Ruchy migracyjne ludności a rynek pracy przypadek Polski

Ruchy migracyjne ludności a rynek pracy przypadek Polski Paweł Kaczmarczyk Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW Konferencja inaugurująca Transgraniczne centrum wsparcia rynku pracy Lublin, 28 czerwca 2007

Problemy Współczesne migracje Polaków stan wiedzy Migracje zarobkowe jako fenomen rynku pracy Migracje Polaków a potencjalne skutki dla rynku pracy Migracje jako szansa na likwidację nierównowagi na rynku pracy Migracje a utrata zasobów pracy DrenaŜ mózgów Czy Polska staje się krajem imigracyjnym? Co wynika z wiedzy o współczesnej mobilności zagranicznej dla polityki rynku pracy?

Współczesne migracje z Polski podstawowe informacje Dane rejestrowe 331 tys. migrantów łącznie w latach 1990-2004 Dane spisowe: Mikrospis 1995: około 900 tysięcy osób przebywających czasowo za granicą (2% populacji) NSP 2002: za granicą przebywało 786 tysięcy osób (1,8% populacji) Dane resortowe 350 400 tys. pracowników sezonowych (2003 2005) Dane Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności 100 400 tys. osób przebywających czasowo za granicą w okresie od II kwartału 1994 do III kwartału 2006

Stali mieszkańcy Polski przebywający za granicą czasowo, powyŝej 2 miesięcy wg BAEL, 1994-2005 300 250 200 150 100 50 0 II.94 IV.94 II.95 IV.95 II.96 IV.96 II.97 IV.97 II.98 IV.98 II.99 IV.99 II.00 IV.00 II.01 IV.01 II.02 IV.02 II.03 IV.03 II.04 IV.04 II.05 Migranci ogółem Migranci zarobkowi Źródło: SOPEMI 2006

Zezwolenia dla polskich pracowników sezonowych w Niemczech, 1993-2005 (w tys.) Źródło: SOPEMI 2006, w oparciu o dane ZAV

Wprowadzenie współczesne migracje Polaków Migracje Polaków: Co wiemy a czego nie wiemy o współczesnej mobilności Polaków? 500 tysięcy czy 2 miliony? Skala i struktura odpływu Mechanizmy mobilności Elementy ciągłości Kraje docelowe Elementy zmiany Nowe kraje docelowe Dominacja migracji czasowych? Wzorce selektywności migracji Strategie migracyjne Funkcjonowanie na rynkach pracy w krajach docelowych Rola sieci powiązań Legalność / nielegalność Mechanizmy mobilności rekrutacja

Migranci z Polski według długości pobytu za granicą (w tysiącach) wg BAEL, 1994-2006 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 II.94 IV.94 II.95 IV.95 II.96 IV.96 II.97 IV.97 II.98 IV.98 II.99 IV.99 II.00 IV.00 II.01 IV.01 II.02 IV.02 II.03 IV.03 II.04 IV.04 II.05 IV.05 II.06 osoby przebyw ające za granicą dłuzej niŝ 12 miesięcy osoby przebyw ające za granicą poniŝej 12 miesięcy Źródło: Kepinska 2007

Stali mieszkańcy Polski przebywający za granicą powyŝej 2 miesięcy (w tysiącach) wg krajów docelowych, 2000-2006, II kwartał 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Niemcy USA Wielka Brytania Irlandia Włochy Hiszpania Pozostałe Źródło: Kepinska 2007

Współczesne migracje z Polski podstawowe informacje Migracje z Polski po 1 maja 2004: Wielka Brytania szacowana liczba Polaków przed akcesją: około 70 tys. (2003) Dane Workers Registration Scheme: liczba aplikantów między 1 maja 2004 a końcem grudnia 2006 510,000, z czego 307,670 osób to Polacy 245,000 numerów National Insurance w okresie 2003-2005 Irlandia system Personal Public Service numbers 289,814 PPS numbers wydanych obywatelom krajów EU-8 między 1 maja 2004 a końcem października 2006

Wizyty w Wielkiej Brytanii mieszkańców nowych krajów członkowskich, 2003-2006 (w tys.) Inne kraje akcesyjne 100 Polska 350 90 300 80 70 250 60 200 50 40 150 30 100 20 10 50 0 Q1 2003 Q2 2003 Q3 2003 Q4 2003 Q1 2004 Q2 2004 Q3 2004 Q4 2004 Q1 2005 Q2 2005 Q3 2005 Q4 2005 Q1 2006 0 Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Słowacja Słowenia Polska Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IPS

Aplikanci do Systemu Rejestracji Pracowników, 2004-2006 (III kwartał) 45000 40000 35000 32850 38310 32945 31850 37845 39645 30000 28070 25000 23465 23920 23205 20000 15000 10000 5000 0 II 2004 III 2004 IV 2004 I 2005 II 2005 III 2005 IV 2005 I 2006 II 2006 III 2006 Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Słowacja Źródło: Home Office 2006

NajwaŜniejsze 10 krajów z których pochodzili imigranci, którym nadano numer ubezpieczeniowy w Wielkiej Brytanii (w tysiącach), 2002-2006 2002/2004 2003/2004 2004/2005 2005/2006 Indie 25,0 Indie 31,3 Polska 62,6 Polska 171,4 Australia 18,9 RPA 18,4 Indie 32,7 Indie 46,0 RPA 18,6 Australia 17,1 Pakistan 20,3 Litwa 30,5 Pakistan 16,8 Pakistan 16,8 RPA 19,3 Słowacja 26,4 Francja 13,8 Portugalia 14,0 Australia 16,6 RPA 24,0 Filipiny 11,8 Chiny 13,3 Litwa 15,6 Australia 23,8 Hiszpania 11,7 Francja 13,1 Francja 13,3 Pakistan 22,3 Zimbabwe 10,3 Hiszpania 11,9 Chiny 12,6 Francja 17,2 Irak 10,1 Polska 11,2 Portugalia 12,2 Łotwa 14,2 Portugalia 9,8 Filipiny 10,7 Słowacja 10,5 Niemcy 13,3 Ogółem 349,3 Ogółem 370,8 Ogółem 439,8 Ogółem 662,4 Źródło: Salt i Millar 2006

Migracje jako fenomen rynku pracy Sytuacja na rynku pracy jako kluczowy czynnik wypychający (ale: selektywność migracji) Rola czynnika popytowego Mobilność zarobkowa a sytuacja na rynku pracy szanse i zagroŝenia: Migracje jako eksport bezrobocia Migracje a aktywność na polskim rynku pracy Mobilność zagraniczna a kariera zawodowa Efekty regionalne i lokalne Migracje a zasób kapitału ludzkiego trwała / czasowa utrata zasobów pracy

Liczba migrantów z Polski a stopa bezrobocia wg BAEL, 1994-2006 500 25 450 400 20 350 300 250 200 150 15 Liczba migrantów (w tys.) Stopa bezrobocia (w %) 10 100 5 50 0 0 1994/Q1 1994/Q3 1995/Q1 1995/Q3 1996/Q1 1996/Q3 1997/Q1 1997/Q3 1998/Q1 1998/Q3 1999/Q1 1999/Q3 2000/Q1 2000/Q3 2001/Q1 2001/Q3 2002/Q1 2002/Q3 2003/Q1 2003/Q3 2004/Q1 2004/Q3 2005/Q1 2005/Q3 2006/Q1 2006/Q3 Liczba migrantów Stopa bezrobocia Źródło: GUS, Kepinska 2007

Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Migracje sezonowe a rynek pracy Podlaskie Kujawsko-Pomorskie Lubuskie Wielkopolskie Mazowieckie Łódzkie Lubelskie Dolnośląskie Opolskie Świętokrzyskie Śląskie Małopolskie Podkarpackie Udział pracowników sezonowych w ogóle aktywnych zawodowo (w %) 4,01-8,71 (21) 3,01-4 (24) 2,01-3 (35) 1,01-2 (101) pon. 1 (163) Stopa bezrobocia (wrzesień 2001, w %) 37 18,5 3,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MPiPS

Migracje jako fenomen rynku pracy Sytuacja na rynku pracy jako kluczowy czynnik wypychający (ale: selektywność migracji) Rola czynnika popytowego Mobilność zarobkowa a sytuacja na rynku pracy szanse i zagroŝenia: Migracje jako eksport bezrobocia Migracje a aktywność na polskim rynku pracy Mobilność zagraniczna a kariera zawodowa Efekty regionalne i lokalne Migracje a zasób kapitału ludzkiego trwała / czasowa utrata zasobów pracy

Aktywność na polskim rynku pracy wg BAEL, 2000-2006 15500 4000 15000 3500 14500 3000 14000 2500 2000 13500 1500 13000 1000 12500 500 12000 0 2000_1 2000_2 2000_3 2000_4 2001_1 2001_2 2001_3 2001_4 2002_1 2002_2 2002_3 2002_4 2003_1 2003_2 2003_3 2003_4 2004_1 2004_2 2004_3 2004_4 2005_1 2005_2 2005_3 2005_4 2006_1 2006_2 2006_3 2006_4 Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni Źródło: GUS

Przeciętne roczne prawdopodobieństwa zmiany stanu lub pozostania w nim w latach 1995 2000 (obliczenia dla całego rynku pracy na podstawie BAEL) bezrobocie (0,554) 0,03 0,28 0,026 0,166 zatrudnienie (0,927) 0,043 0,042 poza siłą roboczą (0,932) Źródło: Fihel 2004 Przeciętne prawdopodobieństwa zmiany stanu lub pozostania w nim przez pracowników sezonowych obliczone dla lat 1995 2001. bezrobocie (0,863) 0,09 0,01 0,06 0,037 zatrudnienie (0,893) 0,017 0,07 poza siłą roboczą (0,87) Źródło: Fihel 2004.

Migracje a rynek pracy efekty regionalne i lokalne Przypadek Śląska Opolskiego 2004: około 25% ludności autochtonicznej na stałe zamieszkiwało za granicą; poza Polską pracowało 43% ludności w wieku produkcyjnym i 57% pracujących; liczba osób pracujących za granicą była większa niŝ zatrudnionych w kraju MoŜliwości oceny sytuacji na rynku pracy i prowadzenia polityki rynku pracy Migracja jako czynnik ograniczający ryzyko bezrobocia Ale: spadek aktywności zawodowej wskaźnik zatrudnienia: 42% w 1991, 31% w 2000 Migracja jako choroba holenderska?

Odpływ specjalistów i osób z wysokimi kwalifikacjami DrenaŜ mózgów fakty i mity: Co oznacza pojęcie wysoko wykwalifikowany? Stare i nowe trendy migracji specjalistów z Polski Migracje specjalistów zjawisko typowe czy unikalne? Potencjalne i rzeczywiste skutki odpływu: Brain drain czy brain overflow? Brain drain czy brain waste? Brain drain czy brain circulation? Brain drain czy brain gain?

Stali mieszkańcy Polski w wieku 15 lat i więcej przebywający czasowo za granicą powyŝej 12 miesięcy według poziomu wykształcenia (w %) i roku wyjazdu Wykształcenie Migranci wg roku wyŝsze średnie z maturą albo policealne inne wyjazdu Ogółem 14,0 35,0 51,0 w tym: 1988 i wcześniejszy 15,6 34,6 49,8 1989-1991 11,8 33,4 54,9 1992-1994 13,4 36,3 50,2 1995-1997 13,4 36,4 50,2 1998-2001 15,2 35,6 49,2 Wykształcenie wyŝsze średnie z maturą albo policealne inne Populacja ogółem 10,4 25,6 64,0 Źródło: NSP 2002

Migranci z Polski wg poziomu wykształcenia, 2000-2004, 3. kwartał (w %) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 w yŝsze średnie zaw odow e podstaw ow e Źródło: BAEL

Migracje osób z wysokimi kwalifikacjami z Polski ogólne trendy Pozytywna selekcja migrantów, ale: skala migracji specjalistów relatywnie mała Nowe trendy po 1 maja 2004 r. migracja osób młodych, relatywnie dobrze wykształconych do krajów anglojęzycznych. Dane BAEL III kwartał 2006: migranci z wyŝszym wykształceniem 18,3%; kobiety 24%; męŝczyźni 15,3%. Przypadek Wielkiej Brytanii dane NSP Przypadek Wielkiej Brytanii dane zebrane w badaniu internetowym: (Grudzień 2006 Luty 2007) udział osób z wyŝszym wykształceniem: M.A. 28,1%; B.A. 13,7%.

Stali mieszkańcy Polski w wieku 15 lat i więcej przebywający czasowo za granicą powyŝej 12 miesięcy, którzy wyjechali po 1997 r., według poziomu wykształcenia (w %) i kraju pobytu 100% 80% 56 57,4 32,3 52,4 46,4 39,4 60% 40% 20% 0% 32,9 11,1 35 7,7 42,3 25,4 Niemcy Włochy Wielka Brytania 41,2 34,1 37,6 13,4 16 19,4 reszta UE-15 USA Kanada w yŝsze średnie z maturą albo policealne inne Źródło: BAEL

Odpływ specjalistów i osób z wysokimi kwalifikacjami DrenaŜ mózgów fakty i mity: Co oznacza pojęcie wysoko wykwalifikowany? Stare i nowe trendy migracji specjalistów z Polski Migracje specjalistów zjawisko typowe czy unikalne? Potencjalne i rzeczywiste skutki odpływu: Brain drain czy brain overflow? Brain drain czy brain waste? Brain drain czy brain circulation? Brain drain czy brain gain?

Wielka Brytania: aplikacje do WRS wg krajów pochodzenia i sektorów zatrudnienia, maj 2004 wrzesień 2006

Lp. Stanowisko Liczba pracowników 1 Robotnik w procesie 54 725 wytwórczym 2 Pomoc kuchenna 15 290 3 Pakowacz 15 250 4 Robotnik w hurtowni 12 325 5 Sprzątaczka, pomoc 11 830 domowa Robotnik rolny 11 560 Kelner 10 950 6 7 8 9 10 11 12 13 14 27 najliczniej obsadzonych stanowisk pracy, z pełnej listy 251 stanowisk objętych przez pracowników z nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej w okresie między 1 czerwca 2004 r. a 30 września 2005 r. w Wielkiej Brytanii Pokojówka Opiekunka, w tym w domu opieki Sprzedawczyni Robotnik budowlany śniwiarz Barman Robotnik przy przetwórstwie warzyw lub owoców Robotnik przy przetwórstwie mięsa 8 620 7 450 6 545 6 090 5 660 4 285 4 155 Lp. Stanowisko Liczba pracowników 16 Pomocnik kucharza 3 210 17 Zbieracz owoców 2 685 18 Kierowca duŝej 2 445 cięŝarówki 19 Pracownik administracji 2 325 ogólnej 20 Pozostali robotnicy 2 090 przemysłowi 21 22 23 24 25 26 27 Kierowca samochodu dostawczego Portier Kierowca autobusu Pracownik usług stolarskich Opiekunka na placu zabaw Pracownik biura Piekarz 15 3 350 Łącznie 27 pozycji* Wszystkie pozycje * 27 wymienionych pozycji stanowiło łącznie 87% osób o ustalonym zawodzie. 1 725 1 635 1 285 1 270 1 115 1 010 1 005 199 885 229 815

Brain drain czy brain waste? Przypadek Wielkiej Brytanii: Sektorowa koncentracja zatrudnionych z nowych krajów członkowskich Ale: Entry gates ograniczone do sektora drugorzędnego (w 80-90 %) dane WRS Czy jest widoczna istotna zmiana pozycji wraz z wydłuŝaniem się okresu pobytu? Drinkwater, Eade and Garrapich (2006): napływ postakcesyjny z Polski dobrze wykształceni (przeciętnie 13,6 lat nauki), bardzo niskie zarobki, niska stopa samozatrudnienia, nadreprezentacja w przemyśle (25%) oraz sektorze hotelarskim i gastronomicznym (29%).

Czy Polska staje się krajem imigracyjnym? Skala, dynamika i struktura napływu cudzoziemców do Polski Czy Polska staje się krajem imigracji netto? Czy Polsce grozi masowa imigracja? Czy Polska potrzebuje imigrantów? Uwarunkowania demograficzne Uwarunkowania ekonomiczne

Napływ do Polski podstawowe informacje Dane rejestrowe: 9,5 tys. w 2004; łącznie w latach 1990-2004: 107,2 tys. NSP 2002 cudzoziemcy nie posiadający polskiego obywatelstwa: 40,6 tys. Repatrianci (około 8 000 w 2005 roku) Inne kategorie por. tabela Ale: PasaŜerski ruch graniczny: ok. 62 mln wizyt cudzoziemców w 2004 roku, 64,6 mln w 2005 roku Cudzoziemcy zatrzymani podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy: 6,8 tys. w 2004.

Cudzoziemcy w Polsce wg typu zezwolenia na pobyt, 1995-2004 Rok studiujący w Polsce z zezwoleniem na pracę z zezwoleniem na osiedlenie Cudzoziemcy z zezwoleniem na pobyt czasowy przebywający w Polsce na zasadzie pobytu tolerowanego aplikujący o nadanie statusu uchodźcy 1995 5 202 11 363 3 067-843 1996 5 313 13 668 2 841-3 211 1997 5 443 17 498 3 973-3 531 1998 5 541 20 759 1 657 4 893 3 423 1999 6 025 20 618 551 16 810 3 061 2000 6 563 19 662 857 15 037 4 662 2001 7 380 19 793 690 20 787 4 529 2002 7 608 24 643 607 29 636 5 170 2003 8 106 19 831 1 735 28 579 72 6 909 2004 8 829 13 179 4 366 25 427 1 097 8 079 2005 10 092 10 304 3 589 22 626 1 856 6 860 Źródło: Bijak i Koryś 2006: 18, Kępińska 2007

Napływ do Polski - trendy Wnioski: Bardzo mała skala zjawiska imigracji (legalnej) Trudne do oszacowania rozmiary imigracji nielegalnej (100-600 tys.) Dane statystyczne wskazujące na spadek zainteresowania Polską jako krajem docelowym: Spadek liczby zezwoleń na osiedlenie się Spadek liczby wniosków na pobyt tymczasowy Zmniejszenie liczby zezwoleń na pracę Zmniejszenie liczby uchodźców Spadek liczby wydaleń Efekt polityki migracyjnej czy realny proces? Przypadek Ukrainy

Czy Polsce grozi masowa imigracja? Główne grupy cudzoziemców zainteresowane przyjazdem do Polski: Poszukiwacze azylu, uchodźcy Cudzoziemcy z krajów zachodniej Europy oraz USA Imigranci zarobkowi (głównie kraje b. ZSRR, Wietnam) Na ile realny jest masowy napływ? przykład Bułgarii i Rumunii Transformacja w kraj imigracji netto? Polska jako kraj oczekujący na imigrację (A. Weinar)

Czy Polska potrzebuje imigrantów? Perspektywa ekonomiczna rynek pracy Szanse, jakie daje wspólny rynek Niedobory na rynku pracy i ich źródła Wykształcanie się dualnej struktury rynku pracy Perspektywa demograficzna prognoza zmian w strukturze ludności Polski, 2002-2030 8000 Kobiety 9000 MęŜczyźni 7000 8000 6000 5000 4000 3000 2000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 1000 0 2002a 2005 2010 2015 2020 2025 2030 0 2002a 2005 2010 2015 2020 2025 2030 przedprodukcyjny mobilny niemobilny poprodukcyjny przedprodukcyjny mobilny niemobilny poprodukcyjny Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Struktura populacji Polski i polskiej siły roboczej według wieku: 2004 i 2054 (prognoza) Age structure of Polish population, 2004-2054 85 and more males females 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 500 000 1 000 000 1 500 000 2 000 000 2054 High fertility 2054 Development 2054 Stagnation 2004 Age structure of Polish labour resources, 2004-2054 males females 75 and more 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 1 500 000 1 000 000 500 000 0 500 000 1 000 000 1 500 000 2054 High fertility 2054 Development 2054 Stagnation 2004 65+ 13% 2004 0-14 17% 2054 Development / Stagnation 65+ 34% 0-14 12% 2054 High fertility 65+ 31% 0-14 15% 15-64 70% 15-64 54% 15-64 54% Źródło: Bijak 2007

Współczynnik wsparcia rynku pracy: 2004 i 2054 (prognoza dla róŝnych wariantów) 1,4 1,29 1,2 1,18 1 0,89 0,92 0,96 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 Scenariusz referencyjny Scenariusz "imigracyjny" Sceanriusz "wysokiej płodności" Scenariusz "maksymalnej aktywności ekonomicznej" 2054 Źródło: Bijak 2007

Polacy a imigranci wybrane cechy strukturalne Struktura wiekowa Aktywność ekonomiczna 100% 100% 90% 90% 80% 80% 70% 70% 60% 60% 50% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% Populacja Polski Imigranci osiedleńczy Imigranci czasow i 0% Populacja Polski Imigranci osiedleńczy Imigranci czasow i Wiek produkcyjny - mobilny Wiek produkcyjny - niemobilny Wiek pozaprodukcyjny Pracujący Bezrobotni Zaw odow o bierni Status nieustalony Źródło: Okólski 2007 (na podstawie NSP 2002)

Czy w Polsce potrzebna jest polityka migracyjna? Kontekst europejski dostosowanie do reguł gry UE Polityka migracyjna a kontrola migracji Irlandia i Włochy dwa europejskie modele polityki migracyjnej Polityka ad hoc i jej skutki: Abolicja (2003) Selektywne otwarcie polskiego rynku pracy (2006) Tryb wydawania zezwoleń na pracę (2006) Karta Polaka a rynek pracy (2006).

Co wynika z wiedzy na temat współczesnych migracji dla polityki polskiego rynku pracy? Mobilność Polaków a sytuacja na polskim rynku pracy stan wiedzy czy niewiedzy? Polska polityka migracyjna a polityka rynku pracy Czy moŝemy wpływać na skalę migracji Polaków? Czy moŝemy wpływać na skalę powrotów? Jak wykorzystać potencjał migracji? Czy imigracja jest rozwiązaniem problemów rynku pracy?

Co wynika z wiedzy na temat współczesnych migracji dla polityki polskiego rynku pracy? Polska polityka migracyjna a polityka rynku pracy Dotychczasowe doświadczenia - polityka ad hoc i jej skutki: Abolicja (2003) Selektywne otwarcie polskiego rynku pracy (2006) Tryb wydawania zezwoleń na pracę (2006) Karta Polaka a rynek pracy (2006). (Aktywna) polityka imigracyjna? Perspektywa działania (planowania) ZałoŜenia doktryny migracyjnej