Bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe aktualne wyzwania.

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I ZARZĄDZANIE ISSN 1733 2486 Łódź 2009 Tom X Zeszyt 7 Bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe aktualne wyzwania. Zarządzanie kryzysem w organizacjach gospodarczych Redakcja naukowa: Mirosław Włodarczyk, Andrzej Marjański Łódź, 2009

Recenzent: Lech Kościelecki Redakcja naukowa: Mirosław Włodarczyk, Andrzej Marjański Skład i łamanie tekstu: Barbara Lebioda Redakcja techniczna: Jadwiga Poczyczyńska Projekt okładki: Marcin Szadkowski Copyright: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi ISSN 1733 2486 Druk i oprawa: Drukarnia GREEN, Plac Komuny Paryskiej 4, 90 007 Łódź, tel./fax. 042 632 2713, 0 604 507 082, e mail: wydawnictwo@post.pl

SPIS TREŚCI Mirosław Włodarczyk, Andrzej Marjański, Wprowadzenie... 5 Paweł Trippner, Wpływ kryzysu finansowego na potencjał inwestorów finansowych w Polsce... 7 Marta Beściak, Zarządzanie ryzykiem w organizacjach gospodarczych... 21 Marek Andrzejewski, Zarządzanie kryzysowe w banku komercyjnym w oparciu o doświadczenia z sanacji Banku Przemysłowego S.A. w Łodzi wybrane problemy... 33 Tomasz Andrysiak, Formalno prawne uwarunkowania zarządzania ryzykiem i sytuacjami kryzysowymi w Unii Europejskiej na przykładzie branży spożywczej... 47 Katarzyna Staniszewska, Kryzys jako determinanta rozwoju przedsiębiorstwa... 67 Stanisław Mikołajczyk, Mariusz Glinkowski, Technologie informacyjne w kreowaniu bezpiecznej struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa... 85 Aleksy Banasiak, Fuzje i przejęcia jako element restrukturyzacji przedsiębiorstwa w walce z kryzysem... 93 Małgorzata Krajewska Nieckarz, Zarządzanie zaufaniem pracowników w sytuacji kryzysu... 105 Zinaida Żywko, Marta Kernycka, Michaylo Żywko, Zagrożenia w działalności innowacyjnej w sektorze przemysłu maszynowego Ukrainy... 123 Zinaida Żywko, Michaylo Żywko, Techniczne i prawne aspekty zarządzania ochroną informacji w działalności gospodarczej na Ukrainie... 133 Muzahim Al Noorachi, Szkodliwość marnotrawstwa w działalności przedsiębiorstw... 139 Jolanta Ignac Nowicka, Funkcjonowanie środków zabezpieczeń technicznych w nadzorowaniu bezpieczeństwa przez Agencje Ochrony Osób i Mienia... 147 Adam Kopecki, Ochrona kapitału intelektualnego a problematyka naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa... 163 Adam Kucharski, Czas dostawy zapasów jako zadanie najkrótszej drogi w sieci wykorzystanie symulacji... 173

4

Wstęp Problematyka zarządzania sytuacjami kryzysowymi w dotyczy wszystkich podmiotów gospodarczych, bez względu na ich wielkość i rodzaj prowadzonej działalności. Kryzys może obejmować całość funkcjonowania przedsiębiorstwa lub dotyczyć niektórych obszarów działalności. Kryzys w przedsiębiorstwie zazwyczaj przychodzi nieoczekiwanie i jest następstwem zdarzeń nieprzewidzianych, które zakłócają normalny tryb działalności przedsiębiorstwa, trawiąc organizację od wewnątrz oraz generując problemy w otoczeniu. Bywa także, że kryzys rozwija się bardzo powoli i sypia czujność menedżerów, a następnie uderza dotkliwie objawiając się skutkami trudnymi do usunięcia. Sytuacje kryzysowe mogące stanowić zagrożenie dla egzystencji przedsiębiorstwa obejmują szerokie spektrum zdarzeń. Wszystkie kryzysy posiadają wspólną cechę utrudniają lub wręcz uniemożliwiają zdobycie lub wykorzystanie zasobów do realizacji procesów gospodarczych. Kryzys objawia się przede wszystkim w funkcjonowaniu podmiotu oraz w naruszeniu interesów określonych osób i grup interesów w różnoraki sposób związanych z przedsiębiorstwem. Zarządzanie sytuacjami kryzysowymi w organizacjach gospodarczych jest nieodłącznym składnikiem współczesnego rozwoju cywilizacyjnego. Skomplikowany i złożony charakter stworzonych instytucji i systemów jest jednym z głównych czynników występowania kryzsu wynikających z działalności człowieka. Raporty amerykańskiego Institute for Crisis Management na temat sytuacji kryzysowych występujących na rynku USA, niezmiennie od wielu lat wskazują, że większość kryzysów, bo ok. 80%, wywoływana jest przez czynniki znajdujące się wewnątrz organizacji. Są to głównie przyczyny wynikające ze sposobów zarządzania przedsiębiorstwem oraz mające swe źródło w zachowaniach i działaniach pracowników. Świadomość zagrożeń związanych z kryzysem i zrozumienie ich natury ma kluczowe znaczenie dla zdolności wyjścia przedsiębiorstwa z kryzysu obronną ręką. Skuteczne zarządzanie kryzysowe pozwala zmniejszyć ryzyko zaistnienia kryzysu oraz w przypadku jego wystąpienia ograniczać jego negatywne skutki. Nigdy nie można przewidzieć wszystkich negatywnych zdarzeń z jakimi może się spotkać przedsiębiorstwo, ale możliwe jest pod

6 Wstęp jęcie działań przygotowawczych oraz tworzenie mechanizmów i procedur działania na wypadek typowych zagrożeń dla branży, w której funkcjonuje przedsiębiorstwo. Wiadomym jest, że niezależnie od skali kryzysu zarządzanie antykryzysowe musi mieć charakter interdyscyplinarny, co powoduje, że staje się największym wyzwaniem dla kadr zarządzających przedsiębiorstwem. W praktyce zarządzania kryzysem menedżerowie muszą posiadać zarówno wiedzę formalną jak i doświadczenie praktyczne i umiejętności wdrażania planów antykryzysowych. Utrzymanie stabilnej pozycji przedsiębiorstwa lub odbudowanie jego wizerunku i zaufania, gdy sytuacja kryzysowa wystąpiła wymaga posiadania planu zarządzania w sytuacjach kryzysowych uwzględniającego wykorzystanie kanałów komunikacyjnych i treści kluczowych komunikatów. Problematyka zarządzania kryzysem w polskich organizacjach gospodarczych stanowi stosunkowo nowy obszar badawczy pozwalający na unikatowe połączenie wiedzy z zakresu: zarządzania, ekonomii, rachunkowości, marketingu, finansów i prawa gospodarczego. Przedstawiany tom prac naukowych zawiera rozważania odnoszące się do współczesnych aspektów zarządzania kryzysem w przedsiębiorstwach. Prezentowane artykuły ukazują szeroką problematykę począwszy od zagadnień związanych z wpływem kryzysu na potencjał inwestorów finansowych, poprzez doświadczenia zarządzania sytuacjami kryzysowymi w przedsiębiorstwach, ukazuje także kryzys jako szansę na rozwój i problemy zarządzania zasobami organizacji gospodarczych w dobie recesji. Publikacja ujmuje również zagadnienia zarządzania zaufaniem pracowników i ochroną informacji w sytuacji kryzysowej. W tomie znalazły również miejsce prace poświęcone funkcjonowaniu środków technicznych w nadzorowaniu bezpieczeństwa oraz zagadnienia ochrony tajemnic przedsiębiorstwa. Autorzy wyrażają nadzieję, że prezentowane opracowania naukowe mogą stanowić źródło inspiracji do dalszych rozważań i dyskusji przyczyniających się do rozwoju nauki i pomocnych praktykom zarządzania w kierowaniu przedsiębiorstwami w sytuacjach kryzysowych. Łódź, październik 2009. Mirosław Włodarczyk Andrzej Marjański

Seria SWSPiZ w Łodzi: PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ i ZARZĄDZANIE Tom X Zeszyt 7 2009 ss. 7 19 Paweł Trippner SWSPiZ w Łodzi Wpływ kryzysu finansowego na potencjał inwestorów finansowych w Polsce 1. Cykle koniunkturalne w gospodarce Cykl koniunkturalny jest to zjawisko występowania w gospodarce danego kraju lub w regionie wahań określonych mierników ekonomicznych. Charakteryzują one poziom koniunktury wokół trendu wzrostu gospodarczego, który jest analizowany w długim okresie [Burda M., Wyplosz C., 2000, s. 46.]. Do najczęściej stosowanych mierników ekonomicznych, stosowanych w ocenie aktualnego trendu zalicza się: Produkt Krajowy Brutto, Zatrudnienie, Poziom cen, Poziom eksportu, Poziom importu, Wielkość nakładów inwestycyjnych, Dochody i wydatki ludności, Zyski przedsiębiorstw, Poziom indeksów giełdowych. Fazy cyklu koniunkturalnego [Burda M., Wyplosz C., 2000, s. 79.]: 1. Faza ożywienia rosną: produkcja, zatrudnienie, inwestycje, popyt, ceny, maleje: bezrobocie. 2. Faza szczytu koniec wzrostu, ww. wielkości utrzymują się na wysokim poziomie.

8 Paweł Trippner 3. Faza kryzysu rośnie bezrobocie, maleją: produkcja, zatrudnienie, inwestycje, popyt, ceny. 4. Dno koniec spadku, wyżej wymienione wielkości pozostają na niskim poziomie. Cykle koniunkturalne według kryterium długości dzieli się na [Barczak R., 2006, s. 117]: krótkie (cykle Kitchina) trwają one 2 4 lata, związane są ze zmianami zapasów, cen hurtowych, jak również z rozliczaniem operacji bankowych; średnie (cykle Juglara i Kuznetsa) trwają od 8 do 23 lat, ich przyczyną są zmiany wydatków inwestycyjnych, Produktu Narodowego Brutto, inflacji oraz bezrobocia; długie (cykle Kondratiewa) trwają od 40 do 60 lat, związane są z odkryciami lub ważnymi innowacjami technicznymi oraz procesem ich rozprzestrzeniania się na świecie (elektryczność, silnik parowy, koleje, komputery, internet). 2. Inwestorzy instytucjonalni w systemie finansowym System finansowy definiuje się jako mechanizm regulujący powiązania pieniężne pomiędzy podmiotami sfery realnej, sfery budżetowej i sfery finansowej, na które składają się instytucje finansowe, instrumenty finansowe, rynki finansowe oraz zasady określające sposób ich funkcjonowania [Wypych M., 2000, s. 104]. Z punktu widzenia niniejszego opracowania najistotniejszy jest segment dotyczący instytucji finansowych, a w szczególności inwestorów instytucjonalnych, którzy pełnią jakże istotną funkcję pośredników finansowych. Wykorzystując dostępne instrumenty finansowe dokonują oni transformacji oszczędności w inwestycje. Inwestorzy instytucjonalni są instytucjami zaufania publicznego w systemie. Posiadają oni umiejętności oraz wiedzę w zakresie lokowania środków na rynkach finansowych. Gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa powierzają swoje nadwyżki finansowe (oszczędności) wyspecjalizowanym instytucjom, które je lokują w określone papiery wartościowe. Dzięki profesjonalizmowi zarządzających znacznie skuteczniejsza jest możliwość ograniczania poziomu ryzyka inwestycyjnego.

WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO NA POTENCJAŁ INWESTORÓW 9 Odbywa się to przy wykorzystaniu procesów dywersyfikacji składu portfeli inwestycyjnych, poprzez dobór instrumentów o zróżnicowanym poziomie ryzyka oraz potencjalnego dochodu [Owsiak S., 2002, s. 227]. Rysunek 1. Relacje między systemem finansowym a gospodarka narodową Podmioty sfery realnej SYSTEM FINANSOWY Instytucje finansowe Instrumenty finansowe Rynki finansowe Zasady funkcjonowania Podmioty sfery budżetowej Źródło: opracowanie własne. przepływy pieniężne

10 Paweł Trippner Rysunek 2. Mechanizm transformacji oszczędności w inwestycje Kapitałodawcy (Inwestorzy indywidualni) Oszczędności R y n e k f i n a n s o w y Pozabankowi pośrednicy finansowi Papiery wartościowe Pośrednicy finansowy (Inwestorzy zbiorowi) Instrumenty finansowe Instytucje sektora bankowego Kredyty Inwestycje Źródło: opracowanie własne. Przesłanki uzasadniające przewagę zbiorowego inwestowania nad inwestowaniem indywidualnym są następujące [Proniewski M., Niedźwiedzki A., M., 2001, s. 82.]:

WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO NA POTENCJAŁ INWESTORÓW 11 profesjonalizm pośrednicy finansowi dysponują wysoko kwalifikowaną kadrą i mają lepsze rozpoznanie rynku finansowego oraz oferowanych na nim instrumentów, sprzyja to optymalizacji decyzji alokacyjnych, elastyczność lokowania pośrednicy finansowi mają większe możliwości różnicowania portfela inwestycyjnego w zależności od zmieniającej się sytuacji na rynku finansowym, koncentracja oszczędności pośrednicy finansowi dysponując znacznymi zasobami finansowymi mogą wykorzystywać korzyści skali i mają większą siłę przetargową, co umożliwia im nabywanie instrumentów finansowych na korzystniejszych warunkach, niż inwestorom indywidualnym, dywersyfikacja inwestycji dysponowanie większymi zasobami finansowymi stwarza większe możliwości kształtowania struktury portfela inwestycyjnego z punktu widzenia relacji ryzyko dochód, dzięki dywersyfikacji portfela inwestycyjnego pośrednicy finansowi łatwiej mogą ograniczać ryzyko inwestycyjne. Należy ponadto zwrócić uwagę na jeszcze inne aspekty związane ze zbiorowym inwestowaniem. Lokując oszczędności za pośrednictwem instytucji finansowych inwestorzy indywidualni zostają uwolnieni od konieczności stałego monitorowania sytuacji na rynku finansowym i zbierania płynących z niego informacji w celu podejmowania decyzji inwestycyjnych. Dysponowanie większym kapitałem pozwala inwestorom zbiorowym na znacznie szerszy i bezpośredni dostęp do wielu instrumentów finansowych, które nie są osiągalne dla inwestorów indywidualnych. Do najważniejszych inwestorów zbiorowych należą: banki komercyjne (zwłaszcza inwestycyjne), towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne. Banki komercyjne najczęściej występującym typem banków są banki depozytowo kredytowe, które pozyskują środki finansowe od swoich klientów w formie lokat oraz depozytów. Są one jedynymi instytucjami, które mogą przyjmować na czas oznaczony środki od klientów i kierować je głównie na akcje kredytowe. Operują one również na rynku finanso

12 Paweł Trippner wym. Wykorzystują w tym celu część środków zebranych w formie lokat i depozytów, które nie zostały przeznaczone kredyty. Środki angażowane są głównie w niskoryzykowne instrumenty finansowe, do których należą bony skarbowe i obligacje skarbowe [Konieczny J., 1996, s. 67]. Bankami, których głównym celem działalności jest inwestowanie w papiery wartościowe są banki inwestycyjne. Są to instytucje, których podstawowy profil działalności jest ukierunkowany na rynek kapitałowy oraz występujące na nim instrumenty. Należy rozróżnić działalność banków inwestycyjnych na rynku pierwotnym oraz wtórnym. Na pierwszym przygotowują one oraz przeprowadzają emisje papierów wartościowych, połączone z doradztwem emitentom. W niektórych przypadkach banki przejmują na siebie ryzyko związane z powodzeniem emisji pełniąc rolę gwarantów. Działalność banku inwestycyjnego na rynku wtórnym może mieć dwie formy: inwestowania w papiery wartościowe (dealer) lub wykonywania zleceń klientów na zakup lub sprzedaż walorów, połączone niekiedy z ich przechowywaniem. Banki inwestycyjne spełniają poza tym również inne funkcje, takie jak doradztwo inwestycyjne, doradztwo finansowe oraz usługi świadczone w związku z fuzjami i przejęciami [Jacob A., Klein J., 1998, ss. 17 19]. Firmy ubezpieczeniowe celem działalności towarzystw ubezpieczeniowych jest zapewnianie ochrony finansowej osobom ubezpieczonym, pozwalającej na ograniczanie negatywnych skutków ryzyka. Instytucje te pozyskują środki na swoją działalność w formie składek płaconych przez klientów. Wnoszą oni składki na poczet przyszłego świadczenia emerytalnego lub w celu zabezpieczenia finansowego siebie oraz osób uposażonych w przypadku wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego [Nowak K., 1998, ss. 151 152]. Towarzystwa ubezpieczeniowe winny być wypłacalne. Oznacza to posiadanie przez nie własnych środków na odpowiednim poziomie oraz prowadzenie działalności lokacyjnej w oparciu o ustawowe ograniczenia. Głównym celem działalności lokacyjnej jest osiąganie rentowności przy maksymalnie wysokim poziomie bezpieczeństwa i zachowaniu płynności aktywów [Sułkowska W., 2001, s. 119]. Wymóg bezpieczeństwa zebranych środków powoduje konieczność ograniczania przez zakłady ubezpieczeniowe ryzyka, poprzez dywersyfikację składu portfela lokat oraz wysoki udział w tym portfelu inwestycji bezpiecznych. Poprzez lokaty, zgroma

WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO NA POTENCJAŁ INWESTORÓW 13 dzone kapitały ubezpieczeniowe powracają do systemu finansowego państwa i odgrywają w nim produkcyjną, podażową rolę. Najważniejszymi kategoriami lokat firm ubezpieczeniowych są hipoteki, nieruchomości, papiery wartościowe (przede wszystkim bezpieczne obligacje i bony skarbowe) oraz instytucje finansowe (depozyty bankowe). Fundusze emerytalne otwarte fundusze emerytalne są podmiotami gospodarczymi zbierającymi składki w celu przyniesienia w przyszłości określonych korzyści osobom je wnoszącym. Ponieważ wykorzystanie zainwestowanych oszczędności następuje po osiągnięciu wieku emerytalnego horyzont czasowy inwestycji dokonywanych przez fundusze emerytalne uznaje się za relatywnie odległy. W związku z ogólnym celem działalności funduszu emerytalnego na rynku finansowym portfel inwestycyjny powinien minimalizować ryzyko inwestycyjne, stąd muszą być przestrzegane określone normy ostrożnościowe, według których fundusz dokonuje lokat w instrumenty finansowe. Dotyczy to zwłaszcza otwartych funduszy emerytalnych oraz funduszy związanych z pracowniczymi programami emerytalnymi, i w nieco mniejszym zakresie, funduszy bazujących na indywidualnych kontach emerytalnych te trzy formy gromadzenia oszczędności stanowią element systemu zabezpieczenia społecznego, których działalność związana jest z polityką społeczną państwa (w przypadku otwartych funduszy emerytalnych gromadzenie oszczędności jest systemowo wymuszone) [Proniewski M., Niedźwiecki A.M., 2001, s. 88]. Fundusze inwestycyjne fundusze inwestycyjne są instytucjami najbardziej wyraziście odzwierciedlającymi ideę zbiorowego inwestowania. W odróżnieniu od pozostałych pośredników finansowych inwestycje na rynku finansowych stanowią podstawowy cel ich działalności. Klientami funduszy inwestycyjnych są głównie osoby fizyczne, które z różnych względów nie są zainteresowane samodzielnym inwestowaniem swoich oszczędności a doceniają znaczenie rynku finansowego. Z ich usług chętnie korzystają także inne podmioty (banki, firmy ubezpieczeniowe, otwarte fundusze emerytalne), ponieważ oferta lokacyjna funduszy inwestycyjnych jest bardzo zróżnicowana a sposób zarządzania zgromadzonymi przez nie zasobami pieniężnymi profesjonalny [Dziawgo D., Dziawgo L., 1994, s. 11].

14 Paweł Trippner Jak już zwracano uwagę inwestorzy zbiorowi wywierają wpływ na system finansowy państwa i rozwój gospodarki. Stanowią istotny element popytowej strony rynku finansowego. Zebrane środki lokują w instrumenty finansowe, przyczyniając się do rozwoju rynku pieniężnego, a zwłaszcza rynku kapitałowego. Z obu tych rynków korzystają przedsiębiorstwa, finansując swoją działalność bieżącą oraz przedsięwzięcia inwestycyjne. Zapotrzebowanie kapitałowe ze strony przedsiębiorstw zależy od wielu czynników o charakterze makroekonomicznym, branżowym i wewnętrznym. Podejmując decyzję o finansowaniu za pośrednictwem rynku finansowego przedsiębiorstwo musi brać pod uwagę fakt, że pozyskany kapitał należy zwrócić a za jego korzystanie zapłacić odsetki. Decyzja powinna być zatem poprzedzona rozpoznaniem marketingowym i oparta na rzetelnym rachunku ekonomicznym. 3. Poziom aktywów inwestorów finansowych w Polsce w latach 2006 2008 Przedmiotem analizy jest ocena wpływu sytuacji na rynku finansowym na potencjał inwestorów instytucjonalnych w Polsce. Zawiera ona dwa obszary: ocenę posiadanych przez segment inwestorów zbiorowych aktywów oraz jego strukturę, zmianę poziomu zaangażowania funduszy inwestycyjnych oraz otwartych funduszy emerytalnych w wysokoryzykowne instrumenty finansowe. Tabela 1. Wartość indeksów WIG oraz WIG 20 w latach 2006 2008 Indeks 2006 2007 2007/2006 2008 2008/2007 2008/2006 WIG 50 411,82 55 648,54 10,4 % 27 228,64 51,1% 46,0% WIG 20 3 285,49 3 456,05 5,2 % 1 789,73 48,2% 45,5% Źródło: opracowanie własne na podstawie www.gpw.pl W roku 2007 wartość najważniejszych indeksów na polskim rynku kapitałowym uległa nieznacznemu wzrostowi. Był to efekt drugiej połowy roku, kiedy na rynkach finansowych zaczęły pojawiać się pierwsze

WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO NA POTENCJAŁ INWESTORÓW 15 symptomy kryzysu finansowego. Rok 2008 przyniósł inwestorom bardzo wysokie straty, oscylujące na poziomie przekraczającym 50% w skali roku. W analizowanym okresie dwuletnim obydwa indeksy zachowały się bardzo podobnie, przynosząc inwestorom straty przekraczające 45%. Na poniższych rysunkach oraz w tabeli zaprezentowany zostanie potencjał finansowy inwestorów zbiorowych w Polsce w latach 2006 2008. Zilustrowany zostanie poziom posiadanych aktywów przez segment inwestorów finansowych oraz jego relacja do PKB Polski. W tabeli natomiast zaprezentowana zostanie struktura tego segmentu systemu finansowego. Rysunek 3. Aktywa inwestorów finansowych w Polsce w latach 2006 2008 1000 800 600 400 200 0 628,5 737,7 769,1 2006 2007 2008 Aktywa (mld. PLN) Źródło: opracowanie własne na podstawie www.knf.gov.pl Rysunek 4. Udział aktywów inwestorów finansowych w PKB Polski w latach 2006 2008 64 63 62 61 60 59 58 57 63,2 60,7 59,4 2006 2007 2008 Udział (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie www.knf.gov.pl i www.stat.gov.pl

16 Paweł Trippner Należy zauważyć iż pomimo panującego w 2008 r. kryzysu aktywa inwestorów finansowych w Polsce nadal wzrastały, jednakże tempo wzrostu uległo spowolnieniu (17,4% w 2007 r., 4,3% w 2008 r.). Efektem był spadek udziału aktywów segmentu inwestorów finansowych w Produkcie Krajowym Brutto Polski w 2008 r. Jest to zjawisko negatywne gdyż ich rola w systemie finansowym oraz w gospodarce narodowej uległa osłabieniu. Tabela 2. Podział rynku inwestorów finansowych w Polsce w latach 2006 2008 (aktywa mld. PLN, udział %) Instytucja 2006 Udział 2007 Udział 2008 Udział Banki 375,6 59,8 419,4 56,8 497,4 64,7 OFE 116,6 18,5 140,0 19,0 138,3 18,0 TFI 98,8 15,7 134,8 18,3 74,2 9,6 TU 37,5 6,0 43,5 5,9 59,3 7,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie www.knf.gov.pl W efekcie kryzysu finansowego w roku 2008 nastąpił wzrost zaufania inwestorów do banków. Ich udział w segmencie zwiększył się o blisko 8 punktów procentowych, zaś poziom posiadanych aktywów o ponad 18%. Odbyło się to kosztem przede wszystkim funduszy inwestycyjnych które poniosły konsekwencje słabych wyników finansowych zarządzanych przez nie funduszy (spadek aktywów o 45% oraz udziału w rynku o blisko 9 punktów procentowych). OFE i towarzystwa ubezpieczeniowe działają nieco na innych zasadach, mając zapewniony w zasadzie ustawowo strumień napływającego kapitału, dlatego też nie odczuły one w istotnym stopniu skutków kryzysu (aktywa TU zwiększyły się w 2008 roku o 36,2%, zaś aktywa OFE spadły zaledwie o 1,2% pomimo zaangażowania znacznej ich części w akcje na giełdzie). W przypadku OFE zadziałały regulacje prawne, które zapewniają im stały napływ środków do portfeli ze składek, płaconych przez przyszłych emerytów. W ostatniej części opracowania analizie poddano poziom zaangażowania w instrumenty o wysokim ryzyku przez OFE i fundusze inwestycyjne. W przypadku OFE składniki ich portfeli zostały podzielone na: akcje, skarbowe papiery wierzycielskie oraz depozyty bankowe, inne.

WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO NA POTENCJAŁ INWESTORÓW 17 W przypadku funduszy inwestycyjnych podzielone zostały one na następujące rodzaje: agresywne (akcyjne, zrównoważone, stabilnego wzrostu); zagraniczne; bezpieczne (obligacji, rynku pieniężnego); inne. Tabela 3. Struktura portfeli lokacyjnych OFE w latach 2006 2008 Instrument Udział (%) 2006 2007 2008 2008/2006 (p.p.) Akcje 34,2 34,9 21,6 12,6 Bezpieczne 61,1 60,0 73,6 12,5 Inne 4,7 5,1 4,8 0,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie www.knf.gov.pl Powyższe zestawienie potwierdza wpływ negatywnych skutków kryzysu finansowego na poziom zaangażowania funduszy emerytalnych w akcje. Maksymalny przysługujący limit zaangażowania w ten rodzaj papierów wartościowych wynosi 40%. Fundusze nawet w okresach hossy na giełdzie nigdy go nie wykorzystywały w całości, zaś w roku 2008 akcje stanowiły zaledwie niewiele ponad 20% składu portfeli inwestycyjnych. Odbyło się to z korzyścią dla potrzeb pożyczkowych skarbu państwa, gdyż nastąpił wzrost zaangażowania w skarbowe papiery dłużne, co oznaczało łatwiejszą ich sprzedaż przez ministerstwo finansów i w efekcie tańsze finansowanie deficytu budżetowego. Tabela 4. Struktura rynku TFI w latach 2006 2008 Fundusze Udział (%) 2006 2007 2008 2008/2006 (p.p.) Akcyjne 64,7 68,4 50,7 14,0 Zagraniczne 9,9 15,4 18,4 8,5 Bezpieczne 20,1 12,2 24,9 4,8 Inne 5,3 4,0 6,0 0,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie www.izfa.pl

18 Paweł Trippner Fundusze, lokujące swoje aktywa w znacznej mierze w akcje na koniec 2008 roku nadal stanowiły ponad połowę rynku, ale w ciągu tego roku ich udział uległ obniżeniu o ponad 17 punktów procentowych. Klienci funduszy wycofywali swoje oszczędności z całego rynku funduszy, a w szczególności z tych o wysokim zaangażowaniu w instrumenty wysokoryzykowne (nie patrząc na poziom strat jakie w konsekwencji ponosili). W efekcie fundusze bezpieczne oraz zagraniczne zwiększyły swoje udziały w rynku. Szczególnie istotne jest to w przypadku tych pierwszych, gdyż pokazuje to zmianę preferencji ich klientów w kwestii podejścia do ryzyka inwestycyjnego ( udział w rynku w ciągu ostatniego roku wzrósł o ponad 12 p.p., osiągając poziom 25%). Zakończenie Efekty kryzysu finansowego są dobrze widoczne w systemie finansowym w Polsce. Szczególnie widać to w segmencie inwestorów instytucjonalnych, którzy są jakże istotnym elementem tego systemu. Tempo wzrostu ich aktywów uległo znacznemu spowolnieniu w 2008 r., a także pogorszyła się ich relacja do PKB Polski. Beneficjentami tej sytuacji okazały się banki, które powiększyły swój stan posiadania, potwierdzając, iż polscy inwestorzy traktują je jako najbardziej stabilny element w systemie. Instytucjami, które najbardziej ucierpiały na kryzysie są zdecydowanie fundusze inwestycyjne, które przyniosły niektórym swoim klientom bardzo wysokie straty. Odbudowanie zaufania prze fundusze u nacznej części inwestorów będzie wymagało dużo czasu i dobrych wyników inwestycyjnych. Literatura Barczak R. (2006), Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa. Burda M., Wyplosz C. (2000), Makroekonomia podręcznik europejski, PWN, Warszawa. Dziawgo D., Dziawgo L. (1994), Fundusze powiernicze, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierowania Dom Organizatora. Jacob A., Klein J. (1998), Investment banking, POLTEXT, Warszawa. Konieczny J. (1996), Bankowość inwestycyjna na świecie i w Polsce, OLYMPUS, Warszawa. Nowak K. (1998), Polski rynek kapitałowy, Wyższa Szkoła Bankowości, Poznań. Owsiak S. (2002), Podstawy nauki finansów, PWE, Warszawa.

WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO NA POTENCJAŁ INWESTORÓW 19 Proniewski M., Niedźwiedzki A. M. (2001), Rynek pieniężny i kapitałowy. Podstawy teorii i praktyki, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok. Sułkowska W. (20010, Ubezpieczenia, zagadnienia podstawowe, WSZiB, Kraków. Wypych M. (2000), Finanse i instrumenty finansowe, Absolwent, Łódź. Inne źródła: www.gpw.pl www.izfa.pl www.knf.gov.pl www.stat.gov.pl Financial crisis impact on collective investors potential in Poland Abstract The main purpose of the submitted article is an estimation of financial crisis influence on collective investors potential in Poland. The dynamics of their assets level in 2006 2008 has been analyzed. The ratio between the assets and Gross National Product has been considered. An influence of the crisis on level of investments in high risk financial instruments has also been analyzed.

Seria SWSPiZ w Łodzi: PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ i ZARZĄDZANIE Tom X Zeszyt 7 2009 ss. 21 32 Marta Beściak Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Tarnowie Zarządzanie ryzykiem w organizacjach gospodarczych 1. Wprowadzenie Przyjmijmy, że organizacja gospodarcza posiada budynek biurowy wraz z zapleczem magazynowym i usługowym, gdzie prowadzi swoją działalność gospodarczą. Budynek ten oraz jego wyposażenie i osoby w nim świadczące pracę narażeni są na szereg zdarzeń losowych będących efektem działania osób trzecich, sił przyrody bądź też przypadku. Narażeni są oni więc na ryzyko, którego możliwość wystąpienia jest praktycznie niezależna ani od rodzaju prowadzonej działalności, ani od zgromadzonego sprzętu, czy maszyn. Ryzyko występuje we wszystkich rodzajach działalności: po stronie postępu technicznego i prac rozwojowych, w gospodarce środkami trwałymi, gospodarce materiałowej, gospodarce finansowej, procesach produkcji, sprzedaży i odtwarzania zużytych czynników produkcji, zarządzaniu zasobami ludzkimi. Istota ryzyka stanowi o trudności w jego zapobieganiu. Praktyka pokazuje wręcz, że pełne zabezpieczenie się przed jego występowaniem nie jest możliwe. Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na istotę ryzyka, jego postacie oraz znaczenie w funkcjonowaniu organizacji gospodarczej, a zawarty w nim case study jednego z przedsiębiorstw pozwala na analizę znaczenia ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem w organizacji gospodarczej. 2. Istota pojęcia ryzyko Ryzyko towarzyszy człowiekowi od zawsze, podobnie jak walka z jego skutkami. Oznacza wystawianie się na przeciwności losu [Vaughan 1997], co skutkuje brakiem pewności o wynik postępowania, który może wywo

22 Marta Beściak ływać pozytywne lub negatywne skutki, które nie będą tymi oczekiwanymi. Nie oznacza to jednak, że negatywny wynik postępowania powodować będzie stratę w działalności człowieka. Może on bowiem wywoływać jedynie mniejszą korzyść, której wymiar jest indywidualnie determinowany. Ryzyko nie zawsze bezpośrednio wynika z działań podejmowanych przez człowieka, niejednokrotnie jest od niego niezależne, jednak zawsze jego realizacja pociąga za sobą określone skutki finansowe, których konsekwencje mogą się ograniczać nie tylko do jednej osoby. Straty, na jakie naraża przedsiębiorstwo jego otoczenie oraz straty, na jakie naraża się przedsiębiorstwo swoimi decyzjami wyznaczają zakres jego ryzyka [Kuchlewska 2003]. Zadania deterministyczne, w których decyzje podejmuje się w warunkach pewności (zadania nieryzykowne), tj. gdy każda alternatywa prowadzi do jednoznacznie określonych wyników, występują w rzeczywistych sytuacjach niezmiernie rzadko [Kozielecki 1975]. Ryzyko jest nieodłącznym elementem każdego przedsięwzięcia gospodarczego i niemożliwe jest jego całkowite wyeliminowanie. Kluczowym problemem dla przedsiębiorcy jest, zatem określenie źródeł powstawania tego ryzyka, jego wielkości oraz wpływu, jakie może ono mieć na prowadzoną działalność, a następnie podjęcie takich działań, by wpływ ten zminimalizować. Zarządzanie działalnością gospodarczą obejmuje swoim zakresem nie tylko procesy planowania i podejmowania decyzji, lecz także powinno uwzględniać czynnik ryzyka. Każdy zarządzający powinien traktować go jako nieodłączny element zarządzania i uwzględniać go przy podejmowaniu decyzji. Pomijanie tego czynnika jest jednoznaczne z oderwaniem się w zarządzaniu od rzeczywistości. Ryzyko próbowano definiować na bazie różnych nauk i teorii, tj. na gruncie ekonomii, nauk behawioralnych, nauk prawnych, psychologii, statystyki, teorii prawdopodobieństwa i innych [Ronka Chmielowiec 2002]. Termin ryzyko (risk) wywodzi się z języka włoskiego (risico), w którym oznacza przede wszystkim przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany lub niepewny, lub możliwość, że coś się uda albo nie uda [Biegański, Janca 2001]. Występuje ono, w co najmniej dwóch różnych aspektach: obiektywnym i subiektywnym. Podział ten nie jest związany z rodzajem lub charakterem danego potencjalnie zagrażającego niebezpieczeństwa, lecz wynika z okoliczności związanych z jego realizacją [Banasiński 1993].

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W ORGANIZACJACH GOSPODARCZYCH 23 Ryzyko obiektywne jest określane jako względne odchylenie straty rzeczywistej od oczekiwanej. Źródłem jego istnienia są fizyczne właściwości ubezpieczonego podmiotu lub przedmiotu. Natomiast ryzyko subiektywne jest określane jako niepewność oparta na osobistych uwarunkowaniach psychologicznych lub na nastroju duchowym. Ryzyko subiektywne jest, zatem indywidualną oceną szansy wystąpienia określonego rezultatu. Zazwyczaj tkwi ono w osobie ubezpieczonego, w jego sposobie życia i charakterze. Odzwierciedla, więc sytuacje, w których poczucie zagrożenia bierze się z indywidualnej oceny rzeczywistości i oznacza subiektywne przekonanie o istnieniu bądź nieistnieniu ryzyka. W tej postaci ryzyko jest kategorią w zasadzie niemierzalną, choć niektórzy autorzy dokonują wyróżnienia poziomów niepewności [Williams, Smith, Young 1998]. Prawna definicja ryzyka określa je jako niebezpieczeństwo powstania szkody, obciążające poszkodowanego niezależnie od jego winy [Złota Encyklopedia, PWN 2003]. W języku ogólnym ryzyko rozumiane jest jako możliwość, prawdopodobieństwo wystąpienia danego zdarzenia. W kulturze Dalekiego Wschodu pojęcie to rozpatrywane jest dwojako: pierwszy człon pojęcia identyfikuje się z zagrożeniem, niebezpieczeństwem, a drugi symbolizuje możliwości. Bardzo praktycznym rozwiązaniem przy identyfikacji ryzyka jest stosowanie metod matematyczno statystycznych, bowiem trudno jest kwestionować definiowanie ryzyka jako odchylenia od oczekiwanej wartości [Harrington, Niehaus 1999], w sytuacji, gdy ryzyko jako dyscyplina rezultatów rzeczywistych i oczekiwanych, określa stopień odchylenia wyników od pozycji średniej albo występuje jako prawdopodobieństwo wyniku innego niż oczekiwany. Prawdopodobieństwo to z kolei odnosi się do szansy nastąpienia lub relatywnej częstości pewnego zdarzenia [Greene, Trieschmann 1981]. Zdaniem niektórych autorów definicja ryzyka jest pojęciem węższym, opartym na bardziej obiektywnych podstawach, oraz wolnym od elementu zaskoczenia [Kowalewski 1994]. Zgodzić się należy ze stwierdzeniem, że często znaczenie ryzyka identyfikowane jest ze stanem niepewności. Inne są tylko źródła ryzyka, pojawiające się wszędzie tam, gdzie aktywność powoduje powstawanie potencjalnych korzyści lub strat, których nie można przewidzieć [Williams, Smith, Young 1998]. W środowisku ekonomistów bardzo popularny jest natomiast pogląd, zgodnie, z którym

24 Marta Beściak ryzyko to dająca się skwantyfikować niepewność powstania ujemnych odchyleń od zamierzonych efektów [Schumpeter 1955]. Mimo wieloznaczności funkcjonujących definicji, można wykazać ich cechy wspólne [Bland 1994] identyfikujące u ich podłoża pojęcie niepewności, przyjmujące założenia różnych poziomów ryzyka (występowanie określenia możliwość wskazuje na stopniowanie niepewności) oraz określające pojęcie wyniku spowodowanego jedną lub większą liczbą przyczyn. Zarządzanie ryzykiem przedsiębiorstwa to szeroko rozumiane działania zarządcze, których zadaniem jest identyfikacja i ocena ryzyka i niepewności oraz walka z ich przyczynami i wpływem na organizację [Williams, Smith, Young 1998]. Proces zarządzania ryzykiem jest bardzo ważny w przedsiębiorstwie. Zatem warto sprawdzić, jak podchodzi do niego kadra kierownica i menedżerowie w różnego rodzaju organizacjach. W artykule Jacka Górnika, pt. Zarządzam firmą czy zarządzam ryzykiem? [www.harvard.pl], czytamy, iż niewielu menedżerów i przedsiębiorców zwraca uwagę na kwestie związane z zarządzaniem ryzykiem w przedsiębiorstwie. Okazuje się, że osoby pracujące na kierowniczych stanowiskach zapytane o rolę, jaką pełnią w swoim zakładzie pracy (banku, firmie produkcyjnej lub handlowej, instytucji publicznej lub agendzie rządowej) najczęściej odpowiadają: kieruję firmą, planuję strategię, wdrażam oraz monitoruję projekty, pilnuję swoich pracowników, pilnuję interesów właścicieli, dbam żeby się nie rozsypało, pcham interes do przodu, pracuję na dywidendę dla akcjonariuszy, pilnuję realizacji budżetu, realizuję zadania rządowe, itp. Czy zatem w obliczu sytuacji, w której menedżerowie lub przedsiębiorcy są zajęci dbaniem o to, aby w realizacji zaplanowanych celów nie przeszkodziły im zaskakujące niespodzianki, możliwe jest aktywne zarządzanie ryzykiem, a jeżeli tak to, w jaki sposób? 3. Ubezpieczenie sposobem zarządzania ryzykiem w organizacjach gospodarczych Ubezpieczenie może stać się substytutem procesu zarządzania ryzykiem analizy ryzyka i niepewności, na jakie narażona jest firma, kontroli tego ryzyka, jego finansowania oraz administrowania działaniami oceniającymi skuteczność przedsięwziętych działań.

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W ORGANIZACJACH GOSPODARCZYCH 25 Wydaje się, że produkty ubezpieczeniowe za stosunkowo niewielką cenę, w porównaniu do zakresu ochrony i zaoszczędzonego czasu, pozwalają ustrzec firmę, przedsiębiorstwo przed bolesnymi niespodziankami (np. wrogim przejęciem przedsiębiorstwa lub bankructwem dobrze zapowiadającego się interesu rodzinnego, bojkotem załogi pracowniczej). Czy tak jest naprawdę? Czy rzeczywiście ubezpieczenie może pełnić rolę procesu zarządzania ryzykiem? Istnieje wiele form ubezpieczenia firmy od ryzyka. Z zasady są one dobrowolne. Mogą jednak wystąpić sytuacje, kiedy np. kontrahent wymaga posiadania przez firmę określonego ubezpieczenia. Z reguły firmy ubezpieczają ryzyko płynące z prowadzonej działalności i wypadków losowych. Oferta zakładów ubezpieczeń kierowana do przedsiębiorstw w tym zakresie jest bogata. Rozpoczyna ją standardowe ubezpieczenie przedsiębiorstwa od pożaru i innych zdarzeń losowych, rozszerza m.in. ubezpieczenie od utraty zysku, tzw. ubezpieczenie Business Interruption (BI), a kończą produkty kierowane do określonego rodzaju przedsiębiorstw. Występuje także ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, związane z zagrożeniem, jakie oferowany przez firmę produkt lub usługa może stanowić dla ciała lub dóbr materialnych klienta. Wspomnianym wyżej rodzajem ubezpieczenia jest ubezpieczenie od utraty zysku Business Interruption (BI). Obejmuje ono zysk /zysk brutto stanowiący składową zysku operacyjnego i kosztów stałych, które firma musi ponosić/ utracony w wyniku zdarzeń niezależnych od firmy, który zostaje wówczas pokryty przez ubezpieczyciela. Jednak przykłady produktów ubezpieczeniowych dla firm pokazują, że nie ma jednego produktu lub grupy produktów ubezpieczeniowych, które chroniłyby majątek firmy, jej przyszłe zyski oraz ewentualne roszczenia klientów lub kontrahentów w sposób kompleksowy i na dodatek byłyby odpowiednie dla każdego przedsiębiorstwa. Fakt ten wynika ze specyfiki prowadzonej działalności gospodarczej przez każdego przedsiębiorcę. Przyczynia się to, zatem do niebezpieczeństwa, które dotyczy braku ochrony przed potencjalnymi ryzykami pomimo wykupienia przez firmę polisy ubezpieczeniowej. Lektura warunków ubezpieczenia poszczególnych rodzajów ryzyka w przedsiębiorstwie pozwala zauważyć, że do każdego z nich standardowo zastosowanie mają takie wyłączenia jak: szkody spowodowane przez wojnę, działanie energii jądro

26 Marta Beściak wej, wirusów komputerowych oraz szkody powstałe z powodu naturalnego zużycia mienia, rażącego niedbalstwa lub działania umyślnego. Interesujący przykład zagrożeń, na jakie narażone jest przedsiębiorstwo opisany został przez R. Rudnicki, członka AIRMIC, FERMY oraz współzałożyciela Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Ryzykiem na jego stronie internetowej [www.rudnicki.com.pl]. Jan Zabłocki prowadził prosperującą fabrykę metalowych elementów konstrukcyjnych dla przemysłu motoryzacyjnego. Rynek, choć wymagający był chłonny, zamówienia napływały regularnie a firma osiągała wysoką rentowność, zarząd myślał o jej wprowadzeniu na giełdę. Jedynym zmartwieniem Zabłockiego były jego napięte stosunki z pracownikami linii produkcyjnej i zdarzające się próby sił między nim a wiceprezesem, dyrektorem produkcji. Firma właśnie realizowała bardzo duże zamówienie elementów aluminiowych dla swojego największego klienta giganta samochodowego pracującego w systemie just in time. Kolejne wypadki, które ostatecznie przekreśliły sukces firmy, wydawały się trudne do przewidzenia. Nastąpiła złożona awaria prasy mechanicznej z wykrojnikiem, od której zależała cała produkcja. Czas wytworzenia na zamówienie, sprowadzenia i wymiany uszkodzonego tłocznika wielotaktowego wynosił minimum sześć tygodni, a taki okres bez produkcji oznaczał potężne straty i z pewnością uniemożliwiłby firmie wywiązanie się z zamówienia. Firma była dobrze ubezpieczona (wykupiła również ubezpieczenie utraty zysku) i mogła błyskawicznie wszcząć postępowanie odszkodowawcze w stosunku do ubezpieczyciela. Po kilku dniach, w trakcie analizowania przypadku przez ekspertów firmy ubezpieczeniowej, okazało się, iż przyczyną uszkodzenia mechanizmów wykrojnika było użycie przy produkcji elementów aluminiowych, smaru odpowiedniego wyłącznie do elementów stalowych, co spowodowało bardzo poważne uszkodzenia tłocznika wielotaktowego i zatarcie jego elementów roboczych. Ubezpieczyciel, powołując się na jedno z wyłączeń w umowie ubezpieczenia, odmówił wypłaty odszkodowania a Jan Zabłocki skierował sprawę przeciwko niemu na drogę sądową i jednocześnie rozpoczął negocjacje z klientem. Dyrektor produkcji doszedł w tym czasie do wniosku, że tak znaczne odstępstwo od reżimów produkcji nie mogło być zwykłą pomyłką, lecz musiało być wynikiem sabotażu dokonanego przez kogoś z załogi. Nie ustalono, kto spowodował usterkę, ale w kon

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W ORGANIZACJACH GOSPODARCZYCH 27 sekwencji zwolniono kierownika zmiany i brygadzistów, którzy nie potrafili bądź też nie chcieli wskazać winnego. Pozostali pracownicy produkcyjni solidarnie zaczęli składać kolejno wypowiedzenia i w efekcie firma pozostała bez najbardziej doświadczonych pracowników i bez funkcjonującej linii produkcyjnej. Postępowanie sądowe przeciwko ubezpieczycielowi ciągnęło się nadal, bardzo opornie następowała rekrutacja nowego personelu produkcyjnego. Po kilku tygodniach od awarii, klient wystąpił ze spodziewanym roszczeniem o zwrot kosztów uruchomienia bardzo drogiej, zastępczej produkcji aluminiowych podzespołów oraz poinformował, że ponadto pozywa firmę o zwrot kosztów zatrzymania głównej linii montażowej samochodów. Wysokość pozwu przekraczała środki, jakimi dysponowała firma Zabłockiego, a jej bank wobec nagle niepewnej sytuacji finansowej firmy odmówił udzielenia kredytu i wszystko zapowiadało konieczność sprzedaży dużej części majątku. W krótkim czasie drugi i trzeci, co do wielkości klienci wyrazili swoje poważne zaniepokojenie sytuacją w zakładzie produkcyjnym oraz poinformowali, że w związku z tym właśnie finalizują negocjacje z największym konkurentem firmy Zabłockiego. `Wniosek, jaki podaje autor przykładu brzmi: w firmie Zabłockiego zabrakło zarządzania ryzykiem. Ubezpieczenie, choć jest głównym narzędziem w zarządzaniu ryzykiem, nie może być substytutem tego procesu. Firma Zabłockiego, choć ubezpieczona, nie potrafiła ustrzec się przed materializacją ryzyka, które, mimo, że trudne do przewidzenia, powinno zostać wcześniej zidentyfikowane. Wcześniejsza analiza zagrożeń przedsiębiorstwa pozwoliłaby podejmować ryzyko prowadzenia tego rodzaju działalności w sposób świadomy i wypracować mechanizmy mające na celu zminimalizowanie prawdopodobieństwa ich wystąpienia w przyszłości. Kontrolowanie załogi oraz przestrzegania przez nią reżimów produkcji nie zagwarantowałoby firmie pewności, iż do takiej sytuacji nie dojdzie, ale z pewnością prawdopodobieństwo takiego zagrożenia zostałoby znacząco zmniejszone. Zapytać możemy także o ubezpieczenie kluczowych pracowników w firmie. Przecież opisanej lawinie problemów mogła towarzyszyć także czasowa niezdolność do pracy Pana Zabłockiego lub dyrektora produkcji. Nieobecność kluczowych pracowników w firmie w tych trudnych dla niej dniach z pewnością doprowadziłaby przynajmniej do zwiększonej dezorganizacji i destabili

28 Marta Beściak zacji firmy. Powyższe rozważania oparte są o kilka założeń pozwalających je wysunąć, ale pokazują, że firma, mimo, iż ubezpieczona, nie ustrzegła się ryzyka. Gdyby jednak nie posiadała polisy ubezpieczeniowej jej sytuacja w chwili awarii prasy z wykrojnikiem byłaby jeszcze gorsza. Większość firm uważa, że zarządzanie ryzykiem polega głównie na unikaniu, czy też ubezpieczaniu go. Jak pokazuje przytoczony przykład unikanie ryzyka może być skuteczne, ale jedynie w bardzo krótkim okresie. Prowadząc działalność gospodarczą oraz rozwijając firmę bezsprzecznie narażamy się na ryzyko. A zatem unikanie ryzyka nie wydaje się strategią możliwą do zrealizowania. Pozostaje w takim razie druga możliwość ubezpieczenie ryzyka. W tym przypadku można zgodzić się z opinią firm, ale pod jednym warunkiem ubezpieczanie ryzyka może być substytutem jednego z podprocesów procesu zarządzania ryzykiem, a nie jego całego. Niedopuszczalne jest wykupienie polisy ubezpieczeniowej w zastępstwie identyfikowania ryzyka, jego analizowania, modelowania oraz kontroli przeprowadzonych działań, których celem jest zmniejszenie narażenia firmy na ryzyko. Ubezpieczenie było i prawdopodobnie pozostanie głównym narzędziem w procesie zarządzania ryzykiem. Jednym z głównych powodów, dla których menedżerowie zarządzający przedsiębiorstwem decydują się na tę metodę w zarządzaniu ryzykiem jest fakt, że pozwala ono zdjąć ryzyko z osób, związanych w jakikolwiek sposób z organizacją, dla których stanowi ono relatywnie większy koszt. Dzieje się tak dlatego, że istnieją roszczenia niemożliwe do efektywnego zdywersyfikowania, np. pochodzące od pracowników czy dostawców. Korzyści z ubezpieczenia obejmują nie tylko finansowe pokrycie roszczeń, lecz również usługi związane z administrowaniem roszczeniami. Oznacza to, że w sytuacji, kiedy przeciw firmie, która jest ubezpieczona, zostaje wniesiony roszczenie (np. z tytułu odpowiedzialności cywilnej), zapewnienie obsługi i ochrony prawnej pozostaje w zakresie obowiązków ubezpieczyciela. Przekłada się to na zapewnienie ze strony firmy ubezpieczeniowej, że pokryje ona karę zasądzoną przez sąd (do wysokości wartości polisy), w razie niekorzystnego wyroku, oraz uprzednio zobowiązuje się do zapewnienia ochrony w sądzie. Zabieg taki pozwala firmie uniknąć kosztów związanych z pozyskaniem stosownej ochrony prawnej w przypadku wniesienia pozwu przeciwko niej. Jednym z ważniejszych powodów, dla których ubezpieczenie jest tak popularnym

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W ORGANIZACJACH GOSPODARCZYCH 29 narzędziem w procesie zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie, jest monitoring ubezpieczyciela działań firmy, które zwiększają ryzyko. Po podpisaniu polisy ubezpieczeniowej, zakład ubezpieczeń ma ważne powody do monitorowania działań przedsiębiorstwa, co pozwala kontrolować decyzje menedżerów. Ci ostatni, wynagradzani najczęściej w oparciu o wysokość bieżących zysków, decydują się do podejmowania dodatkowego ryzyka lub rezygnują z wydatków na rzecz poprawy bezpieczeństwa. Wykupienie ubezpieczenia pozwala przeciwdziałać tego typu zachowaniom, motywując towarzystwo ubezpieczeniowe do monitorowania działań menedżerów. Ubezpieczenie ułatwia także obliczenie kosztów w celu ustalenia wysokości regulowanych opłat za usługi. Ubezpieczenie ryzyka jest jednym z elementów procesu zarządzania ryzykiem w firmie. Dla skutecznej ochrony przedsiębiorstwa przed negatywnymi skutkami tych ryzyk niezbędny jest bezbłędnie skonstruowany program ubezpieczeniowy, pozwalający niejako okryć przedsiębiorstwo parasolem ochronnym, uwzględniając wszystkie możliwości uzyskania odszkodowania, nie tylko z tytułu utraty mienia, ale także przerw w produkcji, utraty kontrahentów, rynku, czyli de facto wszystkich determinantów warunkujących przetrwanie firmy [Łapińska Berling 2006]. Jest to, więc zbiór kilku do kilkunastu pojedynczych ubezpieczeń, które dodatkowo zostały dopasowane do charakteru danego przedsiębiorstwa. Zabieg taki pozwala zoptymalizować składkę, wyeliminować luki w warunkach ubezpieczeń oraz dokładnie zidentyfikować zagrożenia. Efektywność zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie zależy od decydentów kierujących danym przedsiębiorstwem oraz od natury bodźców przyczyniających się do wystąpienia niekorzystnego zdarzenia. Należy jednak pamiętać, że ubezpieczenie nie może zastępować całego procesu. Jedynie uprzednio przeprowadzona identyfikacja ryzyka zagrażającego danej jednostce, pozwala na wybranie z bogatej oferty zakładów ubezpieczeń tych produktów, które dopasowane do specyfiki przedsiębiorstwa będą chronić jego majątek, pracowników, odpowiedzialność cywilną oraz przyszłe, prognozowane zyski. Ubezpieczenie jest narzędziem w zarządzaniu ryzykiem, a jego skuteczność zależy od skuteczności pozostałych elementów tego procesu. Będzie ono tak skuteczne, jak skuteczne będą pozostałe jego człony, np. identyfikacja zagrożeń dla firmy czy kontrola podejmowanych w tym temacie działań.

30 Marta Beściak 4. Zakończenie Zarządzanie ryzykiem staje się powoli koniecznością nie tylko dla wielkich koncernów, jak Polski Koncern Naftowy Orlen S.A., Telekomunikacja Polska S.A., czy PetroChina 1. Wraz z postępem globalizacji i integracji rynków powstają nowe rodzaje ryzyka, które dotykają wszystkie sektory przedsiębiorczości. Pierwszym etapem prac związanych z ryzykiem jest jego dokładna ocena. Zdarzenia losowe mogą spowodować wiele rodzajów szkód. Mogą to być szkody majątkowe, szkody związane z utratą zysku, szkody związane z odpowiedzialnością cywilną oraz szkody na pracownikach. Pomijając już koszty ewentualnych odszkodowań, utrata doświadczonego pracownika, specjalisty lub czołowego managera skutkować może dla organizacji poważnymi konsekwencjami. W artykule skupiono się głównie na stratach, jakie wywołać może zdarzenie losowe, będące pochodną ryzyka, dla jednostki gospodarczej. Na zakończenie, warto również zidentyfikować krótko pozycję pracownika, lub też inaczej rzecz ujmując, gospodarstwa domowego, w tym wielkim systemie gospodarki rynkowej, działającej coraz częściej w warunkach szeroko pojmowanego, jak już wcześniej zaznaczono, ryzyka. Zagrożenie ryzykiem, którego zaistnienie spowoduje stratę w posiadanych lub spodziewanych zasobach gospodarstwa domowego może przyjmować, bowiem również różne formy, począwszy od całkowitego, związanego z rozwiązaniem umowy o pracę z powodu likwidacji pracodawcy lub ogłoszenia jego upadłości, poprzez częściowe, związane z czasową niezdolnością do pracy pracownika spowodowaną np. wypadkiem przy pracy, aż po relatywne, związane np. z obniżeniem dochodów gospodarstwa domowego wskutek złej kondycji finansowej pracodawcy. Istota zdarzeń losowych stanowi o trudności w ich zapobieganiu. Praktyka pokazuje wręcz, że pełne zabezpieczenie się przed występowaniem zdarzeń losowych nie jest możliwe. Rodzaj oraz skuteczność wymienionych wyżej działań będzie zależna od specyfiki prowadzonej 1 Państwowa, największa na świecie spółka z branży naftowej, notowana na giełdzie w Szanghaju, jej kapitalizacja to około 350 mld USD.

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W ORGANIZACJACH GOSPODARCZYCH 31 działalności, kultury organizacji, konkretnego budynku i lokalizacji oraz wielu innych czynników. Zarządzanie ryzykiem jest tematem nośnym i dostępnych jest wiele podręczników na ten temat. Wymaga ono przede wszystkim zmiany sposobu myślenia, zmian w kulturze organizacyjnej. Często bowiem najtrudniejszym etapem wdrażania jest komunikacja w firmie. Bez określenia i zakomunikowania celów zarządzania ryzykiem i jego ram, nie da się wdrożyć zarządzania ryzykiem. Potrzebne jest także udrożnienie komunikacji między pracownikami a osobami odpowiedzialnymi za zarządzanie ryzykiem. Bez tego nie może być mowy o skutecznej identyfikacji ryzyka, a później o skutecznym przeciwdziałaniu jemu. Zarządzanie ryzykiem musi być nie tylko akceptowane, ale aktywnie popierane przez management przedsiębiorstwa, a biorąc pod uwagę fakt, że jest ono procesem strategicznym, winno być konsultowane pomiędzy wszystkimi szczeblami hierarchii jednostki, od zwykłych pracowników aż po szczebel zarządu. Risk management wymaga zaakceptowania kosztów, które zarządzanie ryzykiem zawsze ze sobą niesie. Każdy pracodawca zdaje sobie sprawę z tego, iż zwiększenie zarówno podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne jak i sumy ubezpieczeń gospodarczych czy też funkcjonowanie w firmie instytucji whistleblowera, pociąga za sobą koszty, które jednak w zestawieniu ze stratami, jakie mogłyby powstać w razie wystąpienia ryzyka, nie są współmierne. Reasumując, nieobliczalny zda się przypadek, niepohamowany żywioł, co grozą napawał ludzkie pokolenia od wieków, ujęty w idealne karby prawdopodobieństwa, prawem wielkich liczb okiełznany, nie wykracza poza ramy, jakie dlań przewiduje nowocześnie urządzona, na umiejętnej statystyce, na rozdziale ubezpieczeń, na zasobach kapitałowych oparta instytucja ubezpieczeń 2. 2 Antoni Doerman, Prezes Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych, pierwszej r ealnie ogólnopolskiej instytucji samorządowej, powołanej do życia w 1921 r.