ROZPRAWY I ARTYKUŁY Leszek KUŹNICKI Droga człowieka do współczesnych cywilizacji 1 Według powszechnie przyjętej od czasów Linneusza klasyfikacji biologicznej Homo sapiens jest ssakiem należącym do rzędu naczelnych (Primates). Jest to grupa zwierząt, która w swej budowie zachowała wiele cech prymitywnych, odziedziczonych po swych owadożernych przodkach, co jest widoczne wyraźnie w budowie kończyn i zębów. To co różni naczelne od innych ssaków sprowadza się przede wszystkim do cerebryzacji. W toku trwającej 30 mln lat ewolucji, w żadnej innej grupie zwierząt nie pojawia się tak znaczna rozbudowa mózgowia, co zaznaczyło się we wszystkich liniach naczelnych. Tendencja do cerebryzacji najsilniej wystąpiła w szczepie małp człekokształtnych (Antropoidea), a następnie u człowiekowatych (Hominidae). Ta specyficzna cecha nie stanowiła jednak żadnej szczególnej wartości przystosowawczej. Przez ponad 30 mln lat ewolucji naczelne były grupą ssaków o marginalnym udziale w gospodarce biocenozy. Współcześnie żyje 220 gatunków naczelnych, które stanowią około 4,5% wszystkich gatunków ssaków. Na tym tle tylko Homo sapiens i to w okresie ostatnich 10 000 lat okazał się zjawiskiem bez precedensu. Miernikiem jego sukcesu biologicznego jest stale wzrastająca liczebność, rozprzestrzenianie oraz wydłużający się czas życia osobniczego. Współczesny Homo sapiens liczy 6,6 mld osobników i zamieszkuje wszystkie kontynenty. Kontrastuje z tym aktualna sytuacja czterech gatunków małp człekokształtnych szympansa (Pan tryglodytes), szympansa karłowatego bonabo (Pan paniscus), goryla (Gorilla gorilla) i orangutana (Pango pygmacus). Nasi najbliżsi zwierzęcy krewniacy tworzą nieliczne, lokalne populacje na ograniczonych obszarach Afryki i Azji i są zagrożeni wymarciem. Tylko ochrona i opieka ze strony człowieka mogą im zapewnić dalsze istnienie. Zestawienie tych faktów skłania do refleksji nad źródłami naszego sukcesu ewolucyjnego. Człowiek współczesny (Homo sapiens sapiens) jest nie tylko organizmem biologicznym. Mimo swego zwierzęcego pochodzenia w ostatnich tysiącleciach rozwijał się jako twór społeczny. To stworzona przez niego cywilizacja przyniosła nowe i rozszerzyła jego pierwotne wartości przystosowawcze, które stały się źródłem ekspansji i sukcesów. 1 Podstawę artykułu stanowi wykład, oparty na zmodyfikowanej wersji publikacji pt. The human in the light of contemporary biology as a subject of universal civilization, zamieszczonej w Dialogue and Universalism, 2005, no 7/8, s. 31-37, wygłoszony podczas inauguracji roku akademickiego 2005-2006 w Wyższej Szkole Humanistycznej
8 LESZEK KUŹNICKI Jednocześnie sukces człowieka, jako członka rozwiniętej cywilizacji, był możliwy tylko dzięki ukształtowanym ewolucyjnie, pod wpływem doboru naturalnego, w okresie kilku milionów lat, specyficznym cechom fizycznym i mentalnym. Te zależności stają się oczywiste w świetle odkryć paleontologicznych, badań porównawczych jądrowego i mitochondrialnego DNA ludzi różnych ras, małp człekokształtnych, a nawet wypreparowanych ze szczątków neandertalczyka. Ssaki, zaliczane do naczelnych, pojawiły się w oligocenie przed 30 mln lat. Ich kolebką była Azja. Na tym kontynencie powstały też pierwsze antropoidy (Hominina), które wielokrotnie przemieszczały się z Azji do Afryki i z Afryki do Azji. Jest to hipoteza zasadniczo różna od poglądów powszechnie uznawanych. Dotychczas uważano, że antropoidy wywodzą się z Afryki. Nie zostało natomiast podważone twierdzenie, że najważniejsze wydarzenia, które doprowadziły do powstania gatunku Homo sapiens miały miejsce na obszarach południowo-wschodniej Afryki. Pewne rozbieżności dotyczą jedynie okresu, w którym nastąpiło rozdzielenie linii: jedna doprowadziła do współczesnych małp człekokształtnych, druga to linia hominidów, której współcześnie jedynym przedstawicielem jest gatunek Homo sapiens. Na podstawie porównywania ich genów wynika, że podział ten miał miejsce przed 5,7 mln lat. Wówczas pojawiły się pierwsze dwunożne małpy. Na podstawie fragmentów szczątków kopalnych niektórzy paleontolodzy uważają, że mogło to mieć miejsce jeszcze wcześniej, a mianowicie 6,5 mln lat temu. Dwunożne antropoidy wielkością ciała i pojemnością puszki mózgowej były zbliżone do współczesnych szympansów. Początkowo żyły na obszarach lasów tropikalnych, a następnie przeniosły się na sawanny południowo-wschodniej Afryki. Prawdopodobnie te nowe warunki spowodowały ich rozprzestrzenianie i zróżnicowanie. Wśród dotychczas odkrytych skamieniałości tego okresu ewolucji największe znaczenie antropolodzy przypisują Australopithecus afarensis. Samica ta nazwana Lucy żyła na obszarach współczesnej Etiopii przed 3,2 mln lat. W wieku dwudziestu pięciu lat miała około 1,2 m wysokości. Lucy uznano za prababkę, gdyż od takich jak ona postaci australopiteków, wyprowadza się dalsze, bardziej rozwinięte formy hominidów, klasyfikowanych jako Homo erectus. Przejście od australopiteków do gatunków, którym nadaje się nazwę rodzajową Homo miało pod wieloma względami charakter przełomowy. Australopiteki były roślinożerne i nie tworzyły żadnych zorganizowanych zbiorowisk ani stałych obozowisk. Ich sposób życia przypominał współczesne goryle. Nie wiemy tylko, czy relacje w grupie miały również charakter haremowy. Homo erectus reprezentował nowe, niewystępujące uprzednio przystosowania, związane ze zmianą diety, która w coraz większym stopniu obejmowała mięso zwierząt padłych bądź upolowanych. Odkryte w Dmanisi (Gruzja) szczątki Homo erectus sprzed 1,77 mln lat, przedstawiają osobniki dorosłe, wysokości do 1,4 m, które mogły już tworzyć współdziałającą ze sobą grupę nastawioną na łowiectwo. Ci praludzie, do rozbiórki mięsa wykorzystywali prymitywne narzędzia kamienne. Drapieżnictwo i wysokobiałkowa dieta powodowały, że dobór naturalny promował wzrost wielkości ciała i towarzyszący temu wzrost objętości puszki mózgowej. Większość poznanych szczątków Homo erectus sprzed miliona lat miała już wzrost współczesnego człowieka. Skąpość materiałów kopalnianych powoduje, że na temat szczegółów ewolucji hominidów w pleistocenie można tylko spekulować. Pewne jednak wnioski wydają się być dostatecznie potwierdzone.
DROGA CZŁOWIEKA DO WSPÓŁCZESNYCH CYWILIZACJI 9 Szczątki form kopalnianych, które są zaliczane do Homo erectus lub gatunków z nich się wywodzących, zostały znalezione na rozległych obszarach Afryki, Chin, Indonezji, Pakistanu, na Bliskim Wschodzie oraz w Europie. Ekspansji tych hominidów towarzyszyła marginalizacja, a następnie wymarcie przed około milionem lat, wszystkich australopiteków. Stopień zróżnicowania gatunków, wywodzących się od Homo erectus, miał dużą skalę. W okresie 130 000 20 000 lat temu występowały jednocześnie trzy gatunki z rodzaju Homo (Homo sapiens, Homo neanderthalensis, Homo floresiensis). Być może było więcej odrębnych form ludzkich, ale dotychczas nie natrafiliśmy na ich szczątki. Neandertalczyk był drapieżcą, o mocnej budowie ciała i pojemności czaszki mózgowej większej od współczesnych ludzi. Na wyspie Flores, położonej między kontynentami azjatyckim i australijskim, żył mały człowiek (Homo floresiensis), wagi do 25 kg i objętości mózgu trzykrotnie mniejszej od współczesnego człowieka. Homo sapiens wywodzi się również od Homo erectus, ale z populacji, zamieszkującej wschodnią Afrykę. Proces wyodrębniania miał miejsce przed 200 190 tys. laty. Ogromne podobieństwo genomów wszystkich współczesnych ludzi wskazuje, że musiała to być grupa nieliczna. Na podstawie analizy mitochondrialnego DNA, a więc struktury genetycznej dziedziczonej po matce, wiemy, że nasi przodkowie następnie rozdzielili się na dwie, również nieliczne, grupy. Jedna rozpoczęła wędrówkę po Afryce, druga przeszła na Bliski Wschód i stopniowo zasiedlała wszystkie kontynenty, z wyjątkiem Antarktydy. Do Europy Homo sapiens wkroczył ponad 50 000 lat od wschodu i południowegowschodu. Tam gdzie dotarł znikał neandertalczyk. Z rozległych obszarów Europy neandertalczycy zostali zepchnięci na Półwysep Pirenejski, a w końcu na Cypel Gibraltarski, na którym prawdopodobnie wymarli ostatni ich przedstawiciele. To samo zjawisko wypierania hominidów przez populację Homo sapiens miało miejsce w Afryce i w Azji. Populacja Homo sapiens, która zasiedliła wyspy dzisiejszej Indonezji musiała się spotkać z Homo floresiensis. Czy ten kontakt był przyczyną wymarcia małych ludzi, pozostaje nierozstrzygniętą zagadką. W każdym razie na podstawie aktualnej wiedzy naukowej można przyjąć, że dopiero w okresie ostatnich 10 000 lat Homo sapiens stał się jedynym hominidom, zamieszkującym Ziemię. Od tego czasu jego najbliższymi krewnymi pozostały cztery gatunki małp człekokształtnych. Małpy człekokształtne przetrwały do naszych czasów tylko dzięki temu, że były wąsko wyspecjalizowanymi roślinożercami, zamieszkującymi lasy tropikalne. Zajmowały więc w łańcuchu pokarmowym pozycję dla hominidów i człowieka obojętną. Rodzaj diety spowodował, że małpy człekokształtne są mało agresywne. Człowiek natomiast okazał się wyjątkowym drapieżcą. Obiektem jego polowań stały się nawet zwierzęta znacznie przewyższające go wielkością, siłą, szybkością i doskonałością zmysłów. Podobieństwa i różnice między aparatem dziedzicznym człowieka i jego najbliższych krewniaków zwierzęcych wskazują na zaskakujące relacje. Genom Homo sapiens składa się z około 25 000 genów i zaledwie o 2% różni się od genomu szympansa. Ta różnica okazała się wystarczająca, aby uczynić z nas całkowicie odmienne istoty. Człowiek mówi, myśli, tworzy struktury społeczne w sposób niespotykany u żadnego zwierzęcia. Jednocześnie szympans jest nam znacznie bliższy niż inne małpy człekokształtne. Różnice między genomem szympansa i goryla wynoszą ponad 3%. Współczesny gatunek Homo sapiens sapiens, w odróżnieniu od wszystkich małp człekokształtnych tworzą osobniki fizycznie zróżnicowane. Dotyczy to kształtu ciała, pig-
10 LESZEK KUŹNICKI mentacji skóry, wielu cech fizjologicznych. Różnice między rasami białą, żółtą i czarną są wyrazem przystosowania powstałego pod wpływem doboru naturalnego do lokalnych warunków nasłonecznienia, temperatur i wilgotności. Mimo tych różnic, które do niedawna były wykorzystywane do uzasadnienia niewolnictwa i prześladowań rasowych, Homo sapiens jest gatunkiem o silnie zaznaczonej jednorodności genetycznej. Ludzki genom wykazuje wyjątkowo małą zmienność. Jesteśmy do siebie podobni w 99,9%. Małpy człekokształtne choć wydają się być fenotypowo jednorodne są bardziej zróżnicowane genetycznie niż Homo sapiens. Zmienność genetyczna szympansa jest trzykrotnie większa od zmienności, występującej wśród współczesnych ludzi. Co więcej, zmienność genetyczna człowieka na poziomie genomu nie koreluje z kolorem skóry. Zróżnicowanie rasowe Homo sapiens nie jest więc żadną dywergacją, która wskazywałaby na początek procesu ewolucyjnego. Przedstawiciele wszystkich ras krzyżują się ze sobą i wydają żywotne i płodne potomstwo. Ta podstawowa cecha gatunkowa jest zachowana nawet w stosunku do grup, które przez dziesiątki tysięcy lat żyły w izolacji geograficznej, jak na przykład Aborygeni australijscy i Buszmeni z Botswany, którzy są najbardziej odległymi od siebie genealogicznymi przedstawicielami Homo sapiens. Cechą charakterystyczną ewolucji hominidów, poczynając od Homo erectus, była zwiększająca się rola współdziałania i pomocy w ramach lokalnej grupy. Oznacza to, że dobór naturalny, przynajmniej od 2 mln lat, doskonalił u hominidów strukturę genetyczną pod kątem rozwoju stosunków społecznych. Tendencja ta zaznaczyła się wyraźnie w ewolucji Homo sapiens i wszystko wskazuje, że była jednym z czynników jego sukcesu. Szczególne znaczenie miała siła poznawcza ludzkiego umysłu. Można założyć, że gdyby noworodek Homo sapiens urodzony przed 100 tys. laty został wychowany w czasach obecnych, byłby nieodróżnialny intelektualnie od swoich współczesnych rówieśników. Konsekwencją rozwiniętego łowiecko-zbierackiego trybu życia były zespołowe polowania. Sprzyjało to tworzeniu się relacji charakterystycznych tylko dla zorganizowanych struktur społecznych. Takie myśliwskie współdziałania dla osiągnięcia celu wymagały bowiem współpracy i ustalenia hierarchii w grupie. Istotną, przystosowawczą formą korporacji była też monogamia i związany z tym podział ról ekonomicznych między mężczyzną i kobietą. Mężczyzna zdobywał pokarm i narzędzia, kobieta pilnowała ogniska i troszczyła się o potomstwo. W takim układzie monogamia była najskuteczniejszym sposobem zmniejszania napięć wynikających z rywalizacji seksualnej mężczyzn o kobiety. Stopniowe umacnianie rodziny monogamicznej czyniło z niej podstawową strukturę społeczną człowieka. W sukcesie ewolucyjnym Homo sapiens niemałe znaczenie odegrał też dobór krewniaczy (kin selection). Tłumaczy on zachowania altruistyczne osobnika, przynoszące korzyść jego dzieciom, rodzeństwu, a nawet dalszym krewnym, kosztem własnego dostosowania, a nawet bezpieczeństwa. Poświęcenie altruisty w pewnych sytuacjach zwiększa szansę udziału jego genów w następnym pokoleniu, a nawet dalszych, bardziej niż zachowanie egoistyczne czy neutralne. Każde z zachowań współczesnego człowieka agresja i spolegliwość, altruizm i egoizm, indywidualizm i korporacja powstały jako następstwo doboru naturalnego na etapie zbieracko-łowieckim ewolucji Homo sapiens. Na takich podstawach biologicznych, przy uwzględnieniu kreatywności mowy ludzkiej, ukształtowały się takie obszary świadomości, jak tożsamość grupowa i etniczna, a później narodowa, poczucie godności, wreszcie sfera sakrum, jako droga do wyjaśnienia sensu życia i ograniczenia lęku przed śmiercią.
DROGA CZŁOWIEKA DO WSPÓŁCZESNYCH CYWILIZACJI 11 Najstarsze ślady obrzędowych pochówków Homo sapiens sięgają 120 tys. lat. Oznacza to, że ówczesny człowiek miał już świadomość nieuchronności śmierci i wyobrażał sobie, że jest ona początkiem drogi w innym świecie. Trudno więc wskazać choćby na jedną osobliwość gatunkową człowieka, która nie zostałaby ukształtowana dużo wcześniej nim powstały pierwsze cywilizacje, a nawet o dziesiątki tysięcy lat przed holocenem ostatnią epoką polodowcową. Rewolucja neolityczna została zapoczątkowana przed około 10 tys. lat. Opanowanie a następnie rozwój umiejętności uprawy roślin i hodowli zwierząt przyniósł po kilku tysiącach lat niezależne powstawanie pierwszych cywilizacji w Egipcie, Mezopotamii, Indiach, Chinach, Meksyku, Ameryce Środkowej i Południowej. Żadna z kultur starożytności nie przetrwała, ale stały się one początkiem różnicowania kulturowego ludzkości. Systemy cywilizacyjno-kulturowe nie mogłyby powstać bez umiejętności posługiwania się przez Homo sapiens artykułowaną mową. Jakąś prymitywną mową musiał się już posługiwać Homo erectus. Mowa ulegała doskonaleniu u wszystkich gatunków, które od niego się wywodziły. Przejście z gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolnictwa zmieniło nie tylko radykalnie strukturę ekonomiczną i społeczną, ale wraz z doskonaleniem mowy tworzyło systemy kulturowe. Ogromna kreatywność języka wynika z funkcji naszego mózgu, zaś specyficzna budowa krtani człowieka pozwala na modulowanie wydawanych dźwięków, co stwarzało szeroką bazę dla doskonalenia mowy. Dzięki mowie szybko możemy się porozumiewać, opisywać zjawiska otaczającego nas środowiska, własne przeżycia i stany psychiczne. Tempo zmian, jakie zachodziły w obszarze językowym człowieka, było ogromne, jeśli uwzględnimy krótki okres w jakim to nastąpiło. Doliczono się istnienia obecnie 4250 języków. Kolejnym czynnikiem dalszego rozwoju cywilizacji było wynalezienie pisma. Dzięki niemu można było kumulować wiedzę i tworzyć trwałe dziedzictwa kulturowe. Rewolucja neolityczna i jej następstwa cywilizacyjno-kulturowe nie były ani automatyczne, ani powszechne. Wiele z populacji ludzkich nigdy nie osiągnęło poziomu zorganizowanego społeczeństwa. Na izolowanych obszarach, na niektórych wyspach, a nawet całych kontynentach (Australia), do XX wieku został zachowany przez ludy tubylcze, pierwotny zbieracko-łowiecki sposób życia. Powstanie cywilizacji nie oznaczało też zawsze trwałego sukcesu. Niektóre starożytne cywilizacje, czy to w wyniku zderzenia z innymi, czy autodestrukcji (jak niektóre cywilizacje amerykańskie), zniknęły bez wpływów na dalsze losy ludzkości. Jest rzeczą charakterystyczną, że mimo istnienia całkowitej izolacji kultura materialna, podziały społeczne, struktura władzy, rola czynników sakralnych, we wszystkich pierwotnych cywilizacjach była zadziwiająco podobna. Do drugiej połowy XX wieku większość badaczy odrzucała tezę o biologicznych źródłach i mechanizmach powstawania cywilizacji. W ostatnim ćwierćwieczu ewolucjonizm, biologia molekularna, neurobiologia, psychologia porównawcza i archeologia, dostarczały dostatecznie wiele dowodów, aby zbieżności w rozwoju wszystkich cywilizacji wyjaśnić wspólną, ustaloną w toku ewolucji, biologiczną naturą człowieka, a powstałe pierwotne społeczności, jako utrwalone doborem naturalnym bardzo skuteczne formy przystosowań grupowych. Homo sapiens wyodrębnił się przed 200 190 tys. lat. Pojawienie się pierwszych cywilizacji to zaledwie 2,5% tego okresu, zaś okres naszej ery to około 1%. Mechanizmy cywilizacyjno-kulturowe, jakie stworzył człowiek w ciągu ostatnich 2 tys. lat, zmieniły biosferę, a więc całe ziemskie środowisko, ale nie zmieniły jego samego i zmienić nie mo-
12 LESZEK KUŹNICKI gły. Dwa tysiące lat to zaledwie od 80 do 100 pokoleń. Świadomość, że przy istniejących obecnie zróżnicowaniach rasowych, etnicznych, kulturowych i językowych jesteśmy przedstawicielami gatunku wyjątkowo jednorodnego genetycznie, skłania ku poszanowaniu istniejącej wielopostaciowości zróżnicowań kulturowych i wyznaniowych, a jednocześnie do poszukiwania cywilizacji uniwersalistycznej. LITERATURA Cavalli-Sforza L. L., Genes, Peoples and Languages, New York 2000; Ehrlich P., Human Natures: Genes, Cultures and the Human Prospect, Washington 2000; Hartwig W. C. (ed.), The Primate Fossil Record, Cambridge U. K. 2002; Pasternak Ch., Quest. The essence of Humanity, London 2003; Ross C. F. And Kay R. F., (eds.), Anthropoid Orignis: New Visions, New York 2004; Wasiwtyński J. M. F., The Speech of God, Oslo 2002; Wilson E. O., Consilience. The Unity of Knowledge, New York 1998. Man s Journey toward Modern Civilizations Homo sapiens is a mammal which belongs to the scientific order named Primates distinguished among other mammals with cerebralization (the development of brain). The strongest increase in cerebralization has been observed in the family of hominids (Hominidae) and the subfamily of hominines (Homininae). Primates evolved in Oligocene approx. 30 million years ago and first bipedal anthropoids (australopithecines) 6,5-5,7 million years ago. The evolution from australopithecines to the genus Homo resulted in numerous crucial changes. Australopithecines were herbivores neither living in any organized groups nor building any permanent encampments. Homo erectus evolved new skills and features characteristic of the hunter/gatherer culture, changing, among else, its diet to include the meat of dead or hunted animals. Fossils identified as belonging to Homo erectus were found in vast areas of Africa, China, Indonesia, Pakistan, the Near East and Europe. The spread of hominids was accompanied by the differentiation of species. However, no sufficiently valid paleontological artifacts have been discovered so far that would enable scientists to specify the number of species belonging to Homo genus which have inhabited Earth for the last 2 million years. Homo sapiens is descended from the small population of Homo erectus inhabiting East Africa and only recently has it become the only hominid inhabiting Earth, having coexisted with the Neanderthal Homo neanderthalensis, the small man Homo floresiensis and possibly some other Homo species until 20 thousand years ago. Cerebralization in the case of Homo sapiens within last 10 thousand years was an adaptation of considerable value. Primates, in particular hominids, played a marginal role in the ecosystem for over 30 million years.
DROGA CZŁOWIEKA DO WSPÓŁCZESNYCH CYWILIZACJI 13 The success of the human as the member of advanced civilization was possible not only with the increasing cerebralization but also with adaptive features developed through natural selection and characteristic of Homo sapiens species, in particular the cooperation and group solidarity, food sharing and the preference for monogamous relationships. The behavior modes in question evolved in the hunter/gatherer culture of Homo sapiens from 190 thousand until 10 thousand years ago. The neolithic revolution began approximately 10 thousand years ago. The acquisition and development of plant cultivation and animal breeding skills by humans resulted, after a few thousand years, in the independent evolution of first civilizations. The turn from the hunter/gatherer culture to agriculture radically altered the structure of economy and society and, accompanied by the development of speech and language, led to the creation of civilization and culture systems, i.e. a new form of adaptation. All known civilizations have been sharing certain features based on the specific biological and social features of Homo sapiens species evolved in the hunter/gatherer culture. No primeval civilization survived until present times and not all of them influenced the development of such features of contemporary human awareness as the group, ethnic and national identity, the dignity and the concept of sacred, the last one as the means of explaining the meaning of life and limiting the fear of death. The human social life and civilization achievements have been altering the environment on Earth for last 2 thousand years, however, they did not change the human. Despite the racial differentiation the human genome has remained virtually unaltered. All representatives of Homo sapiens species currently inhabiting Earth share 99,9% of their characteristic features. The awareness of being the representatives of a genetically homogenous species, despite all racial, ethnic, cultural, linguistic and religious gaps, ought to lead humans toward the development of a universal civilization.