KOMITET REDAKCYJNY. Redaktor: Bogusław Nowowiejski

KOMITET REDAKCYJNY Redaktor: Bogusław Nowowiejski Członkowie: Elżbieta Awramiuk, Lilia Citko, Leonarda Dacewicz, Barbara Falińska, Zenon Leszczyński, Urszula Sokólska, Irena Szczepankowska, Halina Święczkowska, Piotr Wróblewski Sekretarz: Beata Kuryłowicz Recenzenci: Alicja Pihan-Kijasowa Dorota Zdunkiewicz-Jedynak Projekt okładki: Andrzej Kisielewski Redakcja: Beata Kuryłowicz, Bogusław Nowowiejski, Urszula Sokólska, Joanna Szerszunowicz Korekta: Zespół Publikacja została dofinansowana ze środków na działalność statutową Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku ISSN 1641 6961 Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15-097 Białystok, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14, tel. (085) 7457059 http: /wydawnictwo.uwb.edu.pl, e-mail: ac-dw@uwb.edu.pl Druk i oprawa: TOTEM.com.pl Nakład 120 egz. Format B-5. Papier offsetowy 80 g.

SPIS TREŚCI ARTYKUŁY................................................ 9 Lilia Citko O zapożyczeniach leksykalnych z polszczyzny w języku latopisów starobiałoruskich................................. 11 Beata Edyta Dworakowska Językowy obraz miłości w wybranych wierszach księdza Jana Twardowskiego i ich rosyjskich przekładach.............. 23 Liisa Granbom-Herranen How do proverbs get their meanings? The model of interpretation based on a metaphor theory................................ 47 Barbara Greszczuk Style, idiostyle, biostyle języka artystycznego (na wybranych przykładach)............................................. 69 Marzena Guz Obszary tematyczne eponimów pochodzenia francuskiego w języku polskim......................................... 91 Anna Maria Harbig Einflüsse der Linguistik auf den Fremdsprachenunterricht an polnischen Mittelschulen in den 60er und 70er jahren....... 103 Beata Jarosz Kompozycja zaproszenia ślubnego........................... 121 Małgorzata Karwatowska Ostra jazda bez trzymanki, czyli seks w werbalizacjach licealistów 133 Joanna Kuć Język Kodeksu etyki a standardy komunikacji w firmie.......... 147

Joanna Kulwicka-Kamińska Prorok w dawnych i współczesnych translacjach Biblii i Koranu. 159 Beata Kuryłowicz Młodopolska egzotyka florystyczna.......................... 177 Agnieszka Motyl Regionalne zróżnicowanie polszczyzny w XVII wieku na przykładzie wariantywności typu dawam daję, stawam staję, poznawam poznaję............................ 193 Bogusław Nowowiejski Wychowawczy wymiar słowników niemiecko-polskich z XIX w. 203 Agnieszka Oskiera Rola redaktora w programach radiowych..................... 215 Anna Piotrowicz, Małgorzata Witaszek-Samborska Poznańskie regionalne czasowniki i frazeologizmy związane z czynnościami fizjologicznymi oraz stanem fizycznym człowieka................................................ 227 Ewa Rogowska-Cybulska Perswazyjne walory derywatów transpozycyjnych w tekstach reklam................................................... 237 Marek Ruszkowski Odchylenia od pewnej zasady grzecznościowej spowodowane działaniem prawa Behaghela................................ 251 Elżbieta Sękowska Uwagi o tzw. słownictwie PRL-u............................ 257 Mirosława Siuciak Język śląski problem terminologiczny czy społeczny?........ 267 Urszula Sokólska Tytuły artykułów prasowych w czasopismach wędkarskich..... 279 Konrad Kazimierz Szamryk Fonetyka rękopiśmiennych kazań Krzysztofa Kluka na tle ogólnopolskiej normy językowej drugiej połowy XVIII wieku (część I: wokalizm)........................................ 299 Joanna Szerszunowicz Związki frazeologiczne opisujące objawy gniewu w języku polskim i włoskim. Analiza kontrastywna.................... 319

Dorota Szymaniuk Z badań porównawczych nad intonacją w języku angielskim i rosyjskim............................................... 341 Eliza Tarary Obraz człowieka w konstrukcjach porównawczych z komponentem zoonimicznym............................. 353 Justyna Wiślicka Bo miłość mężczyzny i kobiety jest walką. Sposoby obrazowania miłości w twórczości Zofii Nałkowskiej na podstawie Dzienników i Kobiet................................................... 361 RECENZJE................................................. 379 Elżbieta Awramiuk Zrozumieć, żeby pomóc. Dysleksja w ujęciu interdyscyplinarnym, red. G. Krasowicz-Kupis i I. Pietras, Gdynia 2008.............. 381 Anna Berlińska Tomasz Karpowicz, Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa 2009................................ 387 Małgorzata Frąckiewicz Małgorzata Karwatowska, Uczeń w świecie wartości, Lublin 2010 401 Henryk Duda Alicja Witalisz, Anglosemantyzmy w języku polskim ze słownikiem, Kraków 2007............................................. 405 Józef Kość Halina Wiśniewska, Polszczyzna przez wieki, Łódź 2009......... 417 Anna Piotrowicz Przemysław Wiatrowski, Morfologiczne i leksykalne wykładniki negatywnych emocji w Przewodniku Katolickim z lat 1895 2005, Poznań 2010.............................................. 425 Urszula Sokólska Język i styl twórcy w kręgu badań współczesnej humanistyki. Studia o języku i stylu artystycznym, t. V, red. K. Maćkowiak, C. Piątkowski, Zielona Góra 2009......................................... 433 Urszula Sokólska Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, pod red. K. Ożoga, Rzeszów 2009............................................. 443

Irena Szczepankowska Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia problemy, perspektywy. Antologia tłumaczeń, red. Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachur, M. Smykała, Wrocław 2009; Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, red. Z. Bilut- -Homplewicz, W. Czachur, M. Smykała, Wrocław 2009......... 453 Joanna Szerszunowicz 3 o Colóquio Interdisciplinar sobre Provérbios ACTAS / 3 rd Interdisciplinary Colloquium on Proverbs PROCEEDINGS, edited by R. J. B. Soares (AIP-IAP), Outi Lauhakangas (AIP-IAP), Tipografia Tavirense, Tavira, Portugal 2010............................. 463 Joanna Szerszunowicz Phraseology, Corpus Linguistics and Lexicography. Papers from Phraseology 2009 in Japan, edited by K. Yagi and T. Kanzaki, Kwansei Gakuin University Press, Nishinomiya City, Hyogo Prefecture 2009........................................... 469 Natalia Szydłowska Mały słownik gwar polskich, pod red. J. Wronicz, Kraków 2009... 473 Bogdan Walczak Andrzej Charciarek, Polskie wyrażenia metatekstowe o funkcji fatycznej i ich odpowiedniki czeskie i rosyjskie, Katowice 2010...... 477

ARTYKUŁY

Lilia CITKO Uniwersytet w Białymstoku O ZAPOŻYCZENIACH LEKSYKALNYCH Z POLSZCZYZNY W JĘZYKU LATOPISÓW STAROBIAŁORUSKICH Problematyce leksykalnych pożyczek polskich w zabytkach piśmiennictwa starobiałoruskiego wiele uwagi poświęcili uznani badacze historii języka białoruskiego 1. Określenie roli i miejsca polonizmów w rozwoju języka białoruskiego A. Żuraŭski (Жураўскi 1961: 106 116) odnosił do najważniejszych zagadnień stanowiących o jego specyfice. Omówienie zapożyczeń polskojęzycznych, jak też spostrzeżenia nad ich funkcjonowaniem w białoruszczyźnie zawierają monografie A. Bułyki (Булыка 1972: 1980) oraz praca zbiorowa z zakresu leksykologii historycznej (Гiстарычная лексiкалогiя беларускай мовы 1973). W niewielkim stopniu omawiana problematyka była przedmiotem zainteresowań Ch. Stanga w jego studium o języku kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego (Stang 1935). We wspomnianych pracach autorzy skoncentrowali uwagę na przedstawieniu możliwie pełnego rejestru pożyczek polskojęzycznych, wyekscerpowanych z bogatego i zróżnicowanego stylistycznie piśmiennictwa XIV XVIII w., określeniu formalnych wyznaczników leksemów o genezie polskiej (fonetycznych: m.in. brak pełnogłosu, obecność nosówek, morfologicznych: formanty -sk-, -ca-, -iszcze, -szczyzna), charakterystyce semantycznej i chronologicznej polonizmów, ich etymologii, aktywności derywacyjnej oraz sposobach adaptacji w języku białoruskim. Analizowane były również przyczyny postępującej infiltracji polszczyzny do języka starobiałoruskiego, w efekcie czego polonizmy utworzyły największą liczebnie grupę (przed latynizmami i germanizmami) wśród 1 Podsumowania wyników badań nad polonizmami w językoznawstwie białoruskim dokonała ostatnio N. Palaszczuk (Паляшчук 2009: 61 71).

12 LILIA CITKO zapożyczeń okresu starobiałoruskiego (Булыка 1980: 256). Nasilanie się wpływów polskich wyznaczały ważne wydarzenia polityczne, jak unia krewska (1385) czy unia lubelska (1569). Zacieśniły one związek ustrojowy, a w konsekwencji również kulturalny państwa litewskiego z Koroną, czego wyrazem stał się m. in. wzrost rangi polszczyzny w Wielkim Księstwie Litewskim. Jako język wyższej kultury upowszechniła się ona w ciągu XVI XVII w. wśród elit państwowych, stając się synonimem prestiżu i gwarantem awansu kulturalnego warstw wyższych, mieszczaństwa i drobnej szlachty litewskoruskiej (Ochmański 1990: 131). Zagadnieniom wpływu polszczyzny na język latopisów białoruskich nie poświęcono dotychczas odrębnych publikacji. Nieliczne uwagi na temat obecności elementów polskich w systemie fonetycznym, fleksyjnym lub leksykalnym znalazły się jedynie w pracach poświęconych analizie języka odrębnych latopisów, np. w monografii N. Wajtowicz dotyczącej Latopisu Barkałabowskiego (Вайтовiч 1977) oraz w artykule W. Maroz o języku białoruskich kronik miejskich XVII XIX w. (Мароз 2008: 218 230). Krótkie spostrzeżenia na temat oddziaływania polszczyzny na system leksykalny latopisów zamieścili również autorzy podręczników do historii języka białoruskiego: L. Szakun (Шакун 1960: 76 82) i A. Żuraŭski (Жураўскi 1967). Pojawienie się latopisów starobiałoruskich w Wielkim Księstwie Litewskim datuje się na XIV/XV w. Mimo silnego zakorzenienia w tradycji latopisarskiej średniowiecznej Rusi, dość wcześnie zaczęły one ujawniać nowe cechy, odróżniające je od utworów średniowiecza, jak: rozszerzenie tematyki, wykorzystywanie nowych materiałów, stopniowe odchodzenie od tradycyjnej formy zapisów dorocznych w kierunku narracji literacko-historycznej (Suszko 2003: 14). Dokonując systematyzacji zachowanych, często niepełnych kodeksów latopisów, wyodrębniono trzy ich redakcje (Чамярыцкi 1969): a) pierwsza, znana jako Latopis wielkich książąt litewskich, pochodzi z końca XIV/początku XV w., b) druga, występująca pod nazwą Kroniki Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego, powstała w latach 20. XVI w., c) trzecia, najpełniejsza, określana mianem Kroniki Bychowca datowana na XVI / początek XVII w., przetransliterowana na łacinkę w XVII / początku XVIII w., zachowała się w wydaniu XIX-wiecznym, opublikowanym w serii Pomniki do dziejów litewskich (Narbutt 1846). Charakterystyczną cechą redakcyjną latopisów jest ich kompilacyjny charakter, którego ślady w postaci wykorzystywania źródeł staroruskich

O ZAPOŻYCZENIACH LEKSYKALNYCH Z POLSZCZYZNY W JĘZYKU LATOPISÓW... 13 odnaleźć można w najstarszych kodeksach pierwszej redakcji. Nie brakuje odniesień do zabytków staroruskich również w ostatniej redakcji Kronice Bychowca, w której nie znana z wcześniejszych odpisów opowieść o Mendogu została interpolowana z Kroniki halicko-wołyńskiej zamieszczonej w XIII-wiecznym Latopisie Ipatjewskim. Powszechne są także nawiązania zabytku do protografów znanych z pierwszej i drugiej redakcji (Ochmański 1967). Językiem latopisów Wielkiego Księstwa Litewskiego był starobiałoruski 2, nasycony elementami regionalnymi oraz polonizmami. Obecność elementów polskich ujawnia się zarówno w systemie leksykalnym, jak i gramatycznym dokumentów. Przedmiotem badań w niniejszym artykule jest funkcjonowanie polonizmów leksykalnych w Kronice Bychowca, najobszerniejszym kodeksie latopisów starobiałoruskich, kumulującym cechy językowe wszystkich redakcji. Polonizmy fonetyczne i fleksyjne omówione zostały w jednym z wcześniejszych artykułów (Citko 2008: 196 205), a językowi zabytku poświęcona jest odrębna monografia (Citko 2006). Za polonizmy słownikowe uznaje się tu jednostki leksykalne będące efektem oddziaływania polszczyzny na język zabytku. Przyjęcie stanowiska leksykalistycznego w określaniu etymologii zapożyczeń, dominującego w polskich badaniach historycznojęzykowych (Walczak 1999: 80), implikuje zasadę uznawania języka polskiego za dawcę pożyczek, mimo że część z nich miała genetycznie inne źródło (niemieckie, łacińskie). Oddziaływanie polszczyzny na język zabytku przejawia się zarówno w procesie przejmowania polskich wyrazów i związków wyrazowych (z towarzyszącą adaptacją fonetyczną i gramatyczną), jak i w procesie kalkowania struktury semantycznej lub morfologicznej jednostek leksykalnych. Szerokie rozumienie terminu sprawia, że w obrębie zainteresowania znajdują się trzy typy zapożyczeń (Karaś 1996: 54; Walczak 1999: 72): 1) zapożyczenia formalnosemantyczne (właściwe) jednostki słownikowe przejęte 2 Ten zachodni wariant języka staroruskiego nasycony lokalnymi właściwościami gwarowymi zwłaszcza w fonetyce i słownictwie, z narastającymi wpływami polskimi (Bednarczuk 1999: 118) określany był najczęściej przez jego XVI- i XVII-wiecznych użytkowników jako prosta mowa lub ruska mowa. Rozwijając się w opozycji do cerkiewszczyzny zastrzeżonej dla literatury religijnej i stopniowo rozszerzając zakres swego użycia, objął z czasem nie tylko sferę piśmiennictwa prawno-administracyjnego, lecz także prozę powieściową, kronikarską, epistolarną, nie wyłączając literatury religijnej: przekładów Pisma Świętego, homiletyki, hagiografii, utworów polemicznych (Мякишев 2008: 26 32).

14 LILIA CITKO w postaci oryginalnej lub nieznacznie przekształconej, zaadaptowane fonetycznie i/lub morfologicznie, zachowujące swoje znaczenie; 2) kalki strukturalne (słowotwórcze) wyrazy / związki frazeologiczne powstałe w wyniku kopiowania ich struktury, tj. zastępowania polskich morfemów/wyrazów elementami białoruskimi; 3) kalki semantyczne leksemy z zachowaną rodzimą strukturą morfologiczną, wzbogacone o znaczenie polskiego ekwiwalentu. Kwalifikowanie poszczególnych leksemów i ich znaczeń w tekście Kroniki jako pożyczek polskich nie jest sprawa łatwą ani bezdyskusyjną. Problemy metodologiczne, o czym piszą liczni badacze (np. Булыка 1972: 6; Karaś 1996: 60; Walczak 1999: 73) wynikają głównie z pokrewieństwa obu języków i związanego z tym podobieństwa strukturalnego. Może to utrudniać odróżnianie polonizmów od elementów rodzimych, np. archaizmów (zwłaszcza zaktualizowanych) lub innowacji leksykalnych, będących wynikiem rodzimych procesów ewolucyjnych, paralelnych do zjawisk słownikowych polszczyzny (Smułkowa 1988; Dulewiczowa 1989). Przy wyróżnianiu zapożyczeń w języku latopisu uwzględniano różne kryteria, głównie: 1) formalne, tj. fonetyczno-morfologiczne, 2) semantyczne, 3) chronologiczno-historyczne 3. ZAPOŻYCZENIA FORMALNOSEMANTYCZNE Są najliczniej udokumentowaną w zabytku grupą polonizmów słownikowych. Wśród nich znajduje się część leksemów łacińskiego i germańskiego pochodzenia, noszących jednak znamiona polskiego pośrednictwa w procesie ich zapożyczania. Zdecydowana większość pożyczek tej grupy została poświadczona w piśmiennictwie białoruskim już w XV i XVI w. (Жураўскi 1967: 97 101; Булыка 1972). Przytoczony niżej, w miarę pełny, rejestr leksemów pochodzenia polskiego nie zawiera kontekstów źródłowych ze względu na ograniczenia ramowe tekstu 4 : aczkolwiek, arcybiskup (B 31), biskup (B 43), biskupstwo (B 43), budowati (B 50), całost (B 347), cnota (B 351), cudne (B 352), deło działo (B 90), dufanie (B 103), fortunliwie, fryz (B 341), fundo- 3 Kryteria te są omówione w pracach B. Walczaka (por. Walczak 1999; Walczak 2006). 4 Przy leksemach zaświadczonych w pracy Bułyki (1972), poświęconej najstarszym zapożyczeniom w języku białoruskim, umieszczony jest skrót (B) ze wskazaniem strony.

O ZAPOŻYCZENIACH LEKSYKALNYCH Z POLSZCZYZNY W JĘZYKU LATOPISÓW... 15 wati (B 342), glejt (B 149), gołd (B 84), gołdownik/hołdownik (B 84), gubernator, gwałt (B 148), hańba (B 78), hetman (B 82), hetmanstwo (B 82), hołdowati (B 84), huf (B 87), kanonik, kaplica (B 138), kapłan (B 138), kardynał, kilka (B 154), klasztor (B 157), kmotr chrzestny ojciec SXVI/10 426 (B 158), kochatisia (B 173), koruna (Polskaja), koronacyia (B 172), koronowati (B 172) kosteł (B 173), kuntor w zakonie przełożony konwentu i zarządca okręgu administracyjnego SXVI/10 584 (B 181), list pismo urzędowe, dokument mający moc prawną SXVI/12 271 (B 190), małżonka (B 196), marszałok (B 198), marszalstwo, meszkanie (B 202), meszkati, mist(e)r (B 204), mnich (B 205), mnimati (B 205), moc (B 208), mocne (B 208), morderstwo (B 207), msza (B 211), myśliwstwo (B 211), nachoditi napadać zbrojnie SXVI/15 402, nadobnyj (B 213), nahłyj, nahle (B 212), namawiati (B 214), natychmest (B 215), nemoc (pol. niemoc), nemocen/nemocon, nepospolty(j) (pospolityj B 254), obecati(sia) (B 220), obfitost, oboz, odpowed, odpowiednij, okrutenstwo (B 225), okrutny (B 225), ostatoczny (B 231), pan (B 235), panna, panowati (B 235), panstwo (B 235), penez (B 241), pilny/pilnie (B 243), poczt (B 256), podbity podbić (B 248), podle obok, podłuh, poki, pokusitisia, polecati (B 251), pomocen, ponechati (B 217), porażka (B 253), posiesti (pol. posiąść), pospołu (B 255), pożyczyti (B 249), pożytki (B 249), praca (B 257), prełat (B 259), prełożony przełożony, zwierzchnik, preto przeto (B 261), processya (B 269), pryprawa broń, zbroja, to, co służy do walki i obrony SXVI/33 625, prysłuchati należeć (B 264), prywłaszczyti (B 263), rada- -pany (B 273), raditi (B 273), radne (B 273), Resza (Nemeckaja) (B 283), rożaj, rodzaj (B 284), rycer (B 291), sejm/seym (B 295), skarb (B 299), sławetny (B 301), sprawca (B 305), sprawowaty, srebrny, srebro, stolec (B 308), szlachta (B 366), szlachectwo (B 366), szturm (B 370), szychowati/szykowati (szyk B 362), tajstra (B 316), też (B 319), tiżba (B 321), toboł, trafiti (B 324), walcziti (B 55), walecznik (B 55), waleczny (B 55), walka (B 55), walny (B 55), wałach (B 55), warowati (B 56), wasn, weczysty (B 61), wenzenie (B 75), wespołok (B 64), wiazeń (B 75), zakazati zabronić (B 116), zakrysteynyj, zapusty, zawsze (B 116), zrada (B 120), zrayca, zdradliwy, zdradne (B 120), zmertwychwstanie, znakomityj (B 123), zwłaszcza (B 119), zwrotitisia (B 119), zwytestwo/zwyteżstwo, zyskati/zyskiwati (zysk B 124), żaden, żołnier (B 114), życzyti (B 114). Warto zwrócić uwagę na zakresy tematyczne przedstawionych wyżej zapożyczeń, gdyż pozwalają one wyodrębnić te sfery leksyki, do których polonizmy przenikały najczęściej. Można tu wskazać następujące kategorie tematyczne:

16 LILIA CITKO słownictwo dotyczące funkcjonowania państwa, jego instytucji, urzędów: gubernator, hetman, marszałok, pan, panstwo, pany-rada, penez, prełożony, sejm (walny), stolec, szlachta, wenzenie; terminologia chrześcijańska związana z katolicyzmem i jego instytucjami: arcybiskup, biskup, biskupstwo, kanonik, kaplica, kapłan, kardynał, klasztor, msza, prełat, processya, zakon, zakonnik, zapusty, zmertwychwstanie; leksyka wojskowa, wojenna: deło, glejt, gołdownik/hołdownik, huf, oboz, pryprawa, rycer, szturm, szychowati, walka, zwyteżstwo, żołnier; pojęcia abstrakcyjne: gwałt, hanba, moc, nemoc, okrutenstwo, walka, wasn, zrada. Udział poszczególnych części mowy wśród pożyczek właściwych jest zróżnicowany. Grupę, odznaczającą się wyraźną dominacją, stanowią rzeczowniki (81), co potwierdza obserwacje badaczy dotyczące wysokiej frekwencji tej części mowy wśród zapożyczeń (Karaś 1996: 330; Nowowiejski 2006). Jednakże w stopniu znaczącym poświadczone zostały w badanym materiale również czasowniki (30), mniej licznie reprezentowane są natomiast przymiotniki (19) oraz inne części mowy (16). O stopniu trwałości i zintegrowania przytoczonej wyżej leksyki z systemem leksykalnym języka białoruskiego sądzić można na podstawie zaświadczeń jej funkcjonowania we współczesnej białoruszczyźnie. Spośród analizowanych polonizmów tylko niewielka ich część znalazła potwierdzenie w słowniku języka białoruskiego (TSBM). Znaczącą grupę aktualnie funkcjonujących pożyczek stanowią terminy kościelne: бiскуп (I 376), бiскупства (I 376), канонiк (II 616), каплiца (II 631), кардынал (II 641), касц-eл (II 659), кляштар (II 704), мнiх (III 168), працәсiя (IV 388) oraz słownictwo związane ze sferą wojskową i administracyjno-urzędową: абоз (I 68), губернатар гетман (II 47), маршалак (III 113), пан (III 658), сәйм (V 196), жаўнер (II 254). Dość wyraźnie zaznaczona jest w analizowanym materiale również leksyka abstrakcyjna: гвалт (II 41), ганьба (II 26), моц (III 175), пажытак (III 585), праца (IV 384), здрада (II 464), штурм (V/2 404), jak też różne grupy czasowników: абяцаць (I 96), будаваць (I 413), кахацца (II 667), панаваць (III 659), шыкаваць (V/2 427), заказаць (II 319), зычыць (II 520) i przymiotników (stanowiących nieraz derywaty od poświadczonych podstaw rzeczownikowych): наглы (III 227), акрутны (I 214), пiльны (IV 256), здрадлiвы (II 464), здрадны (II 465), знакамiты (II 499). Pozostałe leksemy: панна (III 669), скарб (V 158).

O ZAPOŻYCZENIACH LEKSYKALNYCH Z POLSZCZYZNY W JĘZYKU LATOPISÓW... 17 Ze względu na właściwości semantyczno-stylistyczne analizowany materiał w większości funkcjonuje w słowniku jako słownictwo neutralne. Niewielka jego część opatrzona została kwalifikatorem chronologicznym. Za wyrazy przestarzałe uznano: мнiх, жаўнер. Fakt, iż z udokumentowanych w latopisie pożyczek polskich zaledwie część znalazła poświadczenia w słowniku współczesnego języka białoruskiego, dowodzić może raczej doraźnego wpływu polszczyzny na język latopisarstwa starobiałoruskiego. Analizowane polonizmy w większości nie zajęły trwałego miejsca w systemie leksykalnym białoruszczyzny, gdyż mogły posiadać konkurujące z nimi rodzime synonimy bądź z czasem zostać wyparte przez nowsze zapożyczenia. KALKI SEMANTYCZNE Zdecydowanie mniej liczna jest grupa pożyczek znaczeniowych, tj. wyrazów białoruskich, którym przypisana została treść właściwa leksemom polskim, będącym ich ekwiwalentami w innym znaczeniu. Na podkreślenie zasługuje fakt, że kalkowaniu semantyki sprzyja bliskość systemowa obu języków, istnienie wspólnego zasobu słownictwa prasłowiańskiego, często jednak zróżnicowanego znaczeniowo 5. łamati (pol. łamać): listy swoi nam oderżał, a ieśliby choteł chto ich łamaty (75); nadawati (pol. nadawać): nadał jeho dorohimi reczmi cerkownymi (29); podniati (pol. podjąć): panow Chrystyianskich w sobi mity y czym podniaty (42); podniesti (pol. podnieść powołać na wysokie stanowisko, ogłosić władcą SPXVI/25 488) Korolewicza Kazimera podnesli na welikoie kniastwo (51); pokusitisia (pol. pokusić się): dewka iest mocnaia, a ja czełowik stary, nesmeiu onoie pokusitysia (37); poniati (pol. pojąć, wziąć za żonę): korolewnu w nich poniaty (29); kniazia Andreja poniał doczku korol Jagoyło (39); poniał jesmy żonu moju mołoduiu (42); 5 Kalkowanie semantyki, jak podkreśla badająca leksykę starobiałoruską S. Strukawa (Струкава 2008: 46), może prowadzić z jednej strony do rozwoju nowych znaczeń leksykalnych słowa, z drugiej zaś, do usunięcia ze struktury semantycznej leksemu jego znaczenia podstawowego.

18 LILIA CITKO ukazatisia (pol. ukazać się): wkazałsia na pokłonnoy hore (21); zastawa (pol. zastaw): Czechaże Jana Hirnina, zo wsimi czużozemcy odprawili do Połocka w zastawu (71); zastawiti (pol. zastawić): y zastawit im zemlu Żomoyckuiu, u trech sot tysiacz zołotych (32); zastawna: potom Nemcy prysłali posłow swoich do welikoho kniazia Witolta, napominaiuczy ieho, y tuiu trysta zołotych, w kotorych była zastawna Żomoyt, aby oddał (41); żadanie (pol. żądanie): korol Kazimir na żadanie korola Irykowo, posłał dwuch panow swoich z Lachow (61); żadati (pol. żądać): żedaiuczy aby w nieho byli (42); żadaiuczy aby iemu pożyczyli kniazey ku toy potrebie ieho (60). Jak wynika z przytoczonego materiału, wśród polonizmów znaczeniowych dominują czasowniki związane z nazwami czynności. Nie została natomiast poświadczona w Kronice leksyka z zakresów tematycznych charakterystycznych dla zapożyczeń właściwych. Analizowane słownictwo rejestrują również inne zabytki starobiałoruskie badanego okresu, o czym świadczy dobre udokumentowanie w Historycznym słowniku języka białoruskiego (HSBM) 6. KALKI STRUKTURALNE W obrębie kalk strukturalnych wyrazistą grupę stanowią repliki frazeologiczne. Dominują wśród nich kalki frazeologiczne całkowite, tj. takie związki wyrazowe, których elementy składowe są białoruskie, natomiast cała struktura została przejęta z polszczyzny. Z formalnego punktu widzenia są to najczęściej zwroty: dokonati żywota (pol. żywota dokonać umrzeć, skończyć życie SPXVI/5 266): a kniaź Zygimont w tot czas żywota dokonał (49); o smert pryprawity (pol. przyprawić o śmierć zabić, skazać na śmierć, spowodować śmierć SXVI/33 634): brat ieho menszy Troyden osieł państwo w Litwe, y poczał o tom myslity, kakby ieho o smert pryprawity (13); tyi try pany wradyli y wmyslili, kniazia Zygimonta o smert pryprawity (49); 6 Nie wszystkie badane leksemy można zweryfikować w HSBM, ponieważ ukazało się dotychczas 29 tomów słownika, do litery r (ракъ).

O ZAPOŻYCZENIACH LEKSYKALNYCH Z POLSZCZYZNY W JĘZYKU LATOPISÓW... 19 o horło pryprawity (pol. przyprawić o gardło zabić, skazać na śmierć, spowodować śmierć SXVI/33 634): naperwey swoich bliskich i pryrożonych dwuch kniazey poymał, chotiaczy o horło pryprawity (48); pobiti/poraziti na hołowu (pol. pobić/porazić na głowę zwyciężyć, pokonać w walce SXVI/25 91): pomoże Boh welikomu kniaziu Gidyminu, pobiet wsich kniaźey Ruskich, nahołowu (15); poraził kniaź Skirmunt kniazia Łuckoho y Pińskoho, nahołowu, y wsiu siłu y rat ich Ruskuiu (6); podnesti oczy (pol. podnieść oczy, oczu spojrzeć SPXVI/25 485): netolko Tatarowe bitysia, no oczy (...) na Litowskoie woysko podnesty nemohli (77); podnesti ruk (pol. podnieść ręce/rękę wystąpić przeciw komuś, zaatakować SPXVI/25 486): netolko Tatarowe bitysia, no (...) ruk swoich na Litowskoie woysko podnesty nemohli (77); sławu osiahnuti (pol. sławę osiągnąć SXVI/22 136): y na weś swet znamenituiu sławu osiahnuwszy, zasia do swoich zeml dojechali (40); szturm prypustiti (pol. szturm przypuścić posłać do walki, zaatakować SXVI/33 654): szturm prypustył (32); woli zadosyt uczyniti (pol. zadość uczynić woli): Stefan wojewoda Wołoski był welmi nemocon na nohi, y chotiaczy woli swoiey zadosyt wczynity, zabył nemocy y choroby swoieie, kazał sebe w saniach westy (66); zachowati w łasce (pol. zachować w łasce): kniaź weliki Kazimir ich pryniał, y im prysiahu dał, zachowaty ich w łasce swoiey zo wsimi ich imenij (53). Niektóre z przytoczonych przykładów odnieść można do tzw. półkalk, tj. zapożyczeń, w których jeden z elementów (wyrazów) nie został przetłumaczony, a jedynie zaadaptowany fonetycznie i gramatycznie do białoruszczyzny, np. przysłówek zadosyt w zapożyczeniu woli zadosyt uczyniti lub czasownik osiahnuti we frazeologizmie sławu osiahnuti. Należy też odnotować obecność w zabytku zapożyczonych sfrazeologizowanych schematów składniowych, tj. konstrukcji mieszczących się na pograniczu frazeologii i składni (Buttler 1986: 422), np.: prositi o (pol. prosić o co): wdary czołom welikomu kniaziu Kazimiru, y pocza prosit o łasku (51); panowe Lackije poszlut do bratii swoiey panow Litowskich prosiaczy o pomocz (59); rozhnewatisia o (pol. rozgniewać się o co): korol sia o to rozhnewał (74). Przeprowadzona analiza zapożyczeń leksykalnych w tekście Kroniki Bychowca pozwala na sformułowanie kilku wniosków dotyczących kon-

20 LILIA CITKO taktów językowych białorusko-polskich w okresie XVI XVII w. Wśród wyekscerpowanych polonizmów dominują pożyczki formalnosemantyczne, mniej licznie poświadczone są kalki (znaczeniowe i strukturalne). Oceniając na podstawie poszczególnych typów zapożyczeń głębokość wpływu języka-dawcy na język zapożyczający, badacze (np. Karaś 1996: 330) podkreślają, że pożyczki formalnosemantyczne stanowią stosunkowo powierzchowny efekt kontaktu dwóch języków, podczas gdy kalki są przejawem bardziej skomplikowanego (i jednocześnie trudniejszego do uchwycenia) oddziaływania jednego języka na drugi. W przypadku analizowanego dokumentu, jako dominujący, poświadczony został zatem najprostszy mechanizm zapożyczania. Należy zaznaczyć, że procesowi zapożyczania sprzyjać mogła dwujęzyczność redaktora/redaktorów latopisu, umożliwiająca przenoszenie pewnych nawyków myślowych z jednego języka na drugi, czego wyrazem stało się swobodne używanie polskich wyrazów, ale też kalkowanie ich znaczeń lub budowy. Wśród przyczyn zapożyczania wyrazów (związków wyrazowych), oprócz wspomnianych we wstępie czynników zewnętrznojęzykowych (polityczno-społecznych, kulturalnych, religijnych), wymienić też należy uwarunkowania wewnątrzjęzykowe, wynikające z potrzeb nominacyjnych, jak: nazwanie nowych realiów, zjawisk, przedmiotów (w przypadku analizowanego materiału jest to cała sfera nominacji związanej z instytucjami państwowymi, kościelnymi, wojskiem), w pewnym stopniu również potrzeb ekspresywnych. Odrębnym i bez wątpienia godnym uwagi zagadnieniem jest problem integracji badanych polonizmów z zasobem słownikowym języka białoruskiego. Już pobieżny ich ogląd dowodzi, że trwałe miejsce w systemie znalazły jedynie te pożyczki, które odpowiadały potrzebom kształtującego się zasobu leksykalnego białoruszczyzny. Nie uzyskały natomiast aprobaty normatywnej te spośród jednostek przejętych z polszczyzny, które nosiły doraźny, efemeryczny charakter. BIBLIOGRAFIA Bednarczuk L., 1999, Stosunki językowe na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków. Булыка А., 1972, Даўнiя запазычаннi беларускай мовы, Мiнск. Булыка А., 1980, Лексiчныя запазычаннi ў беларускай мове XIV XVIII стст., Мiнск.

O ZAPOŻYCZENIACH LEKSYKALNYCH Z POLSZCZYZNY W JĘZYKU LATOPISÓW... 21 Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., 1986, Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, t. I, Warszawa. Citko L., 2006, Kronika Bychowca na tle historii i geografii języka białoruskiego, Białystok. Citko L., 2008, Polonizmy fonetyczne i fleksyjne w wybranych latopisach litewsko-białoruskich, [w:] Polsko-białoruskie związki literackie, językowe i historyczno- -kulturalne, Acta Albaruthenica 8, pod red. M. Timoszuka i M. Chaustowicza. Warszawa, s. 196 205. Чамярыцкi В., 1969, Беларускiя летапiсы як помнiкi лiтаратуры, Мiнск. Dulewiczowa I., 1989, Paralelizmy leksykalne a problem zapożyczeń, [w:] Paralele w rozwoju słownictwa języków słowiańskich, pod red. H. Popowskiej- Taborskiej, Warszawa, s. 65 85. Гiстарычная лексiкалогiя беларускай мовы, 1973, Мiнск. HSBM 1982 2009, Гiстарычны слоўнiк беларускай мовы, т. 1 29, Мiнск. Karaś H., 1996, Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów, Warszawa. Мароз В., 2008, Да пытання мовы гарадскiх беларускiх хронiк, [w:] Polsko-białoruskie związki literackie, językowe i historyczno-kulturalne, Acta Albaruthenica 8, pod red. M. Timoszuka i M. Chaustowicza, Warszawa, s. 218 230. Мякишев В., 2008, Язык Литовского Статута 1588 года, Kraków. Narbutt T., 1846, Pomniki do dziejów litewskich: Kronika litewska (Bychowca), Wilno. Nowowiejski B., Wojczulis J., 2006, Polonizmy leksykalne w języku litewskiej prasy społeczno-kulturalnej końca XIX wieku, Białostockie Archiwum Językowe 6, s. 77 87. Ochmański J., 1967, Nad Kroniką Bychowca, [w:] Studia Źródłoznawcze XII, Warszawa Poznań. Ochmański J., 1990, Historia Litwy, Wrocław Warszawa Kraków. Паляшчук Н., 2009, Паланiзмы ў старабеларускай мове i вынiкi iх даследавання ў беларускiм мовазнаўстве, [w:] Polsko-białoruskie związki językowe, literackie, historyczne i kulturowe, pod red. M. Kondratiuka, B. Siegienia, Białystok, s. 61 71. SXVI 1966, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I, Wrocław. Smułkowa E., 1988/2002, O polsko-białoruskich związkach językowych w aspekcie czasowym i terytorialnym, [w:] Studia polsko-litewsko-białoruskie, Warszawa, przedruk [w:] Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa, s. 293 305. Stang Chr. S., 1935, Die westrussische Kanzleisprache des Grossfürstentums Litauen, Oslo. Струкава С., 2008, Лексiка беларускай мовы, Мiнск. Suszko H., 2003, Latopis hustyński. Opracowanie, przekład i komentarze, Wrocław. Шакун Л., 1960, Нарысы гiсторыi беларускай лiтаратурнай мовы, Мiнск. TSBM 1977 1984, Тлумачальны слоўнiк беларускай мовы, т. 1 5, Мiнск.

22 LILIA CITKO Вайтовiч Н., 1977, Баркалабаўскi летапiс, Мiнск. Walczak B., 1999, Zapożyczenia leksykalne: teoria i metodologia badań, [w:] Polszczyzna północno-wschodnia, 2, pod red. B. Nowowiejskiego, Białystok, s. 69 107. Walczak B., 2006, Z teorii i metodologii badań nad zapożyczeniami leksykalnymi (zapożyczenia i przeniknięcia), [w:] Wokół polszczyzny dawnej i obecnej, pod red. B. Nowowiejskiego, Białystok, s. 425 434. Жураўскi А., 1961, Да пытання аб асноўных тыпах старажытнай беларускай лiтаратурна-пiсьмовай мовы, [w:] Працы Iнстытута мовазнаўства АН БССР, Вып. 8, Мiнск, s. 106 116. Жураўскi А., 1967, Гiсторыя беларускай лiтаратурнай мовы, т. I, Мiнск. ON POLISH LEXICAL BORROWINGS INTO THE LANGUAGE OF OLD BELARUSIAN CHRONICLES (LATOPISY) Summary The research subject presented in the article is functioning of lexical polonisms in the last and most comprehensive code of Old Belarusian chronicles and annals (latopisy) The Bychowiec Chronicle (16th 17th centuries). Three types of borrowings have been distinguished therein: 1) formal-semantic (e.g. biskup, kosteł, morderstwo, okrutny), 2) semantic calques (e.g. poniati pojąć, wziąć za żonę, podniati podjąć ), and 3) structural calques (e.g. dokonati żywota umrzeć, podnesti oczy spojrzeć ). As far as frequency is concerned, formal-semantic loans prevail. Their widespread usage in the then Belarusian language may have resulted from nominative needs to name new realities, phenomena, or objects (names connected with state, church and army institutions prevail). Nevertheless, only a part of the analyzed lexemes have found their permanent place in the Belarusian language system.

Beata Edyta DWORAKOWSKA Uniwersytet w Białymstoku JĘZYKOWY OBRAZ MIŁOŚCI W WYBRANYCH WIERSZACH KSIĘDZA JANA TWARDOWSKIEGO I ICH ROSYJSKICH PRZEKŁADACH Poezja księdza Twardowskiego wpisuje się w nurt poezji religijnej, a podjęty w artykule temat odnosi się do lingwistyki kulturowej, kognitywizmu i JOS. M. Jasińska-Wojtkowska zaznacza, mimo iż określenie poezja religijna nie ma statusu terminu naukowego, jest ono mocno zakorzenione w świadomości [...] czytelników, jak i badaczy 1. Według autorki, rozpoznanie, czym jest literatura religijna, wymaga potrójnych kompetencji: religiologicznej (związanej między innymi z rozumieniem pojęć religii, religijności, sacrum), semiologicznej (związanej z rozumieniem religii jako zjawiska kultury) i teoretyczno-literaturoznawczej (związanej z problematyką interpretacji dzieła literackiego) 2. Z. Baran dodaje, że poezja religijna obejmuje wiersze kryjące w sobie idee, wynikające bezpośrednio z prawd wiary, kreujące obraz człowieka zgodnie z wiarą. Religijny światopogląd podmiotu lirycznego oznacza, że jest on świadomy swej egzystencji w bezpośredniej więzi z Bogiem. Wartości chrześcijańskie: wiara, nadzieja, miłość są w hierarchii wartości podmiotu literackiego najważniejszymi wartościami egzystencjalnymi i kulturotwórczymi 3. Ponadto, jak zauważa Jasińska-Wojtkowska, pojęcie poezja religijna nie jest apriorycznie czy organicznie związane z żadnym określonym systemem religijnym, ani tym bardziej konkretnym 1 M. Jasińska-Wojtkowska, Uwagi o poezji religijnej, Zeszyty Naukowe KUL 37, nr 3 4, Lublin 1994, s. 120. 2 M. Jasińska-Wojtkowska, Problemy identyfikacji religijności dzieła literackiego, [w:] Sacrum w literaturze, Lublin 1983, s. 54. 3 Por. Z. Baran, W kręgu poezji religijnej dla dzieci, Kraków 2001, s. 17.

24 BEATA EDYTA DWORAKOWSKA wyznaniem. Jest to uzasadnione dwojako. Egzystencjalne przeżycia religijne często nie mają uchwytnego związku z religią jako systemem, stanowią bowiem reakcję na spotkanie dna duszy z sacrum, które [...] jest bytem absolutnym, a więc przekraczającym ludzkie, zatem ograniczone kategorie racjonalności i kultury. Poezja liryczna jest ponadto sztuką operującą symbolem, skrótem, spięciem sensów i obrazów, a więc poetyką antyanalityczności, często niepoddawaną jednoznacznie ukonkretniającej interpretacji 4. Język poezji religijnej musi zmieniać religijne nacechowania swych znaków, gdyż w dużej części jest językiem kultury. Poezja religijna ma wpływ na pogłębienie duchowości, odświeżenie języka poezji, prowadzenie wiernych do Boga drogami ich powszedniości, doświadczeniami ich egzystencji współczesnej 5. Wszechstronna refleksja nad JOS jest szczegółowo omówiona w humanistyce polskiej 6, więc wystarczy w tym miejscu zasygnalizować najistotniejsze zagadnienia związane z tym pojęciem. Jak pisze W. Wysoczański: Zasadniczym założeniem koncepcji JOS jest stwierdzenie, iż język nie jest tylko środkiem porozumiewania się międzyosobniczego, ani też nie jest tworem niezmiennym [...]. Przeciwnie [...], język pojmowany jest tu dynamicznie, tzn. brana jest pod uwagę jego strona aktywna, co oznacza, że znajduje się on w stanie ciągłego tworzenia i rozwoju [...]. Język sprowadzany jest zatem do roli kreatora rzeczywistości, przy czym kreatywność rozumiana jest w tym odniesieniu jako zdolność tworzenia przez język własnego systemu pojęć w umyśle człowieka, tzn. tworzenia swoistego obrazu świata 7. Język ujawnia, poznaje, interpretuje, odzwierciedla rzeczywistość pozajęzykową. Rola konwencji językowych w organizacji i symbolizacji tekstu z definicji stanowi przedmiot badań gramatyki kognitywnej. Obrazowanie jest 4 M. Jasińska-Wojtkowska, Sytuacja poezji religijnej, [w:] To, co Boskie, to, co ludzkie: materiały z sesji Poezja religijna, metafizyczna, czy...?, pod red. R. Pyzałki, Wrocław 1996, s. 12. 5 B. Chrząstowska, Wierzę wierszem. O poezji kapłańskiej, [w:] Religijne aspekty literatury polskiej XX wieku, pod red. M. Jasińskiej-Wojtkowskiej, J. Święcha, Lublin 1997, s. 295. 6 Zob. Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1990; S. Grabias, Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997; R. Kwaśnica, Rzeczywistość jako byt sensu. Teza o językowym tworzeniu rzeczywistości, [w:] Podstawowe pojęcia i problemy, pod red. J. Anusiewicza, J. Bartmińskiego, Język a kultura, t. 1, Wrocław 1991; A. Mańczyk, Wspólnota językowa i jej obraz świata. Krytyczne uwagi do teorii językowej Leo Weisgerbera, Zielona Góra 1982 i inni. 7 W. Wysoczański, Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych na materiale wybranych języków, Wrocław 2006, s. 69 70.

JĘZYKOWY OBRAZ MIŁOŚCI W WYBRANYCH WIERSZACH KSIĘDZA JANA TWARDOWSKIEGO... 25 najbardziej podstawową cechą języka poetyckiego. E. Tabakowska pisze, że: Obrazowanie, utożsamiane z obrazem poetyckim, od zawsze uchodziło za ducha poezji i źródło jej piękna, słowem za istotę sztuki słowa. Uznawane za wyłączny atrybut języka poetyckiego, tradycyjnie kojarzone jest z tzw. językiem przenośnym i ogranicza się do metafor poetyckich, symboli i alegorii, czyli figur mowy. Aby dany tekst został zakwalifikowany jako przykład obrazowania, musi wyróżniać się wysokim poziomem kondensacji użyć języka przenośnego 8. Z kolei R. W. Langacker przedstawia swoją koncepcję gramatyki jako obrazowania 9. W jego teorii wszystkie procesy poznawcze znajdują bezpośrednie odbicie w sposobie portretowania sceny przez użytkownika języka, a ostatecznie także w jego wyborze jednostek językowych i obrazów. Natomiast różnice w budowie ludzkich języków i ich wpływ na duchowy rozwój ludzkości są punktem wyjścia do opisu swoistości rosyjskiego przekładu polskiej współczesnej poezji religijnej, w tym też twórczości księdza Twardowskiego. Przekład poezji to nie czysto językowy transfer, lecz przekład języka, świata i obrazów z nim związanych. Przedmiotem analizy w niniejszym artykule jest językowy obraz miłości w utworach księdza J. Twardowskiego i ich rosyjskich przekładach. Miłość to jeden z wielu tematów podejmowanych przez autora, ale poza wiarą jest to temat główny. Cechą jego poezji jest zafascynowanie rozmaitością zjawisk, nie zawsze przez nas zauważalnych. J. Puzynina stwierdza, że Ksiądz Jan mówi dużo o takich pojęciach ogólnych jak miłość, prawda, wiara, dobro i zło, samotność, milczenie, rozważa je w sposób głęboki, a także co ważne dla rozwijanej przeze mnie myśli ukazuje różne ich rozumienia, sposoby przeżywania, uzależnienia od ich podmiotów, od sytuacji, perspektyw, zmiennych punktów widzenia, umieszcza je w łańcuchach przyczyn i skutków 10. Tematyka wierszy J. Twardowskiego najczęściej dotyka najważniejszych spraw egzystencjalnych. Poeta pisze o ludzkich doznaniach, uczuciach, doświadczeniach, o relacjach między człowiekiem a Bogiem i między ludźmi 8 E. Tabakowska, Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, Kraków 2001, s. 45. 9 Zob. R. W. Langacker, A view of linguistic semantics, [w:] Topics in Cognitive Linguistics, pod red. B. Rudzkiej-Ostyn, Amsterdam/Filadelfia 1988, s. 65. 10 J. Puzynina, Ksiądz Jan Twardowski poeta i człowiek, [w:] A to co na krótko może być na zawsze... Pokłosie spotkania poświęconego pamięci księdza Jana Twardowskiego, pod red. E. Hoffmann-Piotrowskiej, J. Puzyniny, Warszawa 2007, s. 24.

26 BEATA EDYTA DWORAKOWSKA wzajemnie. W duchowości księdza Twardowskiego i jego reakcjach na świat pozostaje niezmienny jeden wektor: autentyczne wcielanie w życie przykazania miłości Boga i ludzi. Między poezją miłosną a poezją religijną jest pewne podobieństwo: obie muszą być pełne autentycznych przeżyć i radosnych, i smutnych. Żeby pisać wiersze religijne, trzeba jednak zakochać się w Bogu ze wszystkimi radościami i ranami, jakie zadaje miłość. Miłość jest uczuciem, czymś, co trudno wyrazić przy pomocy ograniczonych środków językowych. A. Wierzbicka stwierdza: Uczucia to jest coś, co się czuje a nie coś, co się przeżywa w słowach. W słowach można zapisać myśli [...]. Myśl jest czymś, co ma strukturę dającą się odtworzyć słowami. Uczucie z natury rzeczy jest pozbawione struktury, a więc niewyrażalne 11. Miłość to wyrażenie językowe zawierające dodatni komponent wartościujący pod względem ładunku aksjologicznego. Nie ma oczywiście jednej zadawalającej definicji miłości, obejmującej wszystkie jej rodzaje. Psychologowie, filozofowie i lingwiści, zarówno polscy, jak i rosyjscy, wskazują na komponenty specyfikujące różne rodzaje miłości 12, np.: Miłość, poryw serca kierujący naszą uwagę w stronę jakiejś osoby, przedmiotu czy wartości ogólnej 13. Словом любовь обозначается множество различных явлений, плотских и духовных, әмоциональных и интеллектуальных, серьезных и легкомысленных, созидательных и разрушительных 14. Dyskurs o miłości prowadzony był od czasów starożytnych po współczesność. W ciągu dziejów miłość traktowano jako piękne, zmysłowe, namiętne uczucie do drugiego człowieka, ale także jako cnotę, dar od Boga, wartość duchową, niezbędną człowiekowi w życiu. Miłość jest dowolną ilością emocji. Wśród jej rodzajów filozofowie wymieniają najczęściej: agape miłość bezinteresowna, ofiarna, przejawiająca się w zafascynowaniu drugą osobą; eros miłość twórcza, sentymentalna; sexus miłość zmysłowa, cielesna; storge miłość przyjacielska, czuła. E. Fromm uważał, że prawdziwa dojrzała miłość polega na obdarzaniu nią innych, co jest równoznaczne z aktem dawania innym samego siebie. Poza mi- 11 A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa 1971, s. 30. 12 Zob. A. Wierzbicka, op. cit., s. 94; B. Bierwiaczonek, Religijne subkategorie miłości, [w:] Uczucia w języku i tekście. Język a kultura nr 14, red. I. Nowakowska-Kempna, A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław 2000, s. 79 115 i inni. 13 J. Didier, Słownik filozofii, Katowice 2000, s. 233. 14 Словарь библейского богословия, под ред. К. Леон-Дюфура, Брюссель 1974, стр. 527.

JĘZYKOWY OBRAZ MIŁOŚCI W WYBRANYCH WIERSZACH KSIĘDZA JANA TWARDOWSKIEGO... 27 łością braterską, matczyną, miłością samego siebie i erotyczną, Fromm wyróżnił także miłość Boga 15. W utworach Jana Twardowskiego miłość nie jest tylko uczuciem, wzruszeniem, romansem ani zakochaniem się. Jest dawaniem i przyjmowaniem. Kto kocha, przyjmuje to, co dostaje, a gdy daje nie żąda wdzięczności. Miłość jest dojrzewaniem, troską i wzajemną odpowiedzialnością za siebie. Jest uczuciem najważniejszym i opisywanym na różne sposoby. Poeta mówi zarówno o różnych odmianach miłości międzyludzkiej, jak i o miłości w relacji między Bogiem i człowiekiem. W jego wierszach miłość jest wysoko waloryzowana, ponieważ pochodzi z nieba, od Boga. Taka miłość jest bezgraniczna, a człowiek ogarnięty Bożą miłością jest też zdolny kochać. Twardowski uważa, że miłość to najwspanialszy dar życia, że trzeba być blisko innych aż do ostatniego tchu. Jego poezja jest niekonwencjonalną szkołą uczuć. Mistrzem w tej szkole jest Bóg. Miłość Boża jest wielka, ale nie przesłania sobą tego, kogo kocha. Ludzie często kochają niemądrze i boleśnie, zajmują się bardziej swoim uczuciem niż kochaną osobą. Ksiądz J. Twardowski nie ucieka przed paradoksami uczuć. W swoich wierszach wyraża przekonanie, że miłość jest jedną z najbardziej skomplikowanych spraw życia 16. Przytoczone powyżej tezy mają swoje potwierdzenie w materiale egzemplifikacyjnym. Podstawą do analizy obrazów miłości są wybrane wiersze księdza J. Twardowskiego 17 i ich rosyjskie przekłady, zawarte w tomikach wierszy 18 i na różnych rosyjskojęzycznych stronach internetowych. Materiał badawczy stanowi 68 dwutekstów obrazujących miłość. Można je podzielić na 3 podstawowe grupy, uwzględniające podmiot i obiekt miłości. Są to teksty opisujące: miłość międzyludzką, miłość człowieka do Boga, miłość Bożą. W artykule została przeprowadzona analiza typów miłości w ujęciu bilateralnym. Jej celem jest wyszczególnienie cech miłości w JOS polszczyzny i idiolekcie księdza Twardowskiego, jak również pokazanie, 15 Por. E. Fromm, O sztuce miłości, przekład A. Bogdański, Warszawa 1971. 16 Por. H. Zaworska, Jestem bo Jesteś, Kraków 1999. 17 J. Twardowski, Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932 2006, Warszawa 2007. 18 Я. Твардовский, Стихи, Москва 2006; Я. Твардовский, Спешите любить людей, Москва 2009.

28 BEATA EDYTA DWORAKOWSKA co dzieje się z JOS, gdy przeniesie się go na grunt języka rosyjskiego i kultury rosyjskiej. Nadrzędnym, sprężonym z oczekiwaniami odbiorców celem tłumaczenia jest zrozumienie i zaakceptowanie przekazywanej treści tłumaczonego utworu. Tekst zrozumiały dla odbiorcy warunkuje odpowiednie oddziaływanie w konkretnej sytuacji. Istotna jest także świadomość różnic kulturowych między JO i JP, niezbędna do oddania przez tłumacza ekwiwalentnego obrazu w tekście przekładu. E. Tabakowska zauważa, że Każdy indywidualny, niepowtarzalny akt przekładu poprzedzony jest indywidualnym, niepowtarzalnym aktem recepcji i interpretacji, lecz równocześnie oba stadia tego procesu ograniczone są przez konwencje językowe, społeczne i historyczne 19. Poniższa analiza pokazuje, jak tłumacze, uwzględniając wszelkie konwencje, poradzili sobie z przekazaniem idiolektalnego obrazu miłości na język rosyjski. Uczucia w poezji Twardowskiego są ukazywane poprzez wymienienie ich cech, metaforyczne antropomorfizacje, a także przez towarzyszące im zewnętrzne objawy. Poeta wykorzystuje wielość sensów tkwiących w wyrażeniach językowych odnoszących się do wyglądu ciała, reakcji fizycznych lub zachowań 20. Miłość u J. Twardowskiego jest najważniejsza, bezcenna, jest czymś wielkim. Miłość człowieka do człowieka ukazana w wierszach poety jest zaskakująca, nielogiczna, często niezrozumiała, zbyt wielka, zmienna. Miłość jest czymś tajemniczym, ulotnym. Jest także ślepym zaufaniem, wyjściem poza siebie. Nie da się jej wytłumaczyć. Kocha się nie za coś, tylko za nic, wbrew wszystkiemu. Cechy te próbują wiernie, adekwatnie oddać tłumacze w JP, np.: Jest jeszcze taka miłość / ślepa bo widoczna / jak szczęśliwe nieszczęście / pół radość pół rozpacz / ile to trzeba wierzyć / milczeć cierpieć nie pytać / skakać jak osioł do skrzynki pocztowej / by dostać nic / za wszystko / miej serce i nie patrz w serce / odstraszy cię kochać (Jest, I) Есть еще такая любовь / слепая потому что зримая / как счастливо несчастье / полурадость полугорье / сколько же надо верить / молчать страдать не спрашивать / скачать как осел к почтовому ящику / чтобы получить... ничего / будь добрым в душе и не заглядывай в душу / побоишься любить (Есть, II) 19 E. Tabakowska, op. cit., s. 99. 20 J. Kowalewska-Dąbrowska, Językowy obraz uczuć w poezji Jana Twardowskiego, [w:] A to co na krótko może być na zawsze... Pokłosie spotkania poświęconego pamięci księdza Jana Twardowskiego, pod red. E. Hoffmann-Piotrowskiej, J. Puzyniny, Warszawa 2007, s. 110.

JĘZYKOWY OBRAZ MIŁOŚCI W WYBRANYCH WIERSZACH KSIĘDZA JANA TWARDOWSKIEGO... 29 Nie sądź miłości nie oskarżaj żadnej / nie wybrzydzaj zbyt wielka więc się nie nadaje / tak czysta że ją tylko ocala rozstanie / miej litość dla niewzajemnej biednej / co wydała się tobie jak but niepotrzebny / uszanuj półidiotkę dokładnie od rzeczy / taką która umarła i jeszcze się leczy / sto lat temu pisała moja babka w listach (Pisała, I) Не обижай любви не обвиняй ее / не пачкай если велика не по размеру / и так чиста что сохранит ее лишь разлука / жалей безответную бедняжку / что всегда на виду как ботинок непарный / уважь ее дуреху набекрень без толку / и разбитую собранную по осколку / сто лет тому писала моя бабка в письмах (Писала, NET 2) [...] dobry wieczór / bo serce zgłupiało na nowo [...] (***, III) [...] добрый вечер / ведь сердце опять поглупело [...] (***, III) Myślisz znowu się spóźnia / zaraz się obrażasz / marudzisz jak sikorka ta brzydsza bez czubka / kto miłości nie znalazł już jej nie odnajdzie / a kto na nią wciąż czeka nikogo nie kocha / martwi się jak wdzięczność że pamięć za krótka / miłość dawno przybiegła i uklękła przy nas / spokojna bo szczęście porzuciła ciasne / spróbuj nie chcieć jej wcale / wtedy przyjdzie sama (Czekanie, III) Думаешь опаздывает снова / обижаешься / конючишь как синичка та невзрачная без хохолка / кто любви не нашел не отыщет / кто все ждет ее тот не любит / и грустит благодарный за короткую память / а любовь давно прибежала стоит на коленях перед нами / бросив тесное счастье спокойна / ты попробуй не ждать ее вовсе / и она сама к тебе выйдет (Ожидание, III) Miłości towarzyszy ciągły lęk, a także poczucie samotności. Wszyscy szukają miłości. Nie zawsze skutecznie. Niektórzy przeciwnie próbują uciec od miłości. Najgorzej jest przestać kochać, to jest dopiero dramat. Człowiek jest po to, żeby kochać człowieka. Teksty utworów sugerują, że nawet miłości nieudane, przemijające, bolesne, nieodwzajemnione też nas wiele uczą, np.: Miłość i samotność / wzięły się pod ręce jak siostry / idą noga w nogę / nie rozdzielaj ich / nie szarp. Łapy przy sobie / miłość bez samotności / byłaby nieprawdą / samotność bez miłości rozpaczą [...] / jeśli były gdzie indziej / to i przyjdą do ciebie (Nie rozdzielaj, I) Любовь и уединенность / под руки взялись как сестры / идут нога в ногу / не разделяй их / не трогай. Прочь лапы / отымешь уединенность / и любовь станет неправдой / отымешь любовь уединенность станет смертью [...] / не сгинули сестры со света / принесут и тебе хлеба (Не разделяй, III)