Aleksander Wysocki BROŃ CHEMICZNA W WOJNIE POLSKO-SOWIECKIEJ 1919 1920 Potężne umocnienia z jednej strony, z drugiej zaś niedostatek materiałów wybuchowych 1 oraz ich ograniczona skuteczność, sprawiły, iż I wojna światowa, zwłaszcza na jej zachodnim froncie, szybko przybrała charakter wojny pozycyjnej. Pojawiła się pokusa przełamania impasu z pomocą nowego środka walki. 27.10.1914 roku pod Neuve Chapelle Niemcy wystrzelili 3 tys. szrapneli wypełnionych dwuanizydyną 2. 22.04.1915 roku pod Ypres przypuścili zmasowany atak chemiczny uwalniając 180 ton chloru z 6 tys. butli gazowych. Ogromna fala gazowa pędzona wiatrem wiejącym z prędkością ok. 2 m/s zatruła śmiertelnie 5 tys. żołnierzy, obezwładniła dalszych 145 tys. Zaskoczeni Francuzi stracili pozycje wraz z załogą i pięćdziesięcioma działami. Odwet Sprzymierzonych nastąpił pięć miesięcy później 3. Eskalacja wzajemnych napadów falą gazową z wykorzystaniem m.in. chloru, sternitów, fosgenu, chloropikryny i ich kombinacji, trwała do października 1918 roku 4. Ogółem na froncie zachodnim Niemcy wykonali ok. 40 napadów falowych, 1 Niemcy nie były w stanie produkować materiałów wybuchowych w niezbędnej ilości z uwagi na brak kwasu siarkowego. Gazownictwo (Broń chemiczna), Praca zbiorowa pod redakcją por. Z. M a r y n o w s k i e g o, Rozdział I, s. 1, maszynopis. CAW, 340.58.16. 2 F.J. B r o w n, Chemical Warfare. A study in restraints, Princeton University Preas 1968, s. 6.; Z. W i t k i e w i c z, Z. M a k l e s, K. S z a r s k i, Broń chemiczna na ziemiach polskich. Wojskowy Przegląd Historyczny 1995, nr 1 2, s. 165. 3 Gazownictwo..., s. 2. 4 Tamże, s. 6.
Francuzi ok. 20. W ciągu całej wojny Anglicy zużyli ok. 90 tys. butli z gazem 5. W tym okresie alianci dokonali łącznie ok. 768 napadów chemicznych 6. Obok napadów falowych strony wojujące podjęły próby zastosowania pocisków chemicznych o małym ładunku wybuchowym i dużym oddziaływaniu drażniącym, duszącym, trującym bądź parzącym. W efekcie dalszych poszukiwań znalazły się w użyciu pociski gazowo-kruszące (sternitowe lub iperytowe) zawierające znaczny ładunek wybuchowy. W roku 1918 co drugi niemiecki pocisk artyleryjski przynosił gaz 7. Jesienią 1916 roku Francja użyła gazowych bomb lotniczych. Niemiecki komunikat wojskowy z 23.10.1916 roku donosił o śmiertelnych ofiarach zatrucia cyjanowodorem pochodzącym z bomb zrzuconych na Metz 8. W kwietniu 1917 roku pod Arras Anglicy zapoczątkowali masowe wykorzystanie miotaczy Livensa. Wraz z postępującym doskonaleniem techniki i taktyki użycia gazów bojowych oraz środków ich przenoszenia, coraz bardziej skuteczna, na danym etapie rozwoju wojny chemicznej, stawała się także obrona przeciwgazowa. Sprzymierzeni początkowo wyposażyli żołnierzy w poduszeczki osłaniające usta i nos, zrobione z merli i nasycone roztworem chemicznym niszczącym chlor. W drugiej połowie 1915 roku twarze ochraniał specjalny woreczek, oczy zaś okulary 9. Środki indywidualnej obrony przeciwgazowej podlegały zmianom w latach 1916 1917. Francuzi wprowadzili do użytku maskę przeciwgazową typu ARS (appareil respiration special) składającą się z maski właściwej, chroniącej całą twarz i pochłaniacza zawierającego uniwersalny materiał ochronny: węgiel aktywowany z dodatkiem niezbędnych chemikaliów. W 1917 roku Niemcy używali specjalnie przygotowanych masek skórzanych 10. U schyłku wojny obrona przed gazami parzącymi, sternitami i tlenkiem węgla 11 okazała się jednak nie dość skuteczna. Na niewielką skalę remedium stanowiły izolacyjne aparaty tlenowe (Draegera) w połączeniu z ubiorem ochronnym. Szacuje się, iż na pole walki wprowadzonych zostało ogółem ok. 60 różnych 5 Tamże, s. 6. 6 J. G r o c h o w s k i, J. W o l i ń s k i, Bojowe środki trujące. Zarys chemii i technologii. Warszawa 1960, s. 12. 7 Gazownictwo..., s. 12. 8 H. H u n k e, Zagrożenie powietrzne i obrona przeciwlotnicza, Warszawa 1934, s. 62. 9 Z. B a r t e l, Walka gazowa i obrona przeciwgazowa, Warszawa 1934, s. 2 i 3. 10 Tamże, s. 5. 11 Gazownictwo..., s. 16.
bojowych środków chemicznych 12. Decyzja o podjęciu wojny gazowej umożliwiła Niemcom wykorzystanie potencjału ich wysoko rozwiniętego przemysłu chemicznego. Chlor zastosowany pod Ypres był produktem złożonego procesu technologicznego, w opracowaniu, którego uczestniczyli najwybitniejsi niemieccy chemicy, z laureatem Nagrody Nobla, prof. Fritzem Haberem na czele. Co więcej, chemia niemiecka była tak zorganizowana, że mogła być w krótkim czasie zmobilizowana na usługi wojny. Stan liczebny personelu chemicznego sięgał 3 tys. ludzi 13. Przewaga w wojnie gazowej zarysowała się wyraźnie po stronie Koalicji dopiero w połowie 1918 roku. Napady gazowe przyniosły w okresie I wojny światowej łącznie ok. miliona ofiar 14. W tej liczbie 78.390 przypadków stanowiły zatrucia śmiertelne (7,7%). Straty wywołane przez środki trujące rosły szybko z poziomu 0,01% w latach 1914 1915, do 4,6% ogólnej liczby strat w latach 1917 1918 15. W połowie 1918 roku broń gazowa rywalizowała z lotnictwem i bronią pancerną pod względem skali zastosowania w wojnie lądowej. Wszystkie strony walczące używały środków chemicznych w granicach ówczesnych możliwości produkcyjnych 16. Niemcy poniosły porażkę w konflikcie zbrojnym na froncie zachodnim. Traktat Wersalski zabronił Niemcom w czerwcu 1919 roku prowadzenia przygotowań do wojny chemicznej. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego rozważało jednak możliwość zagrożenia z tej strony. Gromadzone były dane dotyczące rozwoju niemieckiej techniki walki i obrony gazowej. Pozostawała także otwarta możliwość użycia broni chemicznej przez Rosję Sowiecką. 29 sierpnia 1919 roku Brytyjska Misja Wojskowa w Warszawie, potwierdziła fakt posiadania bojowych środków trujących przez stronę rosyjską oraz zawiadomiła o zamiarach tejże posłużenia się nimi na froncie Peterhoff-Gatczyna. Gazy lżejsze od powietrza, o własnościach anestetycznych, miały być użyte przez bolszewików w chwili zajęcia ich okopów 12 Z. B a r t e l, op. cit., s. 5.; F.J. B r o w n wymienia trzydzieści substancji chemicznych. Ponad 3 tys. substancji przebadano dla celów wojny. Op. cit., s. 38. 13 K. M o u r e u, Chemia i wojna. Nauka i przyszłość. Warszawa 1923, s. 194. 14 F.J. B r o w n, op. cit. s. 3. 15 J. G r o c h o w s k i, J. W o l i ń s k i, op. cit., s. 13. 16 F.J. B r o w n, op. cit., s. 12.
przez nieprzyjaciela, w celu jego obezwładnienia 17. Założenia przewidywały jakoby uwolnienie gazów z flaszek wkopanych na pozycji. Chodziło najprawdopodobniej o gazy pokrewne niemieckim (blaukreuz), nie należące do trujących. W sytuacji podobnego zagrożenia na froncie polskim Anglicy doradzali posuwanie się za linię pozycji nieprzyjaciela na odległość 250 m 18. Doniesienia Brytyjczyków zbiegły się w czasie z wykryciem w Janowie Poleskim pocisków gazowych niewiadomego pochodzenia 19. Naczelne Dowództwo WP powiadomiło dowództwa frontów: Litewsko-Białoruskiego, Wołyńskiego i Galicyjskiego, o istniejącym zagrożeniu, z zaleceniem uruchomienia służby gazowej. Pilną kwestią było uzyskanie z innych źródeł wiarygodnych informacji dotyczących potencjału przeciwnika. Przedmiotem zainteresowania była organizacja sowieckiej służby gazowej oraz charakterystyka środków technicznych jakimi rozporządzała (maski gazowe, pociski, miny, butle, balony gazowe itd.). Podjęte zostały starania o ustalenie szczegółów dotyczących bojowych środków trujących będących w dyspozycji nieprzyjaciela (własności, oddziaływanie fizjologiczne). Istotne znaczenie miał stan i źródła zaopatrzenia armii sowieckiej w środki walki i obrony chemicznej (zapasy, produkcja własna, import) 20. Nie bez znaczenia były również fakty z niedawnej historii wojny chemicznej z udziałem Rosji. Warto przypomnieć, iż armia rosyjska jako pierwsza doświadczyła ataku gazowego 21, potem zaś niejednokrotnie miała okazję odczuć skutki działania broni chemicznej 22. Niemcy dokonali 10 napadów gazowych na froncie wschodnim 23. Armia rosyjska uderzała falą gazową (chlorem) w 1916 roku: w czerwcu nad rzeką Onut (na pozycje austriackie) 24, w lipcu w pobliżu Smorgoni i w październiku pod Baranowiczami, w tym ostatnim przypadku z powodzeniem 25. W 1918 roku Rosjanie dysponowali oddziałem chemicznym oraz 10 mln. masek przeciwgazowych 26. 17 Oddział IV NDWP, CAW, I.301.10.116. 18 Pismo wyjaśniające Angielskiej Misji Wojskowej skierowane do Oddziału IV NDWP. Tamże. 19 Depesza pińska z 23.07.1919 roku z prośbą o przysłanie pirotechnika dla zbadania pocisków artyleryjskich z zielonymi paskami. CAW, I.301.10.102. 20 Wytyczne NDWP (Oddz. IV), CAW, I.301.10.102. 21 F.J. B r o w n, op. cit., s. 6. 22 Z. W i t k i e w i c z, Z. M a k l e s, K. S z a r s k i, op. cit., s. 12. 23 J. G r o c h o w s k i, J. W o l i ń s k i, op. cit., s. 12. 24 Z. W i t k i e w i c z, Z. M a k l e s, K. S z a r s k i, op. cit., s. 164. 25 Gazownictwo..., s. 6. 26 Tamże, s. 17.
Tymczasem zapas masek gazowych znajdujących się w Polsce w połowie 1919 oceniano jako wystarczający 27. Wspomniane wyżej ostrzeżenia płynące z Misji Angielskiej oraz utrzymująca się niejasność co do postawy Niemiec wywołały jednak dyskusję w kwestii ewentualnej dostawy z Francji dalszych 200 tys. masek. Badano też ofertę zakupu 500 sztuk aparatu tlenowego Draegera, z myślą o izolacyjnej ochronie oddziałów technicznych, patroli sanitarnych i personelu służby gazowej. Rozważano hipotetycznie możliwość uruchomienia własnej produkcji masek gazowych, gumowych bądź skórzanych oraz budowy fabryki zdolnej wzmocnić stare pochłaniacze nowymi substancjami wchłaniającymi gazy. Zaczątkiem organizacji służby gazowej w Wojsku Polskim było wydanie we wrześniu 1919 roku tymczasowego etatu oficerów gazowych 28 dla Naczelnego Dowództwa oraz dowództw frontów, dywizji i pułków. Naczelne Dowództwo uzyskało etaty oficera gazowego i referenta, usytuowanych w Sekcji 3 Oddziału IV. Etat dowództwa frontu przewidywał obok wyżej wymienionych oficerów, również magazyniera i podoficera gazowego. Oficerowie gazowi, wszędzie tam gdzie znajdowały się na wyposażeniu maski gazowe, mieli w założeniu nie być używani do innej służby jak tylko gazowej. Dywizyjny oficer gazowy organizował służbę gazową w dywizji lub grupie oraz koordynował funkcjonowanie tej służby we wszystkich oddziałach dywizji. Do jego obowiązków należało szkolenie chemiczne oficerów gazowych i ich zastępów. Temu celowi miały służyć odbywane raz w miesiącu konferencje poświęcone uzupełnieniu wiadomości bądź prezentacji wiedzy zdobytej na kursach gazowych przez pułkowych i batalionowych oficerów gazowych. Korzystano m.in. ze Wskazówek w walce gazowej (Instr. Nacz. Dow. Nr 17055/IV z 13.06.1919 roku) oraz Wskazówek w walce z minami gazowymi (Nacz. Dow. Nr Sztab. Gen. 1888/IV) 29. Nowości z zakresu wojny chemicznej miały być omawiane na konferencjach z udziałem dowódców kompanii, baterii lub szwadronów. Kompanijni podoficerowie gazowi i ich zastępcy szkolili się na comiesięcznych kursach gazowych organizowanych przez oficera dywizyjnego. Szczególny nacisk kładziono na przekazanie praktycznych umiejętności posługiwania się maską gazową. Wykazy pułkowych i batalionowych 27 Ponad 300 tys. masek. Referat w sprawie masek gazowych, CAW, I.301.10.110. 28 CAW, I.301.10.102. 29 Instrukcja ogólna o zakresie działania i funkcjach poszczególnych oficerów gazowych. Tamże.
oficerów oraz kompanijnych podoficerów gazowych, prowadzone przez dywizyjnego oficera gazowego, były kierowane do właściwego Dowództwa Frontu. W razie braku w dywizji masek gazowych i braku oficera gazowego, jego funkcje pełnił w miarę potrzeby, wyznaczony oficer absolwent szkoły gazowej. Oficer ten był pośrednikiem między oficerem gazowym pułku a podoficerami gazowymi kompanii (szwadronów, baterii). Tym ostatnim, obok innych zadań, poruszono nadzór nad gazowymi środkami ochronnymi i ich ewidencję. Osoby odpowiedzialne za sprawy wyszkolenia chemicznego zostały zobowiązane do wysłuchania wykładów w Szkole Gazowej w Warszawie. Wdrożenie wszystkich zaleceń w przedmiocie organizacji wojskowej służby gazowej napotykało znaczne trudności. Niektóre dywizje i grupy z opóźnieniem realizowały dodatkowe zadania. Personel chemiczny, nawet tam gdzie został powołany, często nie wypełniał należycie powierzonych obowiązków. Rozkazy dotyczące służby gazowej były nierzadko bagatelizowane, lekceważone lub wręcz niewykonywane. Nie wyjaśniał dostatecznie takiej postawy fakt, iż wróg nasz na wschodzie nie zastosował broni chemicznej, skoro oddziały mogły być w każdej chwili przesunięte na front, gdzie nieprzyjaciel nie zaprzestał walki gazowej 30. Postrzegano jednak broń chemiczną jako środek walki o bardzo wielkim znaczeniu zwłaszcza u naszych wrogów, choćby walka ta chwilowo nie była aktualna 31. Vacaty na stanowiskach dywizyjnych oficerów gazowych miały być definitywnie zlikwidowane. W razie braku wymaganych kwalifikacji fachowych, wyznaczone osoby winne je uzupełnić na kursach gazowych w Warszawie. We wszystkich pułkach mieli być powołani pułkowi oficerowie gazowi. Odpowiedzialność za funkcjonowanie służby chemicznej w kompaniach spoczęła na batalionowych oficerach gazowych, ich organami pomocniczymi byli kompanijni podoficerowie gazowi. Podjęto starania w kierunku zastąpienia oficerów gazowych Francuzów Polakami. Mimo nacisków ze strony Naczelnego Dowództwa, postęp w sferze organizacji służby gazowej nie wszędzie był dostatecznie wyraźny. Wbrew otrzymanym rozkazom, Dowództwo Frontu Wołyńskiego dopuściło do zaniedbań w pracy personelu gazowego 32. Nie było 30 Organizacja służby gazowej w ocenie Dowództwa Frontu Galicyjskiego z 9.10.1919 roku. CAW, I.301.10.119. 31 Tamże. 32 Depesza Dowództwa Frontu Wołyńskiego nr 5487/IV z 23.11.1919 roku. CAW, I.301.10.125.
pełnej jasności w przedmiocie obowiązujących instrukcji i programu szkolenia gazowego 33. Doświadczenia I wojny światowej sygnalizowały związek miedzy stopniem rozwoju przemysłu chemicznego a zdolnością jego wykorzystania dla potrzeb wojny. Tak Polska jak i Rosja, pozostawały pod tym względem, z różnych zresztą przyczyn, daleko w tyle za krajami najwyżej rozwiniętymi 34. Użycie gazu przez jedną ze stron oznaczałoby zapoczątkowanie wyścigu zbrojeń, na który nie mogły sobie pozwolić ani Polska ani Rosja. Zastosowanie broni chemicznej było do pomyślenia jedynie w warunkach doskonałego wyszkolenia specjalistycznego, zarówno pojedynczego żołnierza, jak i całych oddziałów. Opory na jakie natrafiła organizacja służby gazowej w Wojsku Polskim wynikały w dużej mierze z braku dostatecznego zrozumienia dla możliwości taktycznych broni chemicznej. Adresowany do wąskiego kręgu oficerów gazowych, program wykładów w Szkole Gazowej w Warszawie, obejmował zajęcia z zakresu chemii gazów, teorii pochłaniaczy, budowy masek, pocisków i min gazowych, meteorologii teoretycznej i praktycznej oraz ratownictwa 35. Służba meteorologiczna współpracowała ze służbą gazową. Postulowane zmiany w organizacji artylerii nakładały na oficera gazowego pułku artylerii (samodzielnego dyonu) również wymóg badania warunków atmosferycznych dla celów obliczania poprawek podczas strzelania. Żądane dane winny być udostępniane w porozumieniu z polową stacją meteorologiczną, przy uwzględnieniu lokalnych wiatrów panujących na określonym odcinku. Szkolenie gazowe miało objąć szczebel baterii zapasowej 36. Negatywna ocena dotychczasowego wyposażenia i użycia artylerii pociągnęła za sobą zmiany organizacyjne w kierunku ustanowienia organu fachowego w postaci Dowództwa Artylerii Armii podległego bezpośrednio Dowódcy Armii. Dowództwo Artylerii Armii sprawowało kontrolę techniczno-merytoryczną nad utrzymaniem i wykorzystaniem artylerii dywizyjnej. Powyższym zmianom przyświecał cel umocnienia zdolności artylerii do działań w warunkach walki pozycyjnej i ruchomej. Broń artyleryjska wyposażona w odpowiedni sprzęt i amunicję dostosowaną do najrozmaitszych zadań 33 Pismo kwatermistrza Frontu Litewsko-Białoruskiego z 8.01.1920 roku. CAW, I.301.10.138. 34 E. K w i a t k o w s k i, Zagadnienia przemysłu chemicznego na tle Wielkiej Wojny, Warszawa Lwów 1923, s. 52 55 i 143 145. 35 Rozkład wykładów w Szkole Gazowej. CAW, I.301.10.138. 36 Opinia NDWP w sprawie zmian w organizacji artylerii. CAW, I.301.10.158.
ognia artyleryjskiego, miała wspomagać wykonywanie manewrów strategicznych i taktycznych. Zakładano maksymalne wykorzystanie artylerii w działaniach innych rodzajów broni, zwłaszcza piechoty. Do zadań Dowództwa Artylerii Armii należało także przygotowanie i przeprowadzenie wrazić potrzeby aktywnej walki gazowej 37. Oddział III Naczelnego Dowództwa reprezentował stanowisko, iż warunki w jakich była prowadzona wojna na froncie wschodnim nie pozwalały na użycie gazowych pocisków (...) z pożytkiem ani przez nas, ani przez nieprzyjaciela. Pogląd ów motywowany był szczupłą bazą artylerii rozmieszczonej na wielkiej przestrzeni oraz niezdolnej do skupienia w otwartym terenie skutecznego ognia gazowego i odpowiadającego zarazem kosztom zużytej amunicji. Opinię tę 38 wydano już po tym jak Dowództwo 1 Armii, w raporcie sytuacyjnym z 5 maja 1920 roku doniosło, iż przeciwnik zaopatruje się w maski gazowe rzekomo z powodu obawy przed możliwością ataków gazowych z naszej strony. Z pracy nieprzyjaciela nad zorganizowaniem u siebie dopiero w dniach ostatnich służby przeciwgazowej wnioskowano o jego zamiarach podjęcia w najbliższej przyszłości ataków gazowych dla przełamania linii frontu, tym bardziej, że jak informował Attaché Wojskowy w Finlandii, bolszewicy w walkach o Parajärvi użyli pocisków gazowych 39. W tym czasie Armia Polska była całkowicie zaopatrzona w maski gazowe (francuskie i niemieckie). W składach znajdowało się ok. 135 tys. masek różnego typu, co według oceny z 30 maja 1920 roku było ilością wystarczającą do zupełnego uzbrojenia formacji znajdujących się na froncie 40. Mimo to podniesiono ponownie kwestię sprowadzenia z zagranicy 200 tys. masek francuskich typu ARS. Centralny Urząd Rozdzielczy i Zarząd Składów Artyleryjskich w Warszawie informowały Oddział IV Naczelnego Dowództwa o transportach masek gazowych i pochłaniaczy kierowanych na front 41. Badana była również przydatność 250 tys. pocisków gazowych składowanych w Zegrzu. 37 Organizacja Dowództwa Artylerii i scentralizowanie agend tyczących się użycia, organizacji i materiałowego wyposażenia artylerii. CAW, I.301.10.141. 38 CAW, I.301.10.141. 39 Tamże. 40 Tamże. 41 Transport nr 7894 z 28.04.1920 roku zawierał 7,5 tys. masek i 2 tys. pochłaniaczy. Transport nr 8028 z 11.05.1920 roku do Dowództwa 4 Armii 9,5 tys. masek. CAW, I.301.10.158.
Szczególnie potrzebne i najbardziej oczekiwane ze względu na sytuację bojową, były jednak transporty amunicji konwencjonalnej 42. Sceptycyzm tych oficerów NDWP, którzy kwestionowali sens stosowania broni chemicznej w warunkach wojny polsko-bolszewickiej okazał się w efekcie zasadny, biorąc pod uwagę brak doniesień o faktach użycia gazów na froncie wschodnim oraz zważywszy leżącą u podstaw tego stanu rzeczy ograniczoną zdolność wykorzystania bojowych środków trujących przez obie walczące strony. Nie mogły być zachęcające niektóre ze znanych skutków napadów falowych podejmowanych w I wojnie światowej. Podkreślano nadmierną zależność tych napadów od kierunku i siły wiatru oraz związane z tym ryzyko strat własnych 43. Pociski gazowe zwiększały wprawdzie sferę skutecznego rażenia w przestrzeni, jednakże oswobadzając swą zawartość pozostawiały ją dalej działaniu wiatru i innych czynników fizycznych. Warunki terenowe i atmosferyczne, niezależnie od stopnia przygotowania służby meteorologicznej, odgrywały więc nadal kluczową rolę. Abstrahując od woli i zasadności stosowania pocisków (min, granatów) gazowych w wojnie polsko-sowieckiej, odrębną i złożoną kwestią była ich dostateczna i ciągła dostępność na froncie. Jako nierealną ocenić należy możliwość masowej produkcji takich pocisków w kraju, w szczególności z uwagi na słabość rodzimego przemysłu chemicznego. Przydatność składowanej amunicji gazowej budziła wątpliwości. Ewentualny zakup za granicą pocisków, min lub granatów gazowych, nie gwarantował zaopatrzenia w żądanym czasie i niezbędnym zakresie, jak tego dowodzą nieregularne dostawy innych rodzajów amunicji. Użycie środków chemicznych na wielką skalę pociągnęłoby za sobą także istotną zmianę organizacji zaopatrzenia. Transport tych środków oznaczałby konieczność zasadniczej modernizacji taborów. Również ewakuacja porażonych gazem musiałaby odbywać się w oparciu o usprawniony transport sanitarny i wiązać 42 Pismo 2 Zastępcy Szefa Sztabu Generalnego i Głównego Kwatermistrza, płk. Malczewskiego z 16.05.1920 roku w sprawie wysyłki amunicji dla Dowództwa 1 Armii. CAW, I.301.10.158. 43 W 1915 roku nad Bruzą niespodziewana zmiana wiatru wywołała śmiertelne zatrucie kilku batalionów niemieckich. A. M a ł y s z k o, Wojna chemiczna (gazy trujące), Warszawa 1923, s. 90; Również atak falowy chlorem na pozycje niemieckie pod Smorgoniami nie powiódł się wskutek zmiany kierunku wiatru, a fala gazowa ogarnęła okopy rosyjskie powodując spore straty. Z. W i t k i e w i c z, Z. M a k l e s, K. S z a r s k i, op. cit., s. 163.
ze znacznym zbliżeniem do frontu punktów pierwszej pomocy. Kłopoty jakich przysparzała, tak formacjom polskim jak i rosyjskim, walka z chorobami epidemicznymi 44, stawiały pod znakiem zapytania gotowość i zdolność obu stron do podjęcia dodatkowego wysiłku organizacyjnego. To co określano mianem broni chemicznej obejmowało zespół sił środków i metod walki zorientowanych nie tylko i nie tyle na mechaniczna oddziaływanie właściwe innym rodzajom broni, ile na wywołanie określonych zaburzeń fizjologicznych oraz efektów psychologicznych. Wojna chemiczna była niewiadomą z perspektywy jej taktycznego rozegrania. Gdyby mogła być prowadzona jednostronnie, jej efektywność byłaby oczywista. Niestety nie mogła być prowadzona jednostronnie 45. Nie mogła być prowadzona jednostronnie także w zmaganiach polsko-sowieckich. W naszej wojnie polskiej nie mieliśmy tak rozwiniętego lotnictwa i gazów trujących, jak to było na Zachodzie. Bo na naszym froncie rosyjskim najważniejszą rolę odgrywała nie technika, nie lotnictwo i gazy trujące, lecz jazda bolszewicka, która przez szybkie poruszanie i zastosowanie nowej taktyki, choć na dawnych kozackich i tatarskich szykach opartej przerywała się na tyły nasze, przynosząc nam ogromne szkody i udaremniając nasze plany 46. W kilka lat po zakończeniu wojny 1919 1920 roku, stan wyszkolenia chemicznego Armii Polskiej, pomijając braki w zaopatrzeniu (...) pozostawiał bardzo dużo do życzenia, czego przyczyną był brak jakiejkolwiek ku temu organizacji 47. Brak też było etatów dla referentów wyszkolenia i zaopatrzenia gazowego w DOK, dowództwach dywizji i pułkach. Cała praca opierała się na pojedynczych ludziach oddających się tej dziedzinie wiedzy wojskowej z zamiłowaniem. Co więcej organizacja służby broni chemicznej uniemożliwiała przeprowadzenie kontroli faktycznego stanu wyszkolenia gazowego oddziałów, jak również wykonanie (...) zarządzeń MSWojsk. przez poszczególnych dowódców, często nierozumiejących znaczenia i doniosłości przygotowania armii do obrony i 44 A. W y s o c k i, Sytuacja epidemiologiczna w okresie wojny polsko-sowieckiej 1919 1920, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 1997, nr 20. 45 F.J. B r o w n, op. cit., s. 35. 46 A. M a ł y s z k o, op. cit., s. 35. 47 Referat o organizacji i zadaniach broni chemicznej, s. 14. CAW, I.342.2.44.
walki gazowej 48. W tym samym czasie Francja uważana przez niektórych za wzór do naśladowania, niedawny sojusznik i konsultant, nie posiadała żadnej specjalnej służby broni chemicznej, a zarząd i administracja poszczególnych agend tej broni leżały w kompetencji dyrekcji artylerii 49. Założenia reorganizacji polskiej artylerii projektowane w okresie wojny polsko-sowieckiej, rozwijane były po jej zakończeniu z szerokim uwzględnieniem wymogów wojny gazowej. Problematyką tą m.in. zajmowała się Sekcja Chemiczno-Gazowa III Departamentu Artylerii i Służby Uzbrojenia 50. Dla celów skutecznego operowania środkami chemicznymi przez duże jednostki, postulowano wprowadzenie zmian w taktyce użycia ognia artyleryjskiego. W warunkach ciągłej dyslokacji oddziałów w stosunku do kierunku wiatru i obstrzału, liczono się z koniecznością elastycznego kierowania ogniem. Podstawę szkolenia w tym zakresie miał stanowić specjalny manuał użycia pocisków chemicznych, będący odpowiednikiem podręczników obowiązujących w armii amerykańskiej i francuskiej. Taktyka walki przewidywała ponadto wykorzystanie dymów przesłaniających, sygnałowych i maskujących. Kontynuowała swą działalność Szkoła Gazowa zorganizowana nie gorzej od najlepiej postawionych szkół tego rodzaju za granicą. W odpowiedzi na postulaty wysuwane kilkakrotnie w latach 1919 1920, powstała w kraju wytwórnia masek przeciwgazowych i zakład przeznaczony do ich reperacji oraz produkcji węgla aktywnego. Do osiągnięć zaliczyć należy również budowę warsztatów amunicji specjalnej, działających w oparciu o metody opracowane przez ekspertów Wojskowego Instytutu Gazowego. W 1922 roku powołano Towarzystwo Obrony Przeciwgazowej. 48 Tamże. 49 Tamże. 50 Z. W i t k i e w i c z, Z. M a k l e s, K. S z a r s k i, op. cit., s. 165.