Spis treści Wykaz skrótów........................ 13 Wstęp (EWA WIPSZYCKA)............................. 1. Chronologiczne granice wykładu...................... 2. Zasięg terytorialny................................ 3. Sposób budowania narracji.......................... 4. Czego brak w tomie II................................... 5. Zadania dla rozdziałów Sprawy dyskusyjne.............................................. 6. Charakterystyka rozdziałów Źródła i Bibliografia.... 7. Co to są czasy klasyczne?........................... 19 19 20 20 21 22 22 Część pierwsza. Sztuka wojenna czasów klasycznych (EWA WIPSZYCKA).............................................. Wstęp........................................... 23 25 Źródła............................. 1. Hoplici i falanga. Zmiany w okresie klasycznym................. 2. Lekkozbrojni.......................................... 27 28 31
3. Jeźdźcy.................................. 4. Flota................................................ 5. Najemnicy............................................. 6. Innowacje w sztuce oblegania miast......................... Bibliografia............................................. 39 43 47 52 53 Część druga. Wiek V (ALEKSANDER WOLICKI)..................................................... I. Pięćdziesięciolecie (Pentekontaetía) 59 61 Źródła............................. 1. Sprawy dyskusyjne: ekskurs Tukidydesa o Pięćdziesięcioleciu 2. Periodyzacja Pięćdziesięciolecia......... 3. Świat grecki po najeździe Kserksesa............ 4. Zagospodarowywanie zwycięstwa. Grecja właściwa................................................. 5. Kampania roku 479/8. Początek greckiej rekonkwisty...... 6. Odwrót Spartan................................. 7. Powstanie I Związku Morskiego...................... 63 63 65 66 67 69 72 74
8. Ateny i Związek Morski do połowy lat sześćdziesiątych............................... 9. Sprawy dyskusyjne: początki ateńskiego imperializmu........... 10. Izolacjonizm spartański. Sparta i Peloponezyjczycy wobec wzrostu ateńskiej potęgi........................... 11. Powstanie helotów................................. 12. Ateny w wojnie na dwa fronty: wyprawa egipska i tzw. I wojna peloponeska (460-446/5)................................. 13. Sprawy dyskusyjne: pokój Kalliasa................ 14. Pokój trzydziestoletni (446/5 r.)..................... 15. Od pokoju trzydziestoletniego do sprawy Epidamnos............. Bibliografia............................................... II. Imperium ateńskie................................. Źródła.............................. 1. Symmachia a imperium. Problemy pojęciowe i terminologiczne 2. Geografia polityczna arché........................... 3. Składka członkowska (phóros)........... 76 78 80 82 86 87 90 93 96 98 100 101 103 104 107
4. Flota związkowa.................................. 5. Organizacja imperium.................................... Prawodawstwo........................................ Sądownictwo................................... 6. Formy kontroli......................................... 7. Kolonie i kleruchie....................................... 8. Eksploatacja imperium................................... 9. Sprawy dyskusyjne: popularność imperium................... Bibliografia............................................... III. Wojna peloponeska....................................... Źródła.............................. 1. Periodyzacja i terminologia................................ 2. Marsz ku wojnie........................................ 3. Sprawy dyskusyjne: przyczyny wybuchu wojny peloponeskiej................... 4. Bilans otwarcia......................................... 113 115 115 118 121 125 128 133 138 140 140 142 144 148 153
Potencjał Aten i Sparty............................ Strategia............................................. 5. Wojna archidamijska (431-421)............................ Rok 1 (431/0)........................................ Rok 2 (430/29)....................................... Rok 3 (429/8)........................................ Rok 4 (428/7)........................................ Rok 5 (427/6)........................................ Rok 6 (426/5)........................................ Rok 7 (425/4)........................................ Rok 8 (424/3)........................................ Rok 9 (423/2)....................................... Rok 10 (422/1)....................................... 6. Pokój Nikiasa. Grecja właściwa w latach 421-414................................................... 7. Pierwsza wyprawa sycylijska (427-424)....................... 155 161 164 164 168 171 173 175 178 181 185 188 190 191 197
8. Wielka wyprawa sycylijska (415-413)........................ 9. Wojny dekelejska i jońska (413-404).................. Początek wojny jońskiej. Bunt miast związkowych............................................. Przewrót oligarchiczny w Atenach. Rządy Czterystu Wojna o Hellespont (411-408)............................ Perska dyplomacja, Lizander i klęska Aten............. 10. Bilans zamknięcia................................ Bibliografia.............................................. 199 209 211 216 218 223 229 Część trzecia. Wiek IV (EWA WIPSZYCKA)...................................................... Źródła.............................. 232 235 I. Aktorzy greckiej sceny politycznej od końca wojny peloponeskiej.................................................... Wstęp............................................ 1. Sparta............................................... 2. Ateny: Trzydziestu Tyranów i powrót demokracji.. 3. Persja................................................ 237 240 240 240 243
4. Cypr................................................. 5. Egipt................................................ 6. Teby................................................. 7. Tessalia.............................................. 8. Macedonia............................................ Kraj i ludność............................ Historia Macedonii przed połową IV w.......... Stosunki wewnętrzne w Macedonii przed dojściem Filipa II do władzy.................................. 9. Poleis Półwyspu Chalkidyckiego................ 10. Poleis wybrzeży trackich............................. 11. Tracja............................................... Bibliografia.............................................. II. Historia polityczna poleis basenu Morza Egejskiego od końca wieku V do końca lat sześćdziesiątych wieku IV............................ Wstęp............................................ 244 247 248 250 252 255 257 259 262 264 265 266 269 271 271
1. Wyprawa Cyrusa Młodszego......................... 2. Sparta w walce o utrzymanie swego imperium................. 3. Pokój królewski, czyli pokój Antalkidasa.. 4. Ateny: próby odbudowy imperium. Powstanie II Związku Morskiego........................................ 5. Droga Teb do hegemonii w Grecji........................... 6. Pokój powszechny (koiné eiréne)................................................. Bibliografia............................................... III. Macedonia Filipa II. Walka o hegemonię w świecie greckim................................................... 1. Początki panowania Filipa II........................ 2. Przemiany wewnętrzne w Macedonii za czasów Filipa II..................................................... 3. Armia Filipa II......................................... 4. Styl prowadzenia wojen i podejmowania decyzji................ 5. Wojny Filipa II. Jego strategia w latach pięćdziesiątych i czterdziestych IV w................................... 6. Ateny przeciwko Filipowi II............................... 271 274 278 280 285 290 291 292 292 293 295 301 302
7. Ostatnia faza walki o hegemonię w Grecji właściwej. Związek Koryncki............................ 8. Początki wojny z Persją...................... 9. Sprawy dyskusyjne: śmierć Filipa II........................ Filip II a Demostenes................................. Bibliografia............................................. Część czwarta. Ateny i Sparta instytucje polis w epoce klasycznej........ I. Sparta w czasach klasycznych. Społeczeństwo i instytucje państwa spartańskiego (EWA WIPSZYCKA)....... Wstęp........................................... Źródła............................. 1. Struktura państwa spartańskiego............... 2. Instytucje polityczne Sparty epoki klasycznej................... 3. Sprawy dyskusyjne: spadek liczby obywateli w V i IV w....................... 4. Zmiany ekonomiczne i społeczne wśród Równych......................................... 5. Konsekwencje przemian społecznych dla armii........... 308 313 316 317 319 322 323 325 325 325 327 328 332 335
6. Periojkowie i heloci....................................... 7. Bunty i spiski.......................................... Bibliografia............................................. II. Demokracja ateńska w epoce klasycznej (MAREK WĘCOWSKI)................................................... CZYM BYŁA ATEŃSKA DEMOKRACJA?...... Wstęp........................................... Specyfika źródeł do dziejów i struktur ateńskiej demokracji......................... Problemy pojęciowe i terminologiczne, chronologia...... 1. Demokratía i demokracja............................ 2. Chronologia demokracji ateńskiej i periodyzacja jej dziejów................................................. 3. Próba ujęcia diachronicznego. Przemiany demokracji ateńskiej do końca V w................................... Początki demokratyzacji systemu Klejsthenesa (506-462).. Reformy Efialtesa (462/1)............................... Rozkwit demokracji epoki Peryklesa (462-429)................ 338 340 342 344 345 345 345 345 350 352 353 355 355 360
Demokracja czasów wojny peloponeskiej (432-404)...... 4. Próba ujęcia diachronicznego. Odnowienie i przemiany demokracji wieku IV............................................. Okres założycielski demokracji wieku IV (403/2-355).................................. Okres środkowy demokracji wieku IV (355-338)........ Okres końcowy demokracji wieku IV (338-322)........ 5. Sprawy dyskusyjne: jedna czy dwie demokracje?............................. 6. Próba ujęcia synchronicznego. Cechy podstawowe ateńskiej demokracji................................. Bibliografia.............................................. PRAKTYKA DEMOKRACJI................................. 1. Topografia ateńskiej demokracji..................... Pnyks i Areopag....................................... Agora serce ateńskiej polis................. Teatr Dionizosa i Odeon................................ 2. Najważniejsze instytucje............................. 363 367 375 376 379 381 383 389 390 393 393 393 396 401
Rada Pięciuset (Boulé) i prytanie (pritaneíai). Zgromadzenie Ludowe (Ekklesía).................... Urzędnicy ateńskiej demokracji.............. Rada Areopagu (Areopagítis Boulé).............. 3. Sądokracja ateński Sąd Ludowy: Heliaja (Heliaía) oraz dikasteria (dikastéria)........................... Sprawy dyskusyjne: 402 403 408 413 419 420 geneza demokratycznego systemu sądownictwa...... Organizacja i funkcjonowanie dikasteriów............... Kompetencje Sądu Ludowego díkai i graphaí........................................... Sprawy dyskusyjne: diety sędziowskie i skład społeczny dikasteriów...................................... 4. Mechanizmy obronne demokracji: procedury kontrolne i zabezpieczające.............................................. Mechanizmy kontroli urzędników............. Procedury zaskarżania decyzji politycznych i oskarżania osób publicznych.................................. 5. Służba wojskowa i efebia....................... 420 422 425 428 432 432 435
6. Demokracja ateńska w działaniu............... Obywatel demokratycznej polis status, prawa i obowiązki.............................................. Politycy i obywatele aktorzy sceny politycznej......... Obywatele i demy. Polityka lokalna......................... Sprawy dyskusyjne: heterie i mechanizmy politycznego działania......... sens i działanie ostracyzmu...................... prawo Peryklesa o obywatelstwie....................... 7. Rytuały ateńskiej demokracji................. Pogrzeby państwowe............................. Czy istniała ateńska religia demokratyczna?..... Bibliografia............................................. ATENY I IDEA DEMOKRACJI............................... 1. Ideologia ateńskiej demokracji....................... Problemy badania ideologii ateńskiej demokracji......... 440 442 442 454 467 471 473 479 482 482 483 488 490 490 490
Najważniejsze motywy ateńskiej ideologii epoki klasycznej.............................................. Ateny Peryklesa, czyli monumentalizacja ateńskiej demokracji.................................................. Ideologiczna arystokratyzacja ateńskiego demosu............................................ 2. Demokracja ateńska i jej wrogowie (prawdziwi i domniemani) Ideały podstawowe.............. Ateński spór o demokrację............ Demokracja i ideał ustroju przodków......................................... 3. Demokracja ateńska a grecka polis epoki klasycznej........ 4. Demokracja a imperializm próba bilansu....... Bibliografia............................................. 491 500 507 509 510 513 516 519 523 Część piąta. Kultura w polis okresu klasycznego (BENEDETTO BRAVO)............................................... 1. Od kultury archaicznej do kultury klasycznej................... 529 531 Wspólnota obywatelska a twórczość poetów w okresie archaicznym................. Filozofia córką polis?....................... 533 533
Pitagorejczycy (VI/V w.)................................. Heraklit (VI/V w.)..................................... Parmenides (VI/V w.).................................. 2. Filozofia w wieku V..................................... 3. Sofiści......................................... 4. Kultura w Atenach w drugiej połowie V w.............. Nowe i stare......................................... Polis ateńska jako organizator kultury................. Sofokles, Eurypides, Arystofanes........................... Herodot i Tukidydes................................... Sokrates............................................ 5. Wielki zwrot.......................................... 6. Retoryka i historiografia w wieku IV......................... Isokrates (436-338).................................... Mowy sądowe i polityczne......................... 536 538 538 539 540 543 548 548 549 550 553 557 558 559 559
Historycy............................................ 7. Komedia Średnia................................. 8. Filozofia i nauka....................................... Platon (ok. 429-348)................................... Eudoksos z Knidos (ok. 391-338).......................... Arystoteles (384-322)................................... Bibliografia............................................. Część szósta. Grecy poza światem egejskim (EWA WIPSZYCKA).............. I. Grecy na zachodzie........................................ Wstęp i charakterystyka geograficzna Sycylii............... Źródła............................. 1. Podłoże konfliktów w świecie Greków sycylijskich................................... 2. Sycylia w latach interludium demokratycznego (466-405)......... 3. Konflikt z Kartaginą............................... 4. Pierwsze dziesięciolecia władzy Dionizjosa I...... 561 562 565 568 568 572 573 578 581 583 583 585 588 591 593
5. Charakter władzy Dionizjosa I....................... 6. Wielka Grecja na przełomie wieków. Działania Dionizjosa I na jej obszarze......................................... 7. Dionizjos II, Dion i Platon................................ 8. Lata działalności Timoleona.................. Bibliografia............................................. II. Grecy nad Morzem Czarnym................................ Charakterystyka geograficzna regionu.......................... Źródła............................. 1. Świat barbarzyński po zachodniej i północnej stronie Morza Czarnego........................... 2. Poleis i Scytowie........................................ 3. Ateńczycy nad Morzem Czarnym..................... 4. Państwo Bosporańskie...................... 5. Grecy na wybrzeżach wschodnich i południowych.... Bibliografia............................................. 598 599 601 604 606 608 609 609 610 613 614 617 618 621 623
Część siódma. Gospodarka (EWA WIPSZYCKA)........................................ Źródła............................. 625 1. Sprawy dyskusyjne: 627 modele ekonomiki świata greckiego.............. problematyka demograficzna.......................... 2. Rolnictwo............................................ 3. Hodowla............................................. 4. Rybołówstwo............................. 5. Transport............................................. 6. Produkcja rzemieślnicza........................... 7. Kopalnie............................................. 8. Handel zbożem................................... 9. Handel innymi towarami................................. 10. Metojkowie............................................. 11. Nadzór poleis nad wymianą................... 12. Pieniądz........................................ 629 635 641 645 646 648 649 650 652 655 659 661
Bibliografia.............................................. 662 Część ósma. Niewolnictwo (EWA WIPSZYCKA).......................................... Wstęp........................................... 664 667 1. Pochodzenie niewolników w Grecji klasycznej........... 2. Sytuacja prawna niewolników........................ 3. Zajęcia niewolników........................ 4. Sprawy dyskusyjne: 669 669 671 673 liczba niewolników w Atenach................... 5. Wyzwoleńcy.................................... 6. Stosunek do niewolników.......................... 7. Opór niewolników przed wyzyskiem............ 8. Sprawy dyskusyjne: 675 677 678 680 formacja niewolnicza................................ Bibliografia.............................................. 682 685 Spis map.................................................... 686
Spis ilustracji w tekście.......................... 687 Spis plansz................................................. 689 Indeks...................................................... 691