WYCHOWANIE W RODZINIE

WYCHOWANIE W RODZINIE FAMILY UPBRINGING Tom V Obrazy rodziny w ujęciu pedagogicznym i historycznym The images of family in the historical and pedagogical approach

WYCHOWANIE W RODZINIE FAMILY UPBRINGING Tom V Obrazy rodziny w ujęciu pedagogicznym i historycznym The images of family in the historical and pedagogical approach Pod redakcją: Alicji Szerląg i Stefanii Walasek Wrocław 2012

Zakład Historii Edukacji Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej w Jeleniej Górze REDAKTOR SERII Wychowanie w rodzinie Stefania Walasek KOLEGIUM REDAKCYJNE Marija Barkauskeite, Inese Jurgena, Marie Marečková, Bożena Matyjas, Katarzyna Olbrycht, Alicja Szerląg, Władysława Szulakiewicz, Bogusław Śliwerski REDATORZY TEMATYCZNI Alicja Szerląg, Stefania Walasek REDAKTORZY JĘZYKOWI Edyta Sadowska, Luba Jakubowska, Piotr Gulanowski, Jon Porus REDAKTOR STATYSTYCZNY Kamila Gandecka SEKRETARZE REDAKCJI Ewa Jurczyk-Romanowska, Stanisław Gola RECENZENT TOMU Jaroslav Vaculik ADRES REDAKCJI Zakład Historii Edukacji Instytutu Pedagogiki ul. Dawida 1, 52 522 Wrocław tel. (71) 367 20 01 PROJEKT OKŁADKI Stanisław Gola Na okładce reprodukcja obrazu Pierre Auguste Renoir Rodzina Artysty ISBN 978-83-7432-877-7 Wydanie publikacji sfinansowane przez: Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego DRUKARNIA Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe 50 011 Wrocław, ul. Kościuszki 51a, tel. 71 342 20 56, faks 71 341 32 04 e-mail: oficyna@atut.ig.pl; http://www.atut.ig.pl

Spis treści Wstęp...................................................... 9 Rozdział I. Społeczno-polityczny kontekst funkcjonowania rodziny w wybranych krajach....................................... 11 MARIE MAREČKOVÁ Family Life in Europe in the Twentieth Century.................. 13 VILIJA TARMAGADZĖ Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej...... 17 LIBERTAS KLIMKA Rodzina w litewskiej etnopedagogice............................ 33 TETIANA K. ZAVGORODNÂ Rodzina w strukturze wychowania obywatelskiego i państwowego na Ukrainie.................................................... 57 Rozdział II. Dom rodzinny a kreowanie tożsamości dziecka..... 65 JERZY NIKITOROWICZ Język domu rodzinnego jako rdzenna wartość kreująca tożsamość międzykulturową............................................. 67 VILIJA GRINCEVIČIENĖ Kształtowanie orientacji aksjologicznych w rodzinie i w szkole w opinii nastolatków............................................... 83

6 Spis treści TATIANA W. GALKINA Rola i f unkcje domowego muzeum w w ychowaniu rodzinnym studentów................................................... 93 Rozdział III. Dysfunkcje w przestrzeniach życia rodzinnego..... 107 DANUTA KOWALCZYK Dysfunkcje współczesnej rodziny z perspektywy statystyki sądowej. 109 ELŻBIETA CZYKWIN Konflikty małżeńskie w kontekście emocji wstydu................ 123 JACEK J. BŁESZYŃSKI, ANITA RODKIEWICZ-ROŻEK Przemoc wobec dziecka w rodzinie............................. 145 IWONA CHRZANOWSKA Rodzinne wzorce komunikacyjne a kompetencje językowe dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wizji sukcesu edukacyjnego....... 163 Rozdział IV. Z kart historii wychowania....................... 177 WŁADYSŁAWA SZULAKIEWICZ Rodzina w życiu wybitnych uczonych. Przykład Kazimierza Twardowskiego (1866 1938)....................................... 179 ALEKSANDRA BURDUKIEWICZ, JAN MICHAŁ BURDUKIEWICZ Profesor Leon Kozłowski jako człowiek, uczony, polityk i jego wpływ na archeologię wrocławską..................................... 193 MARIJA BARKAUSKAITE, ONA TIJŪNELIENĖ Meilė Lukšienė inicjatorka pookupacyjnej reformy oświatowej na Litwie i twórca jej koncepcji................................... 215 Alfabetyczny spis Autorów..................................... 227

Contents Introduction................................................. 9 Chapter I. The family in the socio-political context in selected countries........................................................... 11 MARIE MAREČKOVÁ Życie rodzinne w Europie w XX wieku.......................... 13 VILIJA TARMAGADZĖ The conception of the family in the realm of Lithuanian family policy 17 LIBERTAS KLIMKA Family in the Lithuanian ethno-pedagogy....................... 33 TETIANA K. ZAVGORODNÂ Family in the structure of social and public education in Ukraine... 57 Chapter II. The family home and the creation of a child s identity 65 JERZY NIKITOROWICZ Native Language as a Core Value which creates the Cross-Cultural Identity..................................................... 67 VILIJA GRINCEVIČIENĖ A Teenager s reflection on formation of the value orientations in the family and at school.......................................... 83

8 Contents TATIANA W. GALKINA The role and the functions of family museums in family education of university students........................................... 93 Chapter III. Dysfunctions in the realms of family life........... 107 DANUTA KOWALCZYK Dysfunctions of the contemporary family from the perspective of judicial statistics............................................... 109 ELŻBIETA CZYKWIN Marital conflicts in the context of emotion of shame............... 123 JACEK J. BŁESZYŃSKI, ANITA RODKIEWICZ-ROŻEK Violence against children within the family...................... 145 IWONA CHRZANOWSKA The family models of communication and the language competences of children with mental retardation in the vision of educational success.. 163 Chapter IV. From the pages of the history of education.......... 177 WŁADYSŁAWA SZULAKIEWICZ Family in the life of distinguished scholars. The example of Kazimierz Twardowski (1866 1938)...................................... 179 ALEKSANDRA BURDUKIEWICZ, JAN MICHAŁ BURDUKIEWICZ Professor Leon Kozłowski as a man, scientist, politician and his influence into Wrocław archaeology................................. 193 MARIJA BARKAUSKAITE, ONA TIJŪNELIENĖ Meilė Lukšienė the initiator and the creator of the conception of the educational reform in Lithuania after its occupation............... 215 Authors in alphabetical order.................................. 227

Wstęp Introduction Twój dom może ci zastąpić cały świat. Cały świat nigdy nie zastąpi ci domu. Blaise Pascal 1 Rodzina to swoisty fenomen uobecniający się we wszystkich sferach życia człowieka, w każdym czasie, miejscu i wszelakiej rzeczy, która jest dlań znacząca, jak i trudna zarazem. Tym samym przebywanie w przestrzeni domu rodzinnego jak najdłużej, znalezienie tam własnego miejsca, permanentne włączanie się, wtapianie się w tę przestrzeń, uczestniczenie w życiu rodziny, stała w nim obecność fizyczna i duchowa prowadzi do zakorzenienia się 2, dzięki któremu możliwe jest kształtowanie się tożsamości w zasadniczych jej wymiarach osobistym, społecznym oraz kulturowym a w konsekwencji wszelakie uczestniczenie w życiu współczesnym, budowanym również na przeszłości, a więc jednostkowe, wspólnotowe oraz obywatelskie bycie. Stąd rodzina stanowi szczególny przedmiot naukowych dyskursów uprawianych na gruncie wielu nauk. My proponujemy spojrzenie na rodzinę z perspektywy pedagogicznej i historycznej, które w swej istocie stratyfikować będą wybrane zmiany natury cywilizacyjnej (również w kontekście pożądanych i postulowanych zmian). One bowiem generują nowe porządki społeczne, polityczne czy kulturowe które w istotnym stopniu ważyły i ważą nadal na kondycji rodziny, jej trwaniu i przeobrażeniach, którym podlega. Warto zatem przedmiotem zainteresowania uczynić: 1 Za: D. Lalak (red.), Dom i ojczyzna. Dylematy wielokulturowości, Warszawa 2008, s. 9. 2 J. Izdebska, Dom rodzinny d om ojczyzna. Bogactwo znaczeń, [w:] Dom i ojczyzna, dz. cyt., s. 97.

10 Wstęp społeczne i polityczne uwarunkowania funkcjonowania rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem społecznego statusu rodziny oraz poszczególnych jej członków, polityki rodzinnej państwa, zobowiązań rodziny na rzecz społeczeństwa i państwa czy spojrzenia na rodzinę z perspektywy osadzenia jej w tradycji; dom rodzinny jako miejsce znaczące w procesie kreowania tożsamości młodego pokolenia, a więc także miejsce kulturowego dziedziczenia oraz socjalizacji o istotnej aksjologicznej konotacji; dysfunkcje występujące w przestrzeniach życia rodzinnego, które w istotnym stopniu utrudniają wychowawcze funkcjonowanie rodziny i zaprzepaszczają niejednokrotnie szanse na godne, szczęśliwe oraz efektywne życie zarówno dzieciom, jak i dorosłym członkom rodziny; i wreszcie sylwetki wybitnych uczonych, w życiu i działalności naukowej których szczególne miejsce zajmowała rodzina, przekazując im fundamenty moralno-etycznego postępowania i naukowej dociekliwości. Ich bogata działalność naukowa zwłaszcza pedagogiczna zapisała się znacząco na kartach historii wychowania. Warto podkreślić przy tym, iż proponujemy Czytelnikom spojrzenie na rodzinę z perspektywy doświadczeń badaczy zagadnienia z różnych krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Taki ogląd umożliwia bowiem nie tylko poznanie stanu wiedzy w analizowanym zakresie w różnych krajach (Polska, Czechy, Litwa, Ukraina, Rosja), ale także, a może przede wszystkim, pozwala na wieloaspektowe ujęcie wychowawczego funkcjonowania rodziny w nader złożonych i zróżnicowanych czasach współcześnie i przez pryzmat historii. Alicja Szerląg Stefania Walasek

Rozdział I Społeczno-polityczny kontekst funkcjonowania rodziny w wybranych krajach The family in the socio-political context in selected countries

MARIE MAREČKOVÁ Uniwersytet im. Masaryka w Brnie Family Life in Europe in the Twentieth Century Życie rodzinne w Europie w XX wieku Abstract: Family life in Europe has undergone many changes in the twentieth century. These include the lifestyle of women, their legal freedom, family relations, relations with partners, relations with the older generation, and relations with children. The position of women in society has also undergone many transformations. Problems remain, however, in the social and family policy of the state, as women engaged in the working process give preference to their own plans and their need for self-fulfilment. The main goal of state family policy in the twenty-first century is, then, to ensure a harmonious balance between professional activity and family life. Keywords: the family, family life, the twentieth century, divorce, abortion, the role of women Family life in Europe underwent significant transformation during the twentieth century. It was a century of two world wars and a great economic crisis, also a century of social modernisation, economic development and progressive globalisation. In comparison with demographic developments in the nineteenth century, the twentieth century was marked by a gradual slowing of demographic growth, reaching zero in the nineteen nineties. This trend was caused by changes in generative behaviour. A decline in the child mortality rate resulting from advances in medicine and hygiene was accompanied by family planning and control of the birth rate and by growing of family expenditure on providing for children.

14 Marie Marečková The decline in the birth rate even outstripped the falling mortality rate in the second half of the nineteen nineties. The number of deaths exceeded the number of births in 11 of 35 European countries, including the populous states Germany, Italy and Russia. The process of urbanisation continued, though to a lesser extent than in the eighteenth and nineteenth centuries. A gradual increase in immigration, particularly to Western and Nord-Western Europe from areas outsite Europe. These immigrants had a differen system of family life and generally did not adapt to the majority population 1. The ageing of the population was a particularly unfavourable demographic trend in Europe, as the proportion of the population aged more than 65 began to exceed the sustainable 5%. The country with the largest number of people more than 65 years of age in the year 2000 was Italy (17.6%), followed by Sweden, Denmark, Germany and Greece. A significant transformation in family life in Europe was caused by an increase in marital instability. Legal separation and divorce became a phenomenon, particularly in t he last four decades of the twentieth century, as a consequence of changes in family law and in the equality of men and women. The liberalisation of divorce has had the most significant influence 2. The legalisation of abortion also made an undoubted contribution to the transformation of family life. As a result of this change, 7.7 million abortions were performed in Europe in 1995, as compared to 8.3 million births. 3 Three new types of family began to take shape in Europe towards the end of the twentieth century families comprised of unmarried partners or cohabitants, new or reconstructed families between divorced people, and families made up of partners of the same sex. Families comprised of unmarried couples or cohabitants have been part of European family life since the nineteen seventies. This form of cohabitation is currently popular among young people as a way of preparing for marriage. The majority of these couples do not, however, reject the family as such, but rather the institution of marriage 4. 1 F. Schultheis, The Missing Link: Family, Memory and Identity in Germany, [in:] Family and Kinship in Europe, M. Gullenstad M. Segalen (ed.), Pinter, London 1997, p. 40 60. 2 L. Stone, The Road to Divorce. England 1530 1987, Oxford University Press, Oxford 1990, p. 435 436. 3 W.J. Goode, World Changes in Divorce Patterns, Yale University Press, New Haven and London 1993, p. 116 117. 4 R. Phillips, Putting Asunder. A History of D ivorce in Western Society, Cambridge University Press, Cambridge 1988, p. 536.

Family Life in Europe in the Twentieth Century 15 New or reconstructed families formed by divorced people are a characteristic feature of European family life. Divorced men and women entered into a second marriage most frequently. Blood relationships with children from previous marriages thereby become less important 5. A third type of European family taking shape at the end of the twentieth century involved the cohabitation of people of the same sex, without legal recognition. Their number increased more significantly among women than among men, particularly in large towns and in intellectual circles, in many European countries. This form of cohabitation was legalised in Denmark in 1989. Homosexual couples were allowed civil marriages, i.e. their registration as a couple. The Danish model spread to other countries, including the Czech Republic. These couples obtained the right to adopt children born in previous heterosexual marriages in 1997 in, for example, Denmark 6. The nuclear family predominates in European family life to this day. The family has ceded a number of its original functions to communal or state institutions. This has lead to an increase in the importance of private life and a strengthening of the emotional function of the family with its emotional ties and intimacy. This is one area is which the role of women has not been reduced, remaining irreplaceable in spite of formal equality and changes in their position in public and family life. This conflict between the role of women in the family and the role of women in the working process continues to be a topical issue, and women from all social classes are striving for the recognition of their rights in practice 7. European family life has undoubtedly remained unified on the threshold of the twenty-first century, in spite of numerous differences. Problems remain, however, in state social and family policy, as women engaged in the working process give preference to their own plans and their need for self-fulfilment. They play an active part in public life, while also fulfilling their duties responsibly in private life. The principal task facing state family policy for the twenty-first century is, then, to ensure a harmonious balance between professional activities and family life. Although the nuclear family 5 M. Barbagli, Provando e riprovando: Matrimonio, famiglia e divorzio in Italia in altri paesi occidentali, Il Mulino, Bologna 1990, p. 161. 6 J. Finch, Family Obligations and Social Change, Polity Press, Oxford: 1989, p. 32. 7 L.A. Tilly J.W. Scott, Women, Work and Family, Holt, Rinehart and Winston, New York 1978, p. 154.

16 Marie Marečková still predominates statistically, there are clear signs of a new model of more extended families that do share mutual emotional ties 8. Bibliography Barbagli M., Provando e riprovando: Matrimonio, famiglia e divorzio in Italia in altri paesi occidentali, Il Mulino, Bologna 1990. Finch J., Family Obligations and Social Change, Polity Press, Oxford 1989. Glendon M.A., The New Family and the New Property, Butterworth, Toronto 1981. Goode W.J., World Changes in Divorce Patterns, Yale University Press, New Haven and London 1993. Keller J., Úvod do sociologie, Slon, Praha 1992. Kertzen D.I. Barbagli M. (eds.), Family Life in the Twentieth Century, Yale University Press, New Haven and London 2003. Lenderová M. Kopičková B. Burešová J. Maur E. (eds.), Žena v českých zemích od středověku do 20. století, Nakladatelství Lidové noviny, Praha 2009. Lenderová M. Jiránek T. Macková M. (eds.), Z dějin české každodennosti, Karolinum, Praha 2010. Livi-Baci M., La popolazione nella storia d Europa, Laterza, Bari 1998. Machačová J. Matějček J., Nástin sociálního vývoje českých zemí 1781 1914, Karolinum, Praha 2010. Musatti T., La giornata del mio bambino: madri, lavoro e cura dei piú piccoli nella vita quotidiana, Il Mulino, Bologna 1992. Phillips R., Putting Asunder. A History of Divorce in Western Society, Cambridge University Press, Cambridge 1988. Schultheis F., The Missing Link: Family, Memory and Identity in Germany, [in:] Family and Kinship in Europe. Gullenstad, Marianne-Segalen, Martine (ed.), Pinter, London 1997. Stone L., The Road to Divorce. England 1530 1987, Oxford University Press, Oxford 1990. Tilly L.A. Scott J.W., Women, Work and Family, Holt, Rinehart and Winston, New York 1978. 8 D.I. Kertzen M. Barbagli (ed.), Family Life in the Twentieth Century, Yale University Press, New Haven and London 2003, p. 375.

VILIJA TARMAGADZĖ Vilnius University Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej The conception of the family in the realm of Lithuanian family policy Abstract: The family, its conceptualization and functioning, as well as family policy are discussed at the personal, community and state level. This makes sense because different cultural, historical, ethical, social and other alternations affect the assessment and evaluation of these three significant components. Besides family policy is a very important part of public policy in a state, what makes obvious impact on every human life (even those who are living not in a family). The aim of this article is to shed light on theconcept of family, family functioning and family policy as three mutually interacting components in a unified narrative. The object of study is the concept of family, family functioning and family policy from the perspective of its content. The research methods employed include analysis and design of scientific literature and documents. The article analyzes the definition of family, paying particular attention that different authors present various definitions of families. Although these definitions focus on different aspects of families (e.g. marriage, community, the continuity of the nation, etc.), it is shown that in each country the concept of a family is regulated by laws, by which regulations (and other legal documents) are prepared. The legal concept of a family in Lithuania is still not entirely clear. The concept is not defined in the Constitution and marriage is not indicated as an obvious attribute of being a family. Meanwhile,the FamilyPolicyConcept(2008) clearly defines a family,indicatingthat marriage is necessarily between a manand a woman. The recognition of families only by marriage has raised many discussions among politicians, particular public interest groups and private individuals in Lithuania. These discussions became even stronger when the Constitutional Court stated that the Fami-

18 Vilija Tarmagadzė lypolicyconcept(2008) contradicts the Constitution of Lithuania. Having in the mind, that the implementation of family policy in Lithuania is fragmented, lacks a unitary system, including the absence of an official institution responsible for family policy (this function is currently delegated to The Ministry of Social Security and Labour), the implementation of family policy is legislated andimplemented without correct procedures. Following the concept of family, family functing and family policy analysis, it can be stated that the concept of family and its functions is different. They are both influenced by different views from scholars, politicians and other particular persons or groups regarding marriage, as well as socio-cultural, political and other factors. The variety of family conceptions encourages debate, which should not persist and interfere with the formation and implementation of State family policies. The concept of family, family functions and family policies are considered as three mutually interacting components. Based on this, the tools of appropriate and thoughtful family policy implementation can be formulated and developed. Family policy in Lithuania is not yet sufficiently formulated in both conceptual and realizable levels. For that reason it is necessary to do a comprehensive study in order to provide a basis for implementing new family policies based on that study. Likewise, to develop the concept of family and family function, it is necessary to formulate an Educational Policy Concept and to implement its strategies, designing the tools for its implementation in the context. Keywords: family, conception of the family, Lithuanian family policy. Wprowadzenie Mówienie i myślenie o rodzinie dla większości z nas jest codziennością, tak iż nawet często nie zastanawiamy się nad definicją tego słowa, ponieważ każdy ma zazw yczaj swoją własną w zależności od wybranego metodycznego podejścia lub określonego rozumienia rodziny, wynikającego z doświadczenia życiowego, poglądów. Może to się pokrywać ze zdaniem na ten temat innych osób lub grup, może się też różnić. Rozbieżności te mogą być spowodowane nieistotnymi faktami, np. miejscem zamieszkania dorosłych członków rodziny (dziadków, dzieci) lub mieć charakter kontrowersyjny (życie w związku małżeńskim lub poza nim). Zazwyczaj człowiek w życiu kieruje się swoimi wartościami moralnymi, natomiast w przypadku innego, odmiennego pojmowania rodziny, otwiera się pole do konfliktów, które mogą spowodować rozłam w społeczeństwie. Oczywiste jest, że w takiej sytuacji, przynajmniej w przestrzeni prawnej, zakłada się uzgodnienie definicji rodziny. W tym miejscu warto zaznaczyć, że w badaniach nad rodziną na Litwie przez długi czas dominował funkcjonalizm strukturalny, zatem naukowcy zajmowali się tylko struk-

Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej 19 turą rodziny i jej funkcjami; nawet terminów rodzina i małżeństwo nierzadko używano jako synonimów 1. Ponadto wielość definicji rodziny, zdaniem S. Mikulionienė 2,wynika z faktu, że pojęcie rodzina jest głęboko zakorzenione w świadomości społecznej, natomiast w badaniach naukowych w definiowaniu tego pojęcia kierowano się różnymi kryteriami, które utrudniają jednoznaczną jego interpretację. Na Litwie kwestie dotyczące określenia rodziny budzą ostatnio znaczne kontrowersje i mają na to wpływ różne czynniki kulturowe, historyczne, polityczne, społeczne, ekonomiczne, edukacyjne itp. I jest to całkiem uzasadnione, ponieważ rodzina jedna z najstarszych instytucji społecznych ta dość nieliczna grupa, egzystuje w każdym społeczeństwie jako forma życia ludzi dorosłych i naturalne środowisko wychowawcze dzieci. Na Litwie, podobnie jak i w wielu krajach, aktualnym tematem staje się określenie rodziny i pełnionych przez nią funkcji, a także polityka rodzinna. I chociaż tą problematyką zajmowało się i zajmuje się nadal wielu autorów 3 (m.in. Bajoriūnas Z., 1997; 1997; Burvytė S., 2012; Vaitkevičius J., 1995 i inni), jednakże wciąż odczuwa się brak opracowań poświęconych zagadnieniom związanych z koncepcją rodziny, pełnionymi przez nią funkcjami i polityką rodzinną. Nowatorski charakter niniejszego artykułu nie polega na eksponowaniu pojęć dotyczących definicji rodziny, jej funkcji i polityki rodzinnej, lecz na uwydatnieniu powiązań powyższych trzech komponentów w przestrzeni znaczeniowej. Celem tego artykułu jest ukazanie koncepcji rodziny, funkcji i polityki rodzinnej jako trzech współdziałających komponentów w ich warstwie treściowej. Obiektem badań staje się koncepcja rodziny, funkcje rodziny, polityka rodzinna w aspekcie znaczeniowym, natomiast metodami badawczymi literatura naukowa, analiza dokumentów oraz modelowanie. Wartość teoretyczna artykułu polega na ukazaniu różnych definicji rodziny, jej funkcji i polityki rodzinnej jako trzech współdziałających komponentów. W praktyce zaś stwarza przesłanki do kształtowania polityki rodzinnej z uwzględnieniem współuczestniczenia wspomnianych składników. 1 I. Juozeliūnienė, Janas Trostas ir šeimos sociologija: naujos tyrimo galimybės, Vilnius 2003, s. 160. 2 S. Mikulionienė, Namų ūkiai ir šeimos Lietuvoje: sociodemografinis požiūris, [w:] Šeima ir gimstamumas Lietuvoje, Vilnius 1997, s. 38 63. 3 Z. Bajoriūnas, Šeimos edukologija, Vilnius 1997, s. 298; S. Burvytė, K. Ralys, R. Ilgūnienė, Ugdymo šiuolaikinėje šeimoje konceptas, Vilnius 2012, s. 275; J. Vaitkevičius, Socialinės pedagogikos pagrindai, Vilnius 1995, s. 306.

20 Vilija Tarmagadzė De inicja rodziny i jej funkcje W ujęciu różnych autorów możemy spotkać wiele zróżnicowanych definicji rodziny. I. Juozeliūnienė 4 (1992) uważa, że o wiele łatwiej jest określić to, co nie jest rodziną. Ponadto żadna z definicji rodziny nie odzwierciedla całej różnorodności form współczesnej rodziny. I w ogóle istnieje bardzo dużo definicji rodziny w zależności od przyjętych założeń teoretycznych i poglądów, ponieważ rodzina jest obiektem badań różnych dyscyplin naukowych (socjologii, historii, prawa, demografii i in.) 5. Poniżej zostanie przytoczonych kilka definicji rodziny, które charakteryzują się swoistością i zależą od rozłożenia akcentów w określeniu. Z. Bajoriūnas 6, jeden z najbardziej znanych litewskich badaczy zajmujących się problematyką rodziny, określa rodzinę jako biospołeczny, historycznie zdeterminowany organizm i pierwszą instytucję wychowawczą, która nakłada na małżonków i dzieci odpowiednie obowiązki. L. Jovaiša 7 definiuje rodzinę jako podstawową grupę społeczną, najważniejszą komórkę społeczeństwa o jedności cielesnej i duchowej, regenerującą naród i ludzkość. A. Maceina 8 postrzega rodzinę jako podstawę istnienia narodu rodzina jest miniaturą narodu, ponieważ w niej kryją się zalążki wszyst kich dziedzin jego życia. Naród determinuje język rodziny, życie kulturalne, jednakże właśnie dzięki rodzinie trwa i odradza się. Cenne spostrzeżenie Maceiny 9 brzmi: w rodzinie zbiegają się duże wrodzone skłonności i duże duchowe wymagania. M. Karpel i E.S. Strauss 10 uważają, że rodzina może być zdefiniowana jako: związek zapewniający jednostce utrzymanie ciagłości biologicznej, pozostawienie potomków, umowa sankcjonowana przez instytucje społeczne, określająca prawa i obowiązki członków rodziny, związek organizujący codzienne życie jego członków, obcowanie i współdziałanie, uporządkowanie bytu materialnego, spędzanie czasu wolnego, 4 I. Juozeliūnienė, Pabaigos žodis. Pasaulis ir šeima: nacionaliniai šeimos ypatumai, Vilnius 1992, s. 97 104. 5 V. Kanopienė, Socialinė demografija, Vilnius 2008, s. 270. 6 Z. Bajoriūnas, Šeimos edukologija, Vilnius 1997, s. 298. 7 L. Jovaiša, Pedagogikos terminai, Kaunas 1993, s. 79. 8 A. Maceina, Pedagoginiai raštai, Kaunas 1990, s. 764. 9 A. Maceina, Saulės giesmė, Vilnius 1991, s. 235. 10 M.A. Karpel, E.S. Strauss, Family Evaluation, New York 1983, s. 255.

Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej 21 długoterminowe zobowiązanie społeczne podjęte w celu uspołecznienia dzieci, wspierania osób starszych, subiektywnie postrzegana struktura relacji, której osobliwości i znaczenie na swój sposób interpretują członkowie rodziny. M. Petzold 11 określa rodzinę jako małą grupę społeczną złożoną z osób, które łączy więź międzyosobnicza w diadzie lub triadzie. Według K. Miškinisa 12 rodzina nie jest zwykłą współnotą, stanowi ona wspólnotę osób, którą łączą więzy pokrewieństwa, współzależność, odpowiedzialność i opieka regulowane ustawami i społecznie uznanym porządkiem. Jak wynika z kilku powyżej przytoczonych definicji, w określaniu rodziny akcentuje się jej szczególną wartość. Jedni badacze wysuwają na pierwszy plan jej rolę dla utrzymania ciągłości narodu 13, inni zaś uwydatniają jej aspekt prawny 14 oraz inne konteksty (wspólnotowe czy historyczne). Jednakże w każdym społeczeństwie pojęcie rodziny definiuje się na podstawie przepisów prawnych wynikających z aktów normatywnych. Na Litwie dotychczas w zasadzie opierano się na Koncepcji Państwowej Polityki Rodzinnej 15. 1. Rodzina podstawowe dobro społeczne, wynikające z natury ludzkiej i oparte na dobrowolnej umowie mężczyzny i kobiety przez złożenie przysięgi małżeńskiej, aby poświęcić swoje życie na budowanie relacji rodzinnych w celu zapewnienia członkom rodziny mężczyźnie, kobiecie, dzieciom i wszystkim wspólnie dobrobytu i rozwoju zdrowego społeczeństwa, żywotności i kreatywności narodu i państwa. 2. Rodzina ryzyka społecznego rodzina, w której żyją dzieci p oniżej 18. roku życia, i w której przynajmniej jeden z rodziców nadużywa alkoholu, narkotyków, środków psychotropowych lub substancji toksycznych, dotknięty jest nałogiem hazardu, a co za tym idzie, nie jest w stanie podjąć właściwej opieki nad dziećmi, stosuje przeciwko nim przemoc psychologiczną, fizyczną lub seksualną. Pomoc otrzymywaną od państwa wykorzystuje nie dla zaspokojenia potrzeb rodziny i dla- 11 M. Petzold, Familienentwicklungspsychologie: Einführung und Überblick, München 1992, s. 155. 12 K. Miškinis, Šeima žmogaus gyvenime, Kaunas 2003, s. 8. 13 L. Jovaiša, Pedagogikos terminai, dz. cyt., s. 79; A. Maceina, Saulės giesmė, dz. cyt., s. 235. 14 M.A. Karpel, E.S. Strauss, Family Evaluation, dz. cyt., s. 252; K. Miškinis, Šeima žmogaus gyvenime, dz. cyt., s. 8. 15 Valstybinė šeimos politikos koncepcija, Vilnius 2008, s. 3.

22 Vilija Tarmagadzė tego pojawia się zagrożenie przeciwko fizycznemu, umysłowemu, duchowemu, moralnemu rozwojowi dziecka i jego bezpieczeństwu. 3. Niepełna rodzina rodzina albo rozszerzona rodzina, w której po zakończeniu małżeństwa brakuje jednego lub obojga rodziców. 4. Rodzina duża rodzina wychowująca troje lub więcej dzieci. 5. Rodzina rozszerzona małżonkowie, ich dzieci (adoptowane dzieci) jeżeli są, oraz wspólnie mieszkający bliscy krewni. We wspomnianej koncepcji wyróżnionych zostało pięć typów rodziny oraz niejednoznacznie wskazano, że koniecznym atrybutem rodziny powinien być związek małżeński mężczyzny i kobiety. Zatem jest oczywiste, że rodzina jest tylko wówczas, kiedy związek małżeński tworzą mężczyzna i kobieta. Tymczasem takiego akcentu brak w artykule 38. Konstytucji RL 16. Znajdujemy tam zapis: Rodzina jest podstawą społeczeństwa i państwa. Państwo chroni i otacza opieką rodzinę, macierzyństwo, ojcostwo i dzieciństwo. Małżeństwo jest wynikiem wolnej woli mężczyzny i kobiety [ ]. Prawa małżonków w rodzinie są równe. Prawem i obowiązkiem rodziców jest wychowanie swoich dzieci na uczciwych ludzi i dobrych obywateli oraz utrzymywanie ich do osiągnięcia pełnioletności. Obowiązkiem dzieci jest szacunek dla rodziców, opieka nad nimi, gdy się zestarzeją, i ochrona ich spuścizny. Pozostaje niejasna definicja prawna rodziny. Nie jest o na określona w Konstytucji RL, gdzie nie zostało wskazane, że podstawowym jej atrybutem jest małżeństwo. Tymczasem w Koncepcji Państwowej Polityki Rodzinnej definicja rodziny jest jednoznaczna, tam się mówi, że dla utworzenia rodziny konieczny jest związek małżeński mężczyzny i kobiety. Oczywiście taka sytuacja otwiera pole do dyskusji, które najczęściej dotyczą kwestii związanych z tym, czy koniecznym atrybutem rodziny powinno być małżeństwo. Należy zaznaczyć, że dyskusja na ten temat toczy się nie tylko w kilku ostatnich latach. Według M. Gaigalienė 17, jeszcze ponad dziesięć lat temu (ta uwaga dotyczy okresu przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości w roku 1990) życie w związku pozamałżeńskim na Litwie utrudniały czynniki etnokulturowe, wyznawane wartości katolickie i obowiązujące zasady, dlatego przez większość ludzi takie związki były nietolerowane. Obecnie sytuacja zasadniczo się zmienia i socjolodzy łączą te zmiany z rozprzestrzenieniem 16 LR Konstitucija, Vilnius 1992, s. 5. 17 M. Gaigalienė, Moksleivių rengimo šeimai socialiniai pedagoginiai parametrai, Vilnius 1998, s. 137 [niepublikowana praca doktorska].

Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej 23 się nowych form partnerstwa, przejmowaniem zachodniego stylu życia, kiedy przyszłość jest nieokreślona, niepewna, rosnący zaś indywidualizm zachęca do unikania małżeńskich zobowiązań. Chociaż stosunkowo nieduża część społeczeństwa pierwszeństwo oddaje tworzeniu rodziny przez niezalegalizowany związek, i patrzy na to w zasadzie tylko jako na preludium do zalegalizowanego związku małżeńskiego, to jednak najmłodsze pokolenie, a zwłaszcza ci, którzy wiek uprawniający do zawierania małżeństwa osiągnęli w okresie transformacji społecznej, ekonomicznej, politycznej i kulturalnej kraju, coraz częściej opowiadają się za tworzeniem rodziny przez niezalegalizowany związek. Ponieważ młodsze pokolenie coraz przychylniej postrzega życie w związku niezalegalizowanym i jest zdania, że rodzina założona przez małżeństwo zalegalizowane jest przeżytkiem, toteż można przypuszczać, że w przyszłości będzie się zwiększać liczba wolnych związków, i że społeczeństwo będzie wykazywać większą tolerancję wobec tego zjawiska. Konserwatywne poglądy na to zjawisko, jako bardzo kłócące się z naszymi normami życia, słabną, natomiast wyraźne modernistyczne czy nawet awangardowe sądy jeszcze nie są powszechne. Obecnie zauważa się coraz bardziej tolerancyjny stosunek do tej nowej cechy współczesnej rodziny 18. Uznanie na Litwie za rodzinę wyłącznie zalegalizowanego związku małżeńskiego wywołało wiele gorących dyskusji wśród polityków i społeczności. Zwłaszcza nasiliły się one po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdził, że Koncepcja Polityki Rodzinnej przeczy Konstytucji zarówno pod wględem treści, jak i formy 19. Zastrzeżenia specjalistów w zakresie prawa konstytucyjnego budzi określenie rodziny opartej wyłącznie na małżeństwie, ponieważ w takim przypadku kobieta, która wyszła za mąż, rozwiodła się i wychowuje dziecko jest uznana za niepełną rodzinę, natomiast kobieta wychowująca dziecko, która nigdy nie była w związku małżeńskim, takiego statusu nie ma. Biorąc pod uwagę fakt, że dla większości mieszkańców Litwy małżeństwo było koniecznym i normalnym sposobem porządkowania życia, z nim człowiek wiązał swoją przyszłość, zmiana koncepcji małżeństwa, jako jednego z ważnych atrybutów rodziny, jest z trudem uświadamiana, zwłaszcza 18 V. Stankūnienė, A. Jonkarytė, S. Mikulionienė, A. Mitrikas, A. Maslauskaitė, Šeimos revoliucija? Iššūkiai šeimos politikai, Vilnius 2003, s. 388. 19 Lietuvos Respublikos Konstitucinis teismas, Nutarimas Dėl Lietuvos Respublikos seimo 2008 m. birželio 3 d. nutarimu Nr. x-1569 Dėl valstybinės šeimos politikos koncepcijos patvirtinimo patvirtintos valstybinės šeimos politikos koncepcijos nuostatų atitikties Lietuvos Respublikos Konstitucijai, Vilnius 2008, s. 3.

24 Vilija Tarmagadzė na płaszczyźnie wartości. I jest to w pełni zrozumiałe, ponieważ taka zmiana koncepcji rodziny w zależności od kontekstu socjokulturalnego i prawnego prowadzi do modelu rodziny, w którym możliwe są różne interpretacje dotyczące małżeństwa i płci, nawet oddzielające je od siebie. I fakt ten u większości budzi niepokój, ponieważ wybrana strategia rodziny w związku wolnym (niezalegalizowanym) jest sp rzeczna nie ty lko z wartościami chrześcijańskimi, lecz też podważa fundament tradycyjnej rodziny oraz może sprzyjać osłabieniu funkcji rodziny lub przyczynić się do innej ich interpretacji. Klasyfikacje funkcji rodziny różnią się między sobą nie tylko zasadami podziału, lecz też zakresem treści. Na przykład: Z. Bajoriūnas 20 funkcje rodziny rozumie jako zaspokajanie potrzeb członków rodziny i wykonywanie związanych z nimi obowiązków (męża wobec żony, żony wobec męża, rodziców wobec dzieci, dzieci wobec rodziców, całej rodziny wobec poszczególnych członków rodziny i poszczególnych członków rodziny wobec całej rodziny, całej rodziny i poszczególnych jej członków wobec społeczeństwa) 21. Wyróżnia on następujące funkcje rodziny: rodzenie dzieci, wychowywanie dzieci, zapewnienie ciągłości trwania narodu, gospodarcza i ekonomiczna, rekreacyjna, komunikacyjna, regulująca współżycie seksualne małżonków. Według K. Miškinisa 22 podstawowymi funkcjami rodziny są: utrzymanie ciągłości rodziny, wychowanie dzieci i socjalizacja, zapewnienie ciągłości trwania narodu, gospodarcza i ekonomiczna, rekreacyjna, obcowanie, emocjalna, zaspokajanie potrzeb seksualnych. Zatem ci dwaj autorzy, którzy badali funkcje rodziny w dziesiątym dziesięcioleciu ubiegłego stulecia, wyróżniają identyczne funkcje, tylko nieco inaczej je nazywają, na przykład K. Miškinis jedną z funkcji rodziny nazywa 20 Z. Bajoriūnas, Šeimos edukologija, dz. cyt., s. 28. 21 Tamże, s. 15. 22 K. Miškinis, Šeima žmogaus gyvenime, dz. cyt., s. 25.

Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej 25 obcowaniem, Z. Bajoriūnas zaś komunikacją, chociaż znaczenie ich w zasadzie się nie różni. W tym samym czasie problematyką tą zajmowali się inni naukowcy. J. Uzdila 23 wyróżnia funkcję reprodukcyjną, wychowawczą, ekspresywno-rekreacyjną, społeczno-ekonomiczną, duchowo-psychologiczną i bytową. Klasyfikacja J. Bikulčiusa 24 jest następująca: utrzymanie ciągłości rodziny, socjalizacja i wychowanie dzieci, funkcja gospodarczo-ekonomiczna, rekreacyjna, funkcja obcowania, zaspokajanie potrzeb seksualnych. Jak widzimy, w powyższych klasyfikacjach zostały tylko trochę inaczej rozłożone akcenty, np. J. Bikulčius wyróżnia funkcję seksualną, tymczasem J. Uzdila włącza ją do funkcji reprodukcyjnej. Niektórzy autorzy wyróżniają tylko podstawowe funkcje rodziny. G. Purvaneckienė 25 na podstawie wykonanych badań stwierdza, że wychowanie dzieci, więzi emocjonalne łączące małżonków, zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny to trzy najważniejsze funkcje. J. Vaitkevičius 26 podaje następującą klasyfikację: utrzymanie ciągłości rodziny, wychowanie nowego pokolenia i socjalizacja, przekazanie dziedzictwa kulturowego następnym pokoleniom, prowadzenie gospodarstwa domowego, organizowanie życia członków rodziny, kontrola nad ich zachowaniem, wzajemne wsparcie. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na fakt, że funkcje rodziny wyróżniane przez wyżej wymienionych autorów związane były z małżeństwem. Tymczasem S. Burvytė 27, po dokonaniu analizy funkcji rodziny wyróżnianych przez różnych autorów (bierze pod uwagę nie tylko związek małżeński, lecz też inne formy związku między mężczyzną a kobietą), uogólnia je i wymienia podstawowe, takie jak: reprodukcyjna, gospodarczo-ekonomiczna, socjalizacyjna, psychologiczna, rekreacyjna, seksualna. 23 J. Uzdila, Dorinis asmenybės ugdymas šeimoje, Vilnius 1993, s. 121 123. 24 J. Bikulčius, Šeimyninio gyvenimo darna ir jo s išsaugojimo paslaptys, Panevėžys 1995, s. 14. 25 G. Purvaneckienė, Lietuvos gyventojų nuomonė apie vyro ir moters vaidmenis visuomenėje. Lietuvos šeima, Vilnius 1995, s. 106. 26 J. Vaitkevičius, Socialinės pedagogikos pagrindai, Vilnius 1995, s. 190. 27 S. Burvytė, K. Ralys, R. Ilgūnienė, Ugdymo šiuolaikinėje šeimoje konceptas, Vilnius 2012, s. 44.

26 Vilija Tarmagadzė To takie jest stanowisko badaczki dotyczące funkcji rodziny, jednakże w życiu państwa obowiązują przepisy odpowiednich ustaw i należy zaznaczyć, że w Koncepcji Oświaty na Litwie (2008) wyróżnia się Podstawowe funkcje rodziny w życiu jednostki i społeczeństwa: 1.9.1. Budowanie wspólnoty jednostek nawiązanie kontaktów interpersonalnych i ich rozwój, wychowywanie partnerskiego wzajemnego szacunku i wsparcia, zaufania i odpowiedzialności w wypełnianiu obowiązków małżeńskich i rodzicielskich. 1.9.2. Prokreacyjna poczęcie nowego życia z miłości, które opiera się na rozumieniu istoty macierzyństwa i ojcostwa, wychowywanie dzieci. 1.9.3. Wychowanie i socjalizacja przekazywanie dziedzictwa kulturowego i wartości, norm zachowania i podstawowego zasobu wiedzy, rozwijanie umiejętności poznawania i obcowania, ujawnianie zdolności człowieka i zapewnienie możliwości ich realizacji, kształtowanie płciowej tożsamości osoby (pojmowanie ról pełnionych przez mężczyznę i kobietę w rodzinie i społeczeństwie), kształtowanie samoświadomości, rehabilitacja społeczna. 1.9.4. Opieka i rekreacja zapewnienie opieki istocie ludzkiej, bezpieczeństwa psychologicznego (zwłaszcza dzieciom, ludziom w starszym wieku i niepełnosprawnym), kształtowanie psychofizycznej dojrzałości, odbudowa i podtrzymywanie sił psychicznych, fizycznych i duchowych człowieka. 1.9.5. Tworzenie gospodarstwa domowego wychowywanie umiejętności prowadzenia wspólnej działalności, kształtowanie poczucia solidarności i subsydiarności, odpowiedzialności za podjęte zobowiązania, rozwijanie samodzielności, zapewnienie bytu materialnego, kształtowanie umiejętności budowania życia rodzinnego i nawyków pracy. A zatem rodzina jest postrzegana jako związek mężczyzny i kobiety, na podstawie którego tworzy się wspólnota osób, której są przypisane odpowiednie funkcje. Na poziomie państwa znajduje to zazwyczaj odzwierciedlenie zarówno w koncepccji rodziny, jak i polityce rodzinnej. Dylemat polityki rodzinnej na Litwie Polityka rodzinna jest ważną częścią polityki każdego państwa, która jest budowana na pewnej podstawie. Na Litwie byłaby nią Państwowa Koncepcja Rodziny 28, zgodnie z którą powinna być kształtowana Państwowa Polityka 28 Valstybinė šeimos politikos koncepcja, dz. cyt., s. 5 6.

Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej 27 Rodzinna. E. Kavoliūnaitė-Ragauskienė 29, która szczegółowo badała politykę rodzinną stwierdza: Kształtowanie na Litwie polityki oświatowej od samego początku nie było konsekwentnym procesem. Cele polityki rodzinnej były wymieniane w bardzo różnych dokumentach albo przy określaniu środków związanych z realizacją polityki rodzinnej, nie nazywając tego polityką rodzinną. I to jest oczywiste, ponieważ w roku 1996 została zatwierdzona przez rząd Koncepcja Polityki Rodzinnej i Kierunki Działalności, jednak nie został wskazany cel polityki oświatowej. Tak więc w 1996 roku w uchwale Rządu Republiki Litewskiej O Koncepcji Polityki Rodzinnej i Kierunkach Działalności 30 określone zostały środki służące do realizacji polityki rodzinnej w dziedzinie zatrudnienia, wsparcia rodziny, ochrony praw dziecka, zapewnienia mieszkania, zdrowia matki i dziecka, i wychowania moralnego. I, jak słusznie zauważa Kavoliūnaitė-Ragauskienė 31, Koncepcja Polityki Rodzinnej przyjęta w 1996 roku została następnie potwierdzona w roku 2002 w Długoterminowej Strategii Rozwoju Gospodarczego Litwy do roku 2015 32, gdzie polityka rodzinna (usługi, zapomogi dla rodzin i inne) nie jest odrębną dziedziną działalności, lecz jedynie częścią polityki społecznej. Brak o niej wzmianek również wśród środków i działań zmierzających do realizacji celów strategicznych (część 5. powyższej strategii). Problematyka polityki rodzinnej nie została odzwierciedlona nawet w analizie strategicznej SWOT (część 1.) Co prawda, w przyjętej w 2004 roku uchwale Republiki Litewskiej O Narodowej Strategii Polityki Demograficznej był przewidziany strategiczny cel w dziedzinie dobrobytu rodziny promowanie modelu rodziny samodzielnej i aktywnej, opartej na wzajemnej odpowiedzialności jej członków i zapewniającej im opiekę, gwarantującej ciągłość pokoleń oraz tworzenie warunków prawnych, społecznych, ekonomicznych sprzyjających wzmocnieniu rodziny i jej wszechstronnemu funkcjonowaniu. Jednak nie zostały wyznaczone cele polityki rodzinnej i to miało wpływ na fragmentaryczny charakter jej realizacji. Nie bez znaczenia jest brak instytucji odpowiedzialnej za kształtowanie i realizowanie polityki rodzinnej, 29 E. Kavoliūnaitė-Ragauskienė, Viešosios šeimos politikos kūrimo ir įgyvendinimo problemos Lietuvoje, Vilnius 2012, s. 11. 30 Lietuvos Respublikos Vyriausybės nutarimas Dėl šeimos politikos koncepcijos ir veiksmų krypčių, Vilnius 1996, s. 1 5. 31 E. Kavoliūnaitė-Ragauskienė, Viešosios šeimos politikos, dz. cyt., s. 11. 32 Lietuvos Respublikos Vyriausybės nutarimas Lietuvos ūkio (ekonomikos) plėtros iki 2015 m. ilgalaikė strategija, Vilnius 2002.

28 Vilija Tarmagadzė chociaż w zasadzie taka instytucja kształtująca Politykę Oświatową formalnie istnieje. Może nią być Sejm RL, lecz tego nie wystarcza do kształtowania i realizowania Polityki Rodzinnej. Z drugiej zaś strony taką instytucją jest Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, w którego składzie jest r ównież Departament Dobrobytu Rodziny. Pomimo to polityka rodzinna w zasadzie nie była realizowana, brakowało podstawowych przesłanek nie były sformułowane cele polityki rodzinnej. Dopiero w 2008 roku Rząd RL zatwierdził Koncepcję Państwowej Polityki Rodzinnej, w której został sformułowany cel: [ ] nakreślenie i prowadzenie wspólnej polityki ukierunkowanej na podtrzymanie i wzmocnienie instytucji rodziny, mającej na celu zapewnienie ogólnych warunków do świadczenia rodzinie zróżnicowanej pomocy państwowowej i społecznej we wszystkich dziedzinach życia w dążeniu do stworzenia sprzyjających warunków dla bycia jej autonomiczną, odpowiedzialną, trwałą, stabilną, aktywną i samodzielną instytucją, potrafiącą wszechstronnie pełnić swoje funkcje 33. Także zostały wskazane w niej priorytety polityki rodzinnej stworzenie środowiska przyjaznego rodzinom: stworzenie odpowiednich warunków do realizowania prokreacyjnej funkcji rodziny, zwłaszcza w powiązaniu z innymi funkcjami zapewniającymi socjalizację, rozszerzenie dyferencjalnych świadczeń k ompleksowych rodzinie w celu wzmocnienia roli rodziców jako pierwszych i najważniejszych wychowawców, zachowania rodziny i odpowiedniej socjalizacji dzieci, wspieranie programów oświatowych i społecznych, które przyczynią się do odtworzenia pozytywnych doświadczeń rodzinnych i w ten sposób pomogą osobom, które takich doświadczeń nie mają (sieroty, dzieci wychowywane w rodzinach niepełnych, rozwiedzionych, samotne wychowywanie dziecka) w zaszczepieniu odwagi i przekonania do zakładania rodziny poprzez małżeństwo, kształtowanie pozytywnych postaw społeczeństwa wobec rodziny, w pierwszej kolejności przez państwowy system oświatowy, inne instytucje państwowe i organizacje społeczne, ograniczenie wpływu czynników przyczyniających się do niszczenia instytucji rodziny 34. I chociaż w Koncepcji Państwowej Polityki Rodzinnej został wskazany cel polityki rodzinnej, priorytety, zasady, kierunki działań polityki rodzin- 33 Valstybinė šeimos politikos koncepcja, dz. cyt., s. 14. 34 Tamże, Rozdz. 3, s. 14 15.

Koncepcja rodziny w przestrzeni litewskiej polityki rodzinnej 29 nej w zakresie kultury, wychowania dzieci i oświaty, a nawet znajduje się zapis dotyczący realizacji koncepcji, mówiący o tym 35, że w celu zapewnienia konsekwentności, konceptualności i długoterminowości oraz ciągłości i koordynacji zakłada się instytucję kształtującą i realizującą politykę rodzinną (np. w wyniku reorganizacji Ministerstwa Oświaty i Nauki, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej i innych ministerstw zostaje powołane Ministerstwo Rodziny i Opieki nad Dziećmi). W Sejmie zgłoszono utworzonie Komitetu ds. Rodziny i Dziecka, jednakże propozycja nie znalazła poparcia. Nie powołano instytucji, nie dokonano analizy w zakresie realizacji tej koncepcji. Również przedstawiane w koncepcji problemy nie odpowiadają realnym sytuacjom, jest niemało wątpliwych twierdzeń 36. A priori można stwierdzić, że powyższa koncepcja nie jest systematycznie realizowana. Poza tym jej realizacja będzie i nadal pozostawia wiele do życzenia, ponieważ w 2011 roku w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnrego RL stwierdza się, że Sejm w Państwowej Koncepcji Polityki Rodzinnej po określeniu pojęć rodziny, zgodnej rodziny, rodziny rozszerzonej, rodziny niepełnej, podaniu jej definicji i wydaniu postanowienia o przyjęciu tej koncepcji, nie przestrzegał postanowień konstytucji w zakresie uregulowania stosunków prawnych w rodzinie, lecz kierował się aktami prawnymi o niższej randze przyjętymi przez Sejm. Świadczy to o tym, że w Republice Litewskiej Państwowa Polityka Rodzinna (2008) jest kwestionowana. Ponadto, jak wskazano w tym samym orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego, Sformułowane w koncepcji pojęcia i ich określenia według swego znaczenia są nowymi normami prawnymi, na które Sejm i Rząd powinien zwrócić uwagę podczas przygotowywania aktów prawnych w dziedzinie polityki rodzinnej i dostosować je do założeń koncepcji. Okazało się, że nowe normy prawne, na które należy zwrócić uwagę, przyjmując uchwały w dziedzinie polityki rodzinnej, nie mogą być zatwierdzone w podstawowym akcie prawnym, dlatego założenia Koncepcji przeczą Konstytucji. Zatem orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wskazało sprzeczność Państwowej Polityki Rodzinnej wobec Konstytucji RL, co jeszcze bardziej komplikuje sytuację konceptualnej podstawy polityki rodzinnej. Z powyższego wynika, że polityka rodzinna na Litwie nie jest dostatecznie uzasadniona konceptualnie i wdrażana. I to może mieć wpływ na niesprecyzowanie pojęcia rodzina i pełnionych przez nią funkcji. 35 Tamże, Rozdz. 5, s. 20 21. 36 E. Kavoliūnaitė-Ragauskienė, Viešosios šeimos politikos, dz. cyt., s. 15.