, czyli jest przekazywana i stanowi element wspólnototwórczy. W jego skład wchodzą wytwory kultury materialnej i duchowej, a także pewne wzory reakcji psychologicznej na pewne wytwory kultury (na to ostatnie szczególnie mocno zwracał uwagę Ossowski). W tej grupie koncepcji zwraca się także uwagę na pojęcie CHARAKTERU NARODOWEGO, czyli wytwarzanego przez wspólnoty specyficznej osobowości kolektywnej, zespołu cech przejawiającego się w zachowaniach większości członków tej wspólnoty; o koncepcje obiektywistyczne zwracają uwagę również na rolę JĘZYKA w procesach narodotwórczych uznaje się, że wspólnota narodowa dąży do wytworzenia wspólnego języka (literackiego). Jest on podstawą uczestnictwa w takich samych przeżyciach, dostępu do kultury i codziennej komunikacji. Jest to zawsze bardzo silny czynnik spajający, chociaż nie warunek konieczny istnienia narodu; o ważnymi czynnikami narodotwórczymi są także: MITOLOGIA (zwłaszcza opowieści o pochodzeniu narodu), RELIGIA (często więź oparta na religii stanowiła substytut więzi narodowej; dziś coraz częściej integrację na płaszczyźnie religijnej uznaje się za anachroniczną) czy GOSPODARKA (na rynku spotykają się przedstawiciele wszystkich grup społecznych, co niewątpliwie integruje; ponadto rozwój gospodarczy tworzy infrastrukturę sprzyjającą tworzeniu się więzi, np.: drogi, środki komunikacji, media). ORIENTACJA SUBIEKTYWISTYCZNA: o charakterystyczna raczej dla tradycji środkowo-europejskiej; o koncentruje się na psychologiczno-świadomościowym poczuciu więzi narodowej, badając emocjonalne i psychologiczne czynniki, bez których wspólnota nie stałaby się narodem; o centralną tezą jest tutaj przekonanie, że dla istnienia narodu konieczna jest ŚWIADOMOŚĆ NARODOWA, czyli przekonanie, że stanowi się naród; o obecnie pojęcie świadomości narodowej zostało wyparte przez pojęcie TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ uważa się, że nie można mówić o narodzie bez tożsamości narodowej, nawet jeśli zbiorowość integruje terytorium, język, gospodarka czy państwo (widać to zwłaszcza w niektórych państwach afrykańskich, gdzie mimo istnienia państw, dominuje tożsamość plemienna); 3
o podstawowymi przedstawicielami tego podejścia są Max Weber, Ernest Gellner i Eric Hobsbawm, a w socjologii polskiej Stanisław Ossowski; o Gellner jest uznawany za twórcę pojęcia NACJONALIZMU, stojąc jednocześnie na stanowisku, że nacjonalizm (czyli wyjątkowo silne poczucie tożsamości narodowej) jest warunkiem koniecznym powstania narodu (a nie na odwrót w tym sensie to nacjonalizm kreuje naród, a nie zostaje przez naród wykreowany); o ujęcie subiektywistyczne nie wyklucza obiektywistycznego bardzo często obserwuje się stanowiska łączące te dwie perspektywy; o uważa się, że najważniejszym wyrazem tożsamości narodowej jest myślenie w kategoriach własnego państwa (już istniejącego czy dopiero postulowanego). Innymi elementami tożsamości narodowej będą: duma narodowa, poczucie odrębności od innych narodów, świadomość wspólnego dziedzictwa narodowego; o główną funkcją świadomości narodowej jest umacnianie solidarności grupowej i poczucia odrębności od innych grup. Tożsamość narodowa społeczeństwa polskiego jest zagadnieniem nieustannie interesującym badaczy społecznych. W latach 70. XX wieku socjologowie sformułowali tezę o istnieniu w społeczeństwie polskim tzw. próżni społecznej. Uznano, że ówczesny ustrój prowadził do atomizacji społeczeństwa i przekształcania wspólnoty w ludność. Badania Stefana Nowaka pokazały, że w tamtym czasie Polacy czuli przede wszystkim więzi z rodziną i narodem. Cały środek struktury społecznej (państwo i instytucje społeczne) był odrzucany. Wtedy też nastąpiła charakterystyczna również dla dzisiejszego społeczeństwa polskiego ucieczka w prywatność (uznawanie rodziny za najważniejszą instytucję społeczną, zapewniającą realizację większości potrzeb) i schizofrenia społeczna (przejawiająca się skłonnością do wyrażania innych poglądów w sferze prywatnej, a innych w sferze publicznej). Już w połowie lat 90. XX wieku zaczęto dostrzegać zmianę postaw wobec narodu. Zauważano, że dominujący dotąd romantyczny wzorzec identyfikacji z ojczyzną, ustępuje miejsca wzorcowi pozytywistycznemu. Dokonał się zwrot w kierunku pragmatyzacji postaw (przejście od myślenia w kategoriach wartości do myślenia w kategoriach interesu), związana z powrotem do kapitalizmu. Zaczęło zmieniać się w związku z tym podłoże postaw patriotycznych zaczyna dominować patriotyzm wspólnoty obywatelskiej, patriotyzm z racji bycia obywatelem, a nie etnicznym Polakiem. W okresie lat 90. XX wieku spadały liczby osób deklarujących dumę z powodu bycia Polakiem lub Polką (z 90 procent w 1989 roku, do 51 procent w 2002 roku). Słabła także rola kanonu kultury narodowej na rzecz rosnącej roli kanonu kultury międzynarodowej, co miało związek z procesami globalizacji. Na przełomie wieków sformułowano tezę o odczarowaniu Polski. 4
Wyniki badań z ostatnich lat pokazują, że nie jest tak, jak spodziewano się w latach 90. XX wieku, że patriotyzm obywatelski będzie wypierał patriotyzm romantyczny. Oba typy patriotyzmu funkcjonują niejako obok siebie, a w początkach XXI wieku można nawet obserwować pewne przejawy renesansu tego drugiego typu patriotyzmu (np.: wzrost liczby osób deklarujących dumę narodową do 60 procent w 2010 roku), popularność manifestacji nacjonalistycznych czy odradzanie się zainteresowań historycznych. 5