Nieba moŝna szukać nie tylko w chmurach, ale teŝ na ziemi. O zastępowalności motywów sensu i przynaleŝności

PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2014, TOM 57, Nr 4, 515-526 Nieba moŝna szukać nie tylko w chmurach, ale teŝ na ziemi. O zastępowalności motywów sensu i przynaleŝności Kuba Kryś Polska Akademia Nauk 18 Instytut Psychologii Filip Świderski Uniwersytet Jagielloński Instytut Religioznawstwa HEAVEN MAY BE SOUGHT NOT ONLY IN THE SKY, BUT ALSO ON THE GROUND. COMPENSATION OF AFFILIATIVE AND SENSE NEEDS Abstract. Wojciszke suggests (2011) that most of social behaviours are driven by one of four main needs: affiliation, sense, control and self-esteem. Those needs may compensate each other: threat to one of them may be reaffirmed in the same domain or by a different need (Heine, Proulx i Vohs, 2006; Wojciszke, 2011). In two experiments we reveal that the satisfaction of one need (affiliation) may alleviate another need (sense); in general needs compensation processes may be sparked not only by a threat, but also by a boost to one of needs. Key words: needs compensation, substitutive satiation, meaning maintenance model, religiousness, amusement, positive psychology. While you do not know life, how can you know about death? Konfucjusz (za: Yu, 1964) Wojciszke proponuje istnienie czterech głównych motywów kierujących ludzkim zachowaniem: przynaleŝności, sensu, kontroli i samooceny (Wojciszke, 2011; zob. teŝ Fiske, 2004), a Heine, Proulx i współpracownicy dostarczają Adres do korespondencji: Kuba Kryś Instytut Psychologii, Polska Akademia Nauk, ul. Jaracza 1, 00-378 Warszawa; e-mail: kuba@krys.pl

516 KUBA KRYŚ, FILIP ŚWIDERSKI licznych przykładów zastępowalności tychŝe motywów (Heine, Proulx i Vohs, 2006; Proulx i Heine, 2010); deprywacja jednego z motywów moŝe nasilać starania do odbudowania go, ale moŝe teŝ nasilać pozostałe motywy. W naszych dociekaniach postanowiliśmy odwrócić problem i sprawdzić, czy sacjacja jednego z motywów moŝe osłabiać nasilenie innego motywu. W części empirycznej pokazujemy, Ŝe sacjacja motywu przynaleŝności moŝe osłabiać działanie motywu sensu. MOTYWY SPOŁECZNE I ICH ZASTĘPOWALNOŚĆ W początkach psychologii próbowano odpowiedzieć na pytanie o powody ludzkiego zachowania, kompletując listę instynktów, czyli wrodzonych wszystkim ludziom tendencji do róŝnych zachowań wzbudzanych pojawieniem się pewnych bodźców wyzwalających owe tendencje. Potem listy instynktów były stopniowo zastępowane listami wrodzonych bądź wyuczonych potrzeb, rozumianych jako coś, co jest niezbędne dla normalnego funkcjonowania organizmu i psychiki. Z uwagi na ogromną plastyczność ludzkich zachowań i ich zmienność historyczną kompletna lista instynktów czy potrzeb wydaje się jednak niemoŝliwa do sporządzenia. Współczesna psychologia w opisie i wyjaśnieniu ludzkich zachowań posługuje się pojęciem motywu rozumianego jako świadomy lub automatyczny proces nadający ludzkiemu działaniu energię i kierunek (Wojciszke, 2011), a kaŝdy motyw moŝe być realizowany przez osiąganie setek konkretnych celów, których lista moŝe, i w związku z historyczną zmiennością ludzkiego zachowania, powinna być otwarta. Wojciszke (2011; zob. teŝ Fiske, 2004) postuluje, Ŝe u podłoŝa ludzkich działań społecznych ukierunkowanych na członków grupy własnej i grup obcych leŝy niewielka liczba motywów, i proponuje listę czterech najwaŝniejszych z nich: przynaleŝności społecznej, kontroli, sensu i samooceny. Wojciszke utrzymuje, Ŝe motywy te są zastępowalne, poniewaŝ mają zdolność do wyłączania innych motywów i włączania się automatycznego, nawet pod nieobecność świadomych zamiarów. Heine, Proulx i współpracownicy (Heine i in., 2006; Proulx i Heine, 2010) proponują model utrzymywania znaczenia (MUZ), w którym zastępowalność głównych motywów nazywają zasadą płynnej kompensacji (fluid compensation) i ilustrują ją przykładami badań, w których deprywacja jednego motywu (np. sensu) skutkowała nasileniem innego motywu (np. przynaleŝności). Autorzy przedstawiają liczne przykłady zastępowalności wzbudzonych motywów samooceny (np. zagroŝenie poczucia własnej wartości), kontroli (np. poczucia niepewności), przynaleŝności (np. wykluczenia społecznego) i sensu (np. lęku przed śmiercią) innymi motywami. Nawiązując do zaproponowanej przez autorów MUZ hydraulicznej metafory zastępowalności motywów, poziom/stopień zaspokojenia motywu określamy nasyceniem motywu, a sacjację motywu rozumiemy jako podnoszenie poziomu nasycenia. Nasycenie pozwalające na wyłączenie motywu (czyli w pełni go

O ZASTĘPOWALNOŚCI MOTYWÓW SENSU I PRZYNALEŻNOŚCI 517 zaspokajające) nazywamy siłą motywu, a róŝnicę między siłą i nasyceniem nasileniem motywu. Zmiany w poziomie nasilenia motywu określamy jako nasilanie bądź osłabianie motywu. Im większe nasilenie motywu, tym intensywniej motyw będzie nadawał ludzkiemu działaniu energię i kierunek, a deprywacja (obniŝenie nasycenia) jednego motywu moŝe prowadzić do nasilenia pozostałych motywów. SACJACJA ZASTĘPCZA MOTYWÓW Choć teza o zastępowalności motywów ilustrowana jest w większości badaniami, w których deprywacja jednego motywu nasila działanie innego motywu (Heine i in., 2006; Proulx i Heine, 2010), to pojawiają się równieŝ (zdecydowanie mniej liczne) dowody na odwrotny kierunek zaleŝności, czyli na sacjację zastępczą, gdzie sacjacja jednego motywu moŝe osłabiać działanie innego motywu afirmowanie własnych wartości oraz podbudowanie samooceny mogą osłabiać dąŝenie do osiągnięcia symbolicznej nieśmiertelności (Heine i Lehman, 1997; Harmon-Jones i in., 1997; Mikulincer i Florian, 2002). Autorzy sugerują, Ŝe prowadzenie badań dokumentujących sacjację zastępczą moŝe dostarczyć kolejnych argumentów potwierdzających ich model. Odnieśliśmy się do tej sugestii w naszych dociekaniach i postanowiliśmy sprawdzić, czy sacjacja motywu przynaleŝności moŝe osłabiać działanie motywu sensu. Proponujemy następujące rozumowanie: jeśli (1) motywy są zastępowalne (Wojciszke, 2011; Heine i in., 2006), a w szczególności jeśli zastępowalne są motywy sensu i przynaleŝności, oraz (2) wiara w Boga jest jednym ze sposobów łagodzenia lęku przed śmiercią, czyli zaspokaja motyw sensu, a częste spotykanie się z innymi ludźmi (w szczególności zabawa) zaspokajają motyw przynaleŝności, to (3) sacjacja motywu przynaleŝności, na przykład poprzez udane Ŝycie towarzyskie i zabawę, moŝe osłabić dąŝenie do zaspokojenia motywu sensu, czyli wiarę w Boga. Podobne rozumowanie pojawia się równieŝ w niektórych środowiskach religijnych (Tęsknota za niebem jest poszukiwaniem domu, 2013), a empirycznie było weryfikowane przez Epleya, Akali, Wyatz i Cacioppo (2008), którzy pokazali, Ŝe deprywacja motywu przynaleŝności (aktywizacja treści związanych z samotnością) prowadzi do wzrostu wiary w czynniki nadprzyrodzone (duchy, anioły, cuda, Boga). W naszych badaniach odwracamy związek opisany przez Epleya i współpracowników pytając, czy sacjacja motywu przynaleŝności moŝe osłabić deklarowaną wiarę w Boga. Do uruchomienia sacjacji zastępczej konieczna wydaje się chociaŝby niewielka nierównowaga między nasyceniem i siłą motywów, poniewaŝ sacjacja motywu w pełni zaspokojonego wydaje się procesem bardzo trudnym do uruchomienia (prowadziłaby do przesycenia motywu), a im większe nasilenie motywów (nierównowaga między ich siłą i nasyceniem), tym większa szansa na uruchomienie procesu sacjacji zastępczej. Wspomniana wcześniej skromna liczba doniesień dokumentujących istnienie sacjacji zastępczej moŝe świadczyć o tym, Ŝe typowe/przeciętne nasilenie motywów bywa za małe, by sacjacja jednego motywu prowadziła do osłabienia innego motywu. Odwołując się do

518 KUBA KRYŚ, FILIP ŚWIDERSKI hydraulicznej natury zastępowalności motywów, w swoich badaniach postanowiliśmy zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia sacjacji zastępczej poprzez deprywację trzeciego motywu (samooceny). Przewidujemy, Ŝe deprywacja jakiegokolwiek motywu zwiększa szanse uruchomienia procesu sacjacji zastępczej pozostałych motywów, a zatem moŝe pełnić rolę moderatora postulowanej zaleŝności. Przypuszczamy, Ŝe drugim moderatorem moŝe być płeć osób badanych. Kojenie lęku przed śmiercią (a więc zaspokajanie motywu sensu) i wiara w Boga w sposób naturalny wydają się ze sobą kojarzyć, a prace empiryczne zdają się ten związek potwierdzać (np. Jonas i Fischer, 2006; Norenzayan, Dar-Nimrod, Hansen i Proulx, 2009). Najliczniejsze dociekania nad lękiem przed śmiercią prowadzone są w nurcie badań nad teorią opanowania trwogi (TOT; Greenberg, Pyszczynski i Solomon, 1986). Łukaszewski (2010), omawiając TOT, zauwaŝa, Ŝe efekty są częściej stwierdzanew przypadku męŝczyzn niŝ kobiet. Przypuszczamy, Ŝe równieŝ w naszych badaniach efekty okaŝą się silniejsze u męŝczyzn niŝ u kobiet, zwłaszcza Ŝe religijność polskich męŝczyzn zdaje się mieć bardziej instrumentalny i zewnętrzny charakter aniŝeli religijność kobiet (Boguszewski, 2009), a Jonas i Fischer (2006) postulują, Ŝe to religijność wewnętrzna a nie zewnętrzna zmniejsza konsekwencje doświadczania lęku przed śmiercią. Wyjaśnienie moderującej roli płci pozostawiamy jednak odrębnym dociekaniom. Podsumowując: celem naszego badania jest udokumentowanie procesu sacjacji zastępczej motywów przynaleŝności i sensu. Przypuszczamy, Ŝe do nasilenia bądź uruchomienia procesu sacjacji zastępczej tych dwóch motywów moŝe być konieczna deprywacja trzeciego motywu (w naszych badaniach motywu samooceny). Ponadto, skoro płeć bywa moderatorem zastępowalności motywu sensu, przewidujemy, Ŝe w naszym badaniu postulowane procesy będą występowały głównie lub tylko w grupie męŝczyzn. BADANIE 1 Pierwsze badanie przeprowadziliśmy w schemacie eksperymentalnym, w którym części uczestników aktywizowaliśmy wspomnienia związane z zabawą i rozbawieniem, czyli emocji facylitującej relacje społecznie (Kryś, 2010; Kryś, Wojciszke, w druku), a dla porównania drugiej części uczestników aktywizowaliśmy wspomnienia związane z doświadczaniem dumy, czyli emocji społecznie uwalniającej i osłabiającej motyw przynaleŝności (Kitayama, Mesquita i Karasawa, 2006). PrzeŜywanie dumy wiąŝe się ze zwiększeniem dystansu między jednostką, a jej otoczeniem społecznym i dlatego część badaczy nazywa dumę emocją społecznie uwalniającą (Kitayama, Markus i Kurokawa, 2000; Kitayama, Markus i Matsumoto, 1995; Kitayama i in., 2006). Do podobnych wniosków prowadzą wyniki pokazujące, Ŝe przeŝywanie dumy osłabia poczucie podobieństwa do grup słabych (Oveis, Horberg i Keltner, 2010). Neumann, Steinhäuser i Roeder (2009) twierdzą, Ŝe duma jest emocją skupiającą jednostkę na jej wła-

O ZASTĘPOWALNOŚCI MOTYWÓW SENSU I PRZYNALEŻNOŚCI 519 snym ja. Rozbawienie natomiast, choć rzadziej jest obiektem dociekań empirycznych, zdaje się być emocją zwiększającą dystans do własnego ja (Kryś, Wojciszke, w druku) oraz facylitującą relacje społeczne (Kryś, 2010). Metoda Osoby badane. W badaniu udział wzięło 211 osób (132 kobiety, 71 męŝczyzn, 8 osób nie zaznaczyło swojej płci), mieszkających w miasteczku studenckim w Łodzi. Procedura. Uczestnicy byli proszeni o pomoc w badaniach nad pamięcią, wnioskowaniem i postrzeganiem społecznym. W pierwszej części badania manipulowaliśmy samooceną uczestników, bazując na modelu utrzymywania samooceny Tessera (1988): uczestnicy opisywali sukces własny (podbudowanie samooceny) bądź cudzy (zagroŝenie samooceny) w dziedzinie dla nich istotnej. W drugiej części badania manipulowaliśmy nasyceniem motywu przynaleŝności: w warunku obniŝenia nasycenia motywu przynaleŝności uczestnicy przypominali sobie historię, po której odczuwali silną dumę (a więc emocję koncentrującą na własnym ego i społecznie uwalniającą), a w warunku sacjacji motywu przynaleŝności uczestnicy przypominali sobie historię, która wzbudziła ich rozbawienie (a więc emocję pozwalającą nabrać dystansu do własnego ego i facylitującą relacje społeczne). Na końcu badania uczestnicy wskazywali swoją płeć, wiek, poglądy polityczne (na skali od 1 lewicowe do 7 prawicowe) oraz deklarowali, czy są osobą wierzącą w Boga (skala 4-stopniowa: tak, raczej tak, raczej nie, nie; odpowiedzi zostały zakodowane od 4 dla deklaracji tak do 1 dla deklaracji nie). Wyniki i dyskusja W celu sprawdzenia hipotezy, Ŝe sacjacja motywu przynaleŝności moŝe zwiększać nasycenie motywu sensu, ale głównie w sytuacji deprywacji motywu samooceny, przeprowadziliśmy 2-czynnikową analizę wariancji w schemacie 2 (manipulacja motywem przynaleŝności: sacjacja lub obniŝenie nasycenia) x 2 (manipulacja samooceną: podwyŝszenie lub zagroŝenie), gdzie zmienną zaleŝną było nasycenie motywu sensu (deklarowana wiara w Boga). Wyniki wykazały istotny statystycznie efekt główny zmiennej manipulacja motywem przynaleŝności F(1, 202) = 7,12; p = 0,008; η 2 = 0,03. Wynik ten oraz wzór średnich wskazują, Ŝe wśród osób o manipulacyjnie podwyŝszonym nasyceniu motywu przynaleŝności deklarowana wiara w Boga była istotnie niŝsza (M = = 3,14; SD = 1,05), niŝ w grupie osób o obniŝonym nasyceniu motywu przynaleŝności (M = 3,47; SD = 0,87). Efekt główny dla zmiennej manipulacja samooceną był istotny tylko na poziomie tendencji statystycznej F(1, 202) = 3,10; p = 0,08; η 2 = 0,02, podobnie jak efekt interakcji obu czynników F(1, 202) = = 3,12; p = 0,08; η 2 = 0,02. Okazało się, Ŝe podobnie jak w licznych badaniach nad TOT, czyli w naszym rozumieniu nad motywem sensu (zob. Łukaszewski, 2010), moderatorem zaleŝności była płeć osób badanych: efekty były istotne w grupie męŝczyzn, nie zaś w grupie kobiet (w grupie kobiet istotności wszystkich efektów przyjmowa-

520 KUBA KRYŚ, FILIP ŚWIDERSKI ły wartość p > 0,26). W przypadku męŝczyzn istotne były: efekt główny zmiennej manipulacja motywem przynaleŝności, F(1, 65) = 8,10; p = 0,006; η 2 = 0,11 oraz efekt interakcji obu czynników F(1, 65) = 4,20; p = 0,04; η 2 = 0,06; nieistotny okazał się natomiast efekt główny dla zmiennej manipulacja samooceną (p = 0,18). Wynik ten oraz wzór średnich wskazują, Ŝe wśród męŝczyzn, których motyw przynaleŝności został nasycony, deklarowana wiara w Boga była istotnie niŝsza niŝ wśród męŝczyzn o eksperymentalnie obniŝonym nasyceniu motywu przynaleŝności. Testy efektów prostych, porównujących poszczególne pary średnich, wykazały, Ŝe wśród męŝczyzn sacjacja motywu przynaleŝności istotnie statystycznie obniŝa deklarowaną wiarę w Boga, ale wyłącznie w warunku zagroŝenia samooceny. Tabela 1 przedstawia analizowane miary. Tabela 1. Deklaracje wiary w Boga składane przez kobiety i męŝczyzn jako zmienna zaleŝna od manipulacji samooceną i nasyceniem motywu przynaleŝności MęŜczyźni Nasycenie motywu przynaleŝności Podniesione ObniŜone M SD M SD podbudowanie samooceny 3,21 0,98 3,40 0,81 zagroŝenie samooceny 2,42 1,17 3,56 0,82 Kobiety podbudowanie samooceny 3,44 0,91 3,53 0,75 zagroŝenie samooceny 3,25 0,99 3,53 0,95 PowyŜsze wyniki zdają się wspierać naszą hipotezę, Ŝe opisany przez Epleya i współautorów (2008) mechanizm zastępowalności zdeprywowanego motywu przynaleŝności przez motyw sensu moŝe teŝ mieć odwrotny kierunek zaleŝności sacjacja motywu przynaleŝności moŝe prowadzić do zaspokojenia motywu sensu; zgodnie z przewidywaniami, warunkiem koniecznym do zadziałania postulowanego przez nas procesu było jednak naruszenie równowagi między nasyceniem i siłą motywów poprzez deprywację trzeciego motywu w analizowanym przypadku motywu samooceny. BADANIE 2 Z pierwszego badania wynika, Ŝe sacjacja motywu przynaleŝności moŝe osłabiać działanie motywu sensu. W badaniu drugim postanowiliśmy sprawdzić hipotezę, Ŝe to zmiana siły przekonań o istnieniu istoty wyŝszej pośredniczy w analizowanym mechanizmie. Świderski (2011) wykazał, Ŝe lęk przed śmiercią moŝe być nie tyle ujemnie skorelowany z wiarą w Boga, co z siłą przekonań afirmujących lub negujących istnienie istoty wyŝszej. Świderski zauwaŝa, Ŝe nie tylko poziom wiary w Boga bywa zróŝnicowany, ale równieŝ osoby niewierzące w Boga mogą swoje przekonanie Ŝywić z róŝnym stopniem nasilenia:

O ZASTĘPOWALNOŚCI MOTYWÓW SENSU I PRZYNALEŻNOŚCI 521 część niewierzących moŝe być zadeklarowanymi ateistami, podczas gdy inne osoby słabiej powątpiewają w istnienie siły wyŝszej. Świderski, zauwaŝając, Ŝe osoby o bardziej zdecydowanych poglądach (czyli zadeklarowani ateiści i osoby głęboko wierzące) są ich bardziej pewne, postuluje, Ŝe z tej pewności właśnie bierze się wyŝsza odporność na lęk przed śmiercią. W tym rozumowaniu sama treść wierzeń nie gra większej roli. Przy badaniu poziomu trwogi egzystencjalnej zdaniem Świderskiego liczy się więc nie to, w co ktoś wierzy, ale to, jak silnie w to wierzy. Innymi słowy, osoby zarówno bardzo religijne, jak i głęboko ateistyczne mają dobrze skrystalizowane (choć odmienne) światopoglądy, które skutecznie chronią je przed lękiem przed śmierci. W trzecim badaniu postanowiliśmy zatem sprawdzić, czy siła przekonań moŝe pośredniczyć w procesie sacjacji zastępczej motywów przynaleŝności i sensu. Metoda Osoby badane. W badaniu udział wzięło 371 osób (159 kobiet, 206 męŝczyzn, 6 osób nie zaznaczyło swojej płci) mieszkających w miasteczku studenckim w Łodzi. Procedura. Uczestnicy byli proszeni o pomoc w badaniach nad postrzeganiem społecznym i pamięcią. W pierwszym etapie mierzyliśmy siłę przekonań uczestników, opierając się na Skali Siły Przekonań (SSP; Świderski, 2011). Uczestnicy otrzymali następującą instrukcję: Przeczytaj poniŝsze pytania, ale nie zastanawiaj się teraz głęboko nad problemami w nich poruszonymi. Gdy juŝ je przeczytasz, odnieś się, proszę, do znajdujących się pod pytaniami stwierdzeń, które ich dotyczą. Pytania były następującej treści: Czy istnieje Bóg? Czy istnieje dusza i Ŝycie pośmiertne? Czy nasz pobyt tu, na Ziemi, ma jakiś sens poza tym, który mu sami nadamy? Czy ludzie zostali stworzeni przez jakieś istoty nadprzyrodzone? Jeśli tak, to po co? Czy istnieje jakaś inna rzeczywistość poza tą, w której Ŝyjemy na co dzień? Czy moŝliwe jest wpływanie na świat za pomocą modlitwy? A za pomocą magii, bioenergoterapii lub wróŝb? Czy w przesądach tkwi ziarno prawdy? Stwierdzenia, do których uczestnicy odnosili się na skali od 1 (w ogóle nie zgadzam się) do 7 (zgadzam się w stu procentach), były następującej treści: (1) Wiele razy myślałam/myślałem o tych problemach i sądzę, Ŝe doszłam/doszedłem do słusznych wniosków; (2) To sprawy bardzo trudne, nie ma tutaj łatwej i oczywistej odpowiedzi; (3) Kwestie związane z wyŝej wymienionymi zagadnieniami wydają mi się oczywiste; (4) Mogłabym/mógłbym przedstawić swoje racje w taki sposób, Ŝe nawet osoby sceptyczne musiałyby przyznać mi rację. Druga część badania to manipulacja motywem przynaleŝności: część uczestników, podobnie jak w eksperymencie 1, przywoływała w pamięci historię, która była dla nich zabawna (warunek sacjacji motywu przynaleŝności), podczas gdy pozostali uczestnicy przywoływali w pamięci zeszłoroczną zimę (warunek kontrolny). W trzeciej części badania samoocena uczestników została podbudowana lub zagroŝona manipulacja opierała się na modelu utrzymywania samooceny Tessera (1988) i była identyczna do zastosowanej w pierwszym eksperymencie.

522 KUBA KRYŚ, FILIP ŚWIDERSKI W czwartej części badania ponownie mierzyliśmy siłę przekonań: instrukcja była identyczna jak w części pierwszej (problemy do przemyślenia), a zmieniliśmy stwierdzenia, do których badani mieli się odnieść miały one następującą treść: (1) Moje poglądy na poszczególne kwestie układają się w jedną spójną całość; (2) Dziwię się ludziom, którzy myślą inaczej niŝ ja; (3) Raczej nie zmieniam zdania w kwestiach metafizycznych. Jeśli do czegoś dojdę trzymam się tego. Na końcu uczestnicy określali swoją płeć, wiek, wiarę w Boga (skala 4-stopniowa: tak, raczej tak, raczej nie, nie; odpowiedzi zostały zakodowane od 4 dla deklaracji tak do 1 dla deklaracji nie), poglądy polityczne (na skali od 1 lewicowe do 7 prawicowe), poglądy obyczajowe (na skali od 1 liberalne do 7 konserwatywne) oraz poglądy gospodarcze (na skali od 1 socjalistyczne do 7 kapitalistyczne). Skala siły przekonań miała satysfakcjonującą rzetelność (α = 0,73), choć rzetelności jej dwóch podskal (dla pierwszego i drugiego pomiaru) okazały się niesatysfakcjonujące (α = 0,60); osłabia to niestety rzetelność prezentowanych dalej wyników dotyczących zmiany siły przekonań. Zgodnie z przewidywaniami deklarowana wiara w Boga oraz SSP okazały się niezaleŝnymi miarami (r = -0,04; p = 0,42); deklaracje wiary w Boga, po przekodowaniu mającym na celu ujawnienie skrajności przekonań (wskazania skrajne tak oraz nie potraktowaliśmy jako silne przekonanie i przypisaliśmy im wspólną wartość 1; wskazania umiarkowane raczej tak oraz raczej nie potraktowaliśmy jako przekonania umiarkowane i przypisaliśmy im wspólną wartość 0), okazały się zgodnie z przewidywaniami istotnie statystycznie korelować z SSP (r = = 0,15; p = 0,005). Zatem SSP wydaje się skalą trafnie mierzącą siłę przekonań na temat istnienia istoty wyŝszej. Pierwszy i drugi pomiar SSP poddaliśmy standaryzacji i rezultaty pierwszego pomiaru odjęliśmy od rezultatów pomiaru drugiego, by w ten sposób otrzymać miarę względnej zmiany siły przekonań. Im większa róŝnica między wystandaryzowanym drugim i pierwszym pomiarem, tym relatywnie najsilniejszy wzrost siły przekonań na temat istnienia istoty wyŝszej. Tę właśnie miarę, czyli zmianę siły przekonań, poddaliśmy dalszej analizie. Wyniki i dyskusja Podobnie jak w poprzednim eksperymencie, przeprowadziliśmy 2-czynnikową analizę wariancji w schemacie 2 (manipulacja motywem przynaleŝności: sacjacja lub warunek kontrolny) x 2 (manipulacja samooceną: podwyŝszenie lub zagroŝenie), gdzie zmiennymi zaleŝnymi były nasycenie motywu sensu (deklarowana wiara w Boga) oraz zmiana siły przekonań. Analizy te przeprowadziliśmy odrębnie w grupie męŝczyzn i kobiet. W grupie męŝczyzn wyniki wykazały istotne statystycznie dwa efekty główne: (1) zmiennej niezaleŝnej manipulacja motywem przynaleŝności dla nasycenia motywu sensu (deklarowanej wiary w Boga) F(1, 189) = 5,02; p = 0,03; η 2 = 0,03 oraz (2) zmiennej niezaleŝnej manipulacja samooceną dla zmiany siły przekonań F(1, 189) = 17,31; p < 0,001; η 2 = 0,08; w grupie męŝczyzn nie były istotne efekty interakcji (p > 0,58). W grupie kobiet wyniki wykazały istotny statystycznie efekt interakcji manipulacji samooceną i sacjacji motywu przynaleŝności dla zmiany

O ZASTĘPOWALNOŚCI MOTYWÓW SENSU I PRZYNALEŻNOŚCI 523 siły przekonań F(1, 148) = 5,80; p = 0,017; η 2 = 0,038; w grupie kobiet pozostałe efekty nie były istotne statystycznie (p > 0,14). Wynikite oraz wzór średnich wskazują, Ŝe podobnie jak w eksperymencie pierwszym wśród męŝczyzn, których motyw przynaleŝności został poddany sacjacji, deklarowana wiara w Boga była istotnie niŝsza niŝ wśród męŝczyzn z grupy kontrolnej. Ponadto manipulacja samooceną męŝczyzn okazała się róŝnicować relatywne zmiany siły ich przekonań: zgodnie z przewidywaniami wysnutymi z TOT zagroŝenie samooceny w porównaniu z warunkiem podbudowania samooceny spowodowało relatywny wzrost siły przekonań męŝczyzn. W próbie kobiet, ale nie w próbie męŝczyzn, wystąpiły efekty interakcji. Testy efektów prostych wykazały, Ŝe wśród kobiet (1) o nasyconym motywie przynaleŝności podbudowanie samooceny moŝe osłabić siłę przekonań w porównaniu z warunkiem zagroŝenia samooceny F(1, 148) = 6,68; p = 0,011; η 2 = 0,043; oraz (2) wśród kobiet o zagroŝonej samoocenie sacjacja motywu przynaleŝności nasila równieŝ siłę przekonań (w porównaniu z warunkiem kontrolnym) F (1, 148) = 4,30; p = 0,040; η 2 = 0,028. Średnie dla przeprowadzonych analiz przedstawione są w Tabeli 2. Tabela 2. Deklaracje wiary w Boga oraz względna zmiana siły przekonań kobiet i męŝczyzn jako zmienne zaleŝne od manipulacji samooceną i nasyceniem motywu przynaleŝności Nasycony motyw przynaleŝności Warunek kontrolny M SD M SD Deklaracje wiary w Boga MęŜczyźni podbudowanie samooceny 3,07 1,07 3,41 0,84 zagroŝenie samooceny 3,03 1,13 3,34 0,92 Kobiety podbudowanie samooceny 3,67 0,69 3,46 0,80 zagroŝenie samooceny 3,42 0,94 3,29 0,86 Względna zmiana siły przekonań MęŜczyźni podbudowanie samooceny -0,32 0,98-0,15 0,87 zagroŝenie samooceny 0,37 1,17 0,38 1,10 Kobiety podbudowanie samooceny -0,32 0,91-0,01 0,91 zagroŝenie samooceny 0,23 1,18-0,19 1,10 PowyŜsze wyniki potwierdzają weryfikowaną juŝ w eksperymencie pierwszym hipotezę, Ŝe sacjacja motywu przynaleŝności męŝczyzn moŝe osłabić

524 KUBA KRYŚ, FILIP ŚWIDERSKI działanie motywu sensu. W badaniu drugim w przeciwieństwie do badania pierwszego warunkiem zaistnienia tego efektu nie było jednak zdeprywowanie motywu samooceny rezultat ten potwierdza nasze przewidywania, Ŝe nasilenie motywów moŝe, ale nie musi być za słabe do uruchomienia procesu sacjacji zastępczej; sacjacja dwóch motywów czasem jest moŝliwa bez deprywacji trzeciego motywu. Deprywacja samooceny u męŝczyzn doprowadziła do relatywnego wzmocnienia własnych przekonań na temat istnienia istoty wyŝszej (podobnie było w próbie kobiet o nasilonym motywie przynaleŝności), co wydaje się wynikiem spójnym z rezultatami licznych badań nad teorią opanowania trwogi i rolą światopoglądu. * Opierając się na rezultatach wielu badań, w których deprywacja jednego motywu nasilała działanie innych motywów, autorzy modelu utrzymywania znaczenia przekonują, Ŝe motywy bywają zastępowalne (Heine i in., 2006; Proulx i Heine, 2010). Przedstawiają równieŝ kilka przykładów odwrotnego kierunku zaleŝności, czyli sacjacji zastępczej (osłabienie działania jednego motywu poprzez wcześniejszą sacjację innego motywu) i zachęcają do prowadzenia kolejnych badań dokumentujących sacjację zastępczą. W naszych dwóch eksperymentach wykazaliśmy, Ŝe sacjacja motywu przynaleŝności (aktywizacja rozbawienia) moŝe osłabiać motyw sensu (wiarę w Boga). Dwa czynniki zdają się być moderatorami analizowanego zjawiska: płeć oraz deprywacja jednego z pozostałych motywów (samooceny). Pierwszym moderatorem zaleŝności w naszych badaniach, zgodnie z przewidywaniami, okazała się płeć: opisane efekty były ograniczone do próby męŝczyzn. MoŜe mieć to związek ze wspomnianą wyŝej większą lub mniej instrumentalną religijnością kobiet, jednak weryfikacja tego wyjaśnienia wymaga odrębnych dociekań. W badaniu pierwszym warunkiem koniecznym dla uruchomienia sacjacji zastępczej motywów przynaleŝności i sensu było zdeprywowanie samooceny badanych; w badaniu drugim deprywacja samooceny nie pełniła jednak roli moderatora. Przypuszczamy, Ŝe typowe/przeciętne nasilenie motywów bywa za małe, by sacjacja jednego motywu prowadziła do osłabienia innego motywu i prawdopodobieństwo uruchomienia procesu sacjacji zastępczej jest większe, jeśli zdeprywować trzeci motyw, jednak rozbieŝność wyników obu badań wskazuje, Ŝe deprywacja trzeciego motywu nie zawsze jest konieczna. Określenie warunków, w których deprywacja trzeciego motywu uruchamia proces sacjacji zastępczej, wymaga dalszych badań. Dostrzegamy co najmniej dwa procesy mogące leŝeć u podłoŝa sacjacji zastępczej sacjacja jednego motywu moŝe (1) prowadzić do sacjacji innych motywów lub teŝ (2) obniŝać siłę innych motywów. Jeśli autorzy MUZ trafnie przyrównują zastępowalność motywów do układu hydraulicznego, to uwaŝamy, Ŝe łatwiejszy do uruchomienia jest proces pierwszy, poniewaŝ nasycenie jest właściwością pochodną siły motywu, więc to siła jest stabilniejszym i trudniejszym do zmiany parametrem motywu aniŝeli jego nasycenie. MoŜli-

O ZASTĘPOWALNOŚCI MOTYWÓW SENSU I PRZYNALEŻNOŚCI 525 we teŝ, Ŝe oba zaproponowane procesy aktywizują się jednocześnie. Dalsze dociekania empiryczne mogą pomóc rozstrzygnąć ten dylemat, ale wykraczają poza ramy niniejszego tekstu. LITERATURA CYTOWANA Boguszewski, R. (2009). Dwie dekady przemian religijności w Polsce. Komunikat z badań, BS/12/2009. Warszawa: Centrum Badania Opinii Społecznej. Epley, N., Akalis, S., Wyatz, A. i Cacioppo, J. (2008). Creating social connection through inferential reproduction. Loneliness and perceived agency in gadgets, gods, and greyhounds. Psychological Science, 19, 114-120. Fiske, S. (2004). Social beings. A core motives approach to social psychology. Nowy Jork: John Wiley& Sons, Inc. Greenberg, J., Pyszczynski, T. i Solomon, S. (1986). The causes and consequences of a need for self-esteem: A terror management theory. W: R. Baumeister (red.), Public self and private self (s. 189-212). New York: Springer Publishing. Harmon-Jones, E., Simon, L., Greenberg, J., Pyszczynski, T., Solomon, S. i McGregor, H. (1997). Terror management theory and self-esteem: Evidence that increased self-esteem reducesmortality salience effects. Journal of Personality and Social Psychology, 72, 24-36. Heine, S. J. i Lehman, D. R. (1997). Culture, dissonance, and self-affirmation. Personality and Social Psychology Bulletin, 23, 389-400. Heine, S., Proulx, T. i Vohs, K. (2006). The meaning maintenance model: On the coherence of social motivations. Personality and Social Psychology Review, 10, 88-110. Jonas, E. i Fischer, P. (2006). Terror management and religion: Evidence that intrinsic religiousness mitigates worldview defense following mortality salience. Journal of Personality and Social Psychology, 91, 553-567. Kitayama, S., Markus, H. i Kurokawa, M. (2000). Culture, emotion, and well-being: Good feelings in Japan and the United States. Cognition & Emotion, 14, 93-124. Kitayama, S., Markus, H. i Matsumoto, H. (1995). Culture, self, and emotion: A cultural perspective on self-conscious emotions. W: J. Tangney i K. Fischer (red.), Self-conscious emotions: The psychology of shame, guilt, embarrassment, and pride (s. 439-464). New York: Guilford Press. Kitayama, S., Mesquita, B. i Karasawa, M. (2006). Cultural affordances and emotional experience: Socially engaging and disengaging emotions in Japan and the United States. Journal of Personality and Social Psychology, 91, 890-903. Kryś, K. (2010). May amusement serve as a social courage engine? Polish Psychological Bulletin, 41, 67-73. Kryś, K. i Wojciszke, B. (2013). Analiza wybranych zmian w funkcjonowaniu społecznym oso b rozbawionych. Psychologia Społeczna, 8, 277-289. Łukaszewski, W. (2010). Udręka Ŝycia. Jak ludzie radzą sobie z lękiem przed śmiercią. Sopot: Smak Słowa.

526 KUBA KRYŚ, FILIP ŚWIDERSKI Mikulincer, M. i Florian, V. (2002). The effects of mortality salience on self-serving attributions: Evidence for the function of self-esteem as a terror management mechanism. Basic and Applied Social Psychology, 24, 261-271. Neumann, R., Steinhauser, N. i Roeder, U. (2009). How self-construal shapes emotion: Cultural differences in the feeling of pride. Social Cognition, 27, 327-337. Norenzayan, A., Dar-Nimrod, I., Hansen, I. i Proulx, T. (2009). Mortality salience and religion: Divergent effects on the defense of cultural values for the religious and the non-religious. European Journal of Social Psychology, 39, 101-113. Oveis, C., Horberg, E. i Keltner, D. (2010). Compassion, pride, and social intuitions of self-other similarity. Journal of Personality and Social Psychology, 98, 618-630. Proulx, T. i Heine, S. J. (2010). The frog in Kierkegaard s beer: Finding meaning in the violation compensation literature. Social and Personality Psychology Compass, 4, 889-905. Świderski, F. (2011). Lęk przed śmiercią a siła przekonań. Niepublikowana praca magisterska. Kraków: Uniwersytet Jagielloński. Tesser, A. (1988). Toward a self-evaluation maintenance model of social behavior. W: L. Berkowitz (red.), Advances in experimental social psychology (s. 181-227). New York: Academic Press. Tęsknota za niebem jest poszukiwaniem domu (2013). Pobrano 19 września 2013, z http://gosc.pl/doc/1552615.ja-chce-do-domu. Wojciszke, B. (2011). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Yu, Y. (1964). Life and immortality in the mind of Han China. Harvard Journal of Asiatic Studies, 25, 80-122. Streszczenie Wojciszke (2011) proponuje, Ŝe u podłoŝa większości ludzkich zachowań społecznych leŝą cztery główne motywy: przynaleŝności, sensu, kontroli oraz samooceny. Motywy te bywają zastępowalne: deprywacja jednego motywu moŝe nasilić dąŝenie do jego odbudowania lub teŝ nasilać któryś z pozostałych trzech motywów (Heine, Proulx i Vohs, 2006; Wojciszke, 2011). W dwóch badaniach pokazujemy, Ŝe sacjacja motywu przynaleŝności moŝe osłabić nasilenie motywu sensu, a więc uruchomienie procesów zastępowalności motywów moŝliwe jest nie tylko poprzez deprywację, lecz takŝe poprzez sacjację motywu. Słowa kluczowe: zastępowalność motywów, sacjacja zastępcza, model utrzymywania znaczenia, religijność, rozbawienie, psychologia pozytywna.