Podmiotowe właściwości osób z zaburzeniami układu krążenia i układu pokarmowego

Tomasz Kozłowski Rok: Wydawnictwo: Miejsce wydania: WSTĘP Badania socjodemograficzne wskazują, że stopień urbanizacji i uprzemysłowienia danego terenu, gęstość zaludnienia, przynależność do określonych grup społecznych i zawodowych mają wpływ na częstość zachorowań i śmiertelność związana z chorobami układu krążenia i chorobami nowotworowymi. Fakt ten ilustruje bardzo silna korelacja (Wrześniewski, 2000). Przy rozważaniu osobowościowych uwarunkowań schorzeń somatycznych związanych z zaburzeniami układem krążenia i układu pokarmowego najczęściej wymieniane są: tłumienie emocji, potrzeba osiągnięć i poczucie odpowiedzialności, jako cechy, które są osobom z tymi zaburzeniami charakterystyczne (tamże). Zasoby osobiste (oprócz zasobów materialnych, fizycznych, kulturowych oraz informacyjnych i edukacyjnych), które jako siły wewnętrzne pomagają człowiekowi w sprostaniu trudnym wydarzeniom życiowym, odgrywają bardzo ważną rolę w przeżywaniu stresu, a tym samym w kształtowaniu zdrowia (Radmacher, Sheridan, 1998). Zasoby te, jako złożony układ osobowościowych, poznawczych i dyspozycyjnych czynników, mają wpływ na jakość opanowywania przez jednostkę sytuacji trudnych i mogą powodować wzrost jej odporności na negatywne fizyczne i psychologiczne konsekwencje stresujących wydarzeń (Poprawa, 2001). Dużego znaczenia nabrały w ostatnich latach promocja zdrowia i prewencja zaburzeń. W zapobieganiu wystąpienia zaburzeń istotną rolę odgrywa stosunek czynników ryzyka, czyli między innymi cechy osobowości, wzory zachowań i poziom obciążenia psychicznego (stres), do zasobów, przy pomocy których czynniki te mogą być zrównoważone odpowiednimi cechami odporności. Przy zachowaniu równowagi cechy te warunkują zachowanie prozdrowotnej transakcji jednostki z jej środowiskiem i szeroko pojętymi dystraktorami (Sęk, 1997). Bardzo istotne są również zachowania prozdrowote podejmowane przez jednostkę, których występowanie określane jest w świetle oczekiwań własnej skuteczności co do zapobiegania występowaniu chorób, siły czynnika poczucia zagrożenia w oparciu o świadomość własnej podatności na zachorowania i oczekiwań dotyczących korzyści wynikających z podejmowania tychże prozdrowotnych zachowań. Istotny jest również wpływ społeczny, którego rola, jako czynnika wspomagającego te zachowania, jest bardzo ważna (Dolińska-Zygmunt, 2000). Głównym celem prezentowanych poniżej badań jest wyłonienie właściwości podmiotowych charakterystycznych dla osób z zaburzeniami układu krążenia i układu pokarmowego. Jak wykazały badania Lamańskiej, istnieją różnice pomiędzy chorymi z zawałem serca a chorymi z zaburzeniami układu pokarmowego pod względem charakterystycznym obu tym grupom sposobom interpretowania i wartościowania różnych sytuacji (Wrześniewski, 2000). Wydaje się interesujące sprawdzenie różnic pomiędzy nimi w zakresie poczucie koherencji, optymizm i stylu radzenia sobie ze stresem. 1 / 11

BADANE ZMIENNE POCZUCIE KOHERENCJI Człowiek charakteryzujący się wysokim poczuciem koherencji widzi swoje życie jako zrozumiałe, do opanowania i znaczące. Ma ustrukturalizowane przekonania co do swojej osoby, co do świata oraz swoich z nim relacji. Jest w stanie rozpoznawać zdarzenia jako znaczące z punktu widzenia jego własnych interesów i postawionych przed sobą celów. Nie oznacza to, że wszystko znajduje się pod kontrolą jednostki, a jedynie, a może aż tyle, że wie co przy odpowiednim nakładzie pracy może kontrolować, a co znajduje się pod kontrolą innych osób. Nie jest tu najistotniejsze czy dane zdarzenie jest nacechowane w ocenie jednostki ładunkiem pozytywnym, czy negatywnym, istotne jest to, że jednostka jest w stanie rozumieć co się wokół niej dzieje i jaki to ma sens. "Poczucie koherencji (sense of coherence) jest globalną orientacją, która wyraża stopień, w jakim jednostka posiada trwałe, dominujące, choć dynamiczne, uczucie pewności, że wewnętrzne i zewnętrzne środowiska są przewidywalne i że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że sprawy potoczą się tak, jak można to sensownie przewidzieć" (Antonovsky, 1997). Na poczucie koherencji składają się trzy komponenty, a pierwszy z nich, to komponent zrozumiałości. Umożliwia on spostrzeganie świata jako klarownego i przewidywalnego. Zrozumiałość to przede wszystkim spostrzeganie rzeczy, zjawisk, zdarzeń, bodźców, emocji, czyli całego otoczenia, jak i świata wewnętrznego jednostki, jako czynników mających sens i będących dla jednostki jasnymi. Drugim komponentem jest zaradność (opisywana w literaturze również jako poczucie sterowalności). Jest to poczucie wpływu na świat przy pomocy zasobów, które pomagają w sprostaniu wymaganiom przez niego stawianym, co oznacza, że człowiek z wysokim prawdopodobieństwem skuteczności podejmuje rzucone mu przez życie wyzwania. Mogą to być wyzwania wielkie, jak i wyzwania dnia codziennego. Trzeci komponent to sensowność. Przy udziale tego zasobu świat postrzegany jest jako sensowny i wart wkładania weń wysiłku, wart emocjonalnego zaangażowania. Jednostka zabiega o coś, ponieważ jest to dla niej ważne, to "ma sens". Sensowność rozpatrywana jest w kategoriach emocjonalnych i świadczy o tym, że przedmiot zabiegań jednostki nie jest istotny jedynie dlatego, że jest niezbędny do przeżycia, czy podtrzymania gatunku, ale dlatego, że jednostka widzi go jako ważny. Komponenty poczucia koherencji choć opisywane i analizowane osobno pozostają nierozłączne i przyjmuje się, że dominującym wśród nich jest poczucie sensowności, które będąc wysokim powoduje podwyższanie wartości dwu pozostałych. Ich rozdzielanie ma miejsce jedynie w przypadku potrzeb analitycznych. Człowiek o wysokim poczuciu koherencji zdaje sobie sprawę z probabilistycznego wymiaru otaczającego go świata, który to właśnie wymiar jest dla niego zrozumiały, i w takim obszarze tego rozumienia potrafi on sobie radzić. Antonovsky twierdzi, że wysokie poczucie koherencji jest bardzo ważnym czynnikiem wspomagającym radzenie sobie z napięciem i daje możliwość odnalezienia sensu nawet w najgorszych sytuacjach, a tym samym daje poczucie pewności, że jednostka potrafi poradzić sobie ze stresorem lub jego konsekwencjami (Radmacher, Sheridan, 1998). Jednostka może mieć wysokie poczucie koherencji, a jednak niektóre bodźce, jak np. te, będące poza obszarem jakichkolwiek jej 2 / 11

zainteresowań, nie będące dla niej istotne, pozostaną niezrozumiałe i nie do opanowania. Rozumie jednak i akceptuje fakt, że bodźce te pozostają dla niej niejasne. Człowiek o wysokim poczuciu koherencji, a tym samym lepszym rozumieniu swojej sytuacji w otaczającym go świecie oraz świadomości posiadania wachlarza możliwości wpływania na niego, wie, że może dopomóc sobie w podtrzymywaniu swojego zdrowia np. poprzez działania prozdrowotne, czy zmierzające do unikana zagrożeń - nie pali papierosów, nie nadużywa alkoholu, uprawia sport, czy ogólnie pojętą rekreację, jeździ samochodem w pasach bezpieczeństwa, racjonalnie się odżywia, unika stresu, dba o higienę psychiczną, wypoczynek i rozrywkę. Życie ma dla niego sens, więc stara się je chronić, dlatego właśnie dba o swoje zdrowie, bo rozumie jak istotne jest ono dla sprawnego funkcjonowania. Zdaje sobie sprawę z potencjałów jakie ma w sobie i stara się wykorzystywać je do zwalczania zagrożeń jakie stawia przed nim świat. Zdaje sobie również sprawę ze swoich słabości. Bardziej prawdopodobne będzie poszukiwanie czynników zwalczających np. stres i jego skutki przy pomocy własnych zasobów niż np. oczekiwanie skuteczności przeciwdziałania im poprzez stosowanie używek w postaci alkoholu, narkotyków, innych substancji psychoaktywnych czy innych uzależniających patogenów. OPTYMIZM Optymizm (łac. optimus = najlepszy), to skłonność do dostrzegania pozytywnych stron życia, dokonywania przede wszystkim dodatniej oceny rzeczywistości oraz pozytywnej antycypacji rezultatów naszych działań i czekających nas wydarzeń. W swojej filozoficznej doktrynie metafizycznego świata, Gottfried Wilhelm Leibniz, określany optymistą, głosił, że świat, w którym istnieje zło metafizyczne, fizyczne i moralne, tj. ograniczoność skończonego bytu, cierpienie i grzech, jest światem najlepszym z możliwych, a wymienione niedoskonałości wpływają na tym większą doskonałość całości (Tatarkiewicz, 1988). Człowiek optymistycznie nastawiony do życia wierzy, że życie jest dobre, a świat jest urządzony racjonalnie tak, aby możliwe był osiąganie w nim szczęścia. Dzisiejsza rzeczywistość wręcz wymusza postawę optymistyczną - "idź przez życie z uśmiechem", "keep smiling". Pracodawcy wręcz narzucają podwładnym uśmiechanie się do klientów wieszając w miejscach pracy tabliczki z napisami nawołującymi do uśmiechu. "Filozofia myślenia pozytywnego" staje się sposobem na przetrwanie w stresującym otoczeniu. Peterson i Seligman prowadzili badania, które dowiodły, że osoby nacechowane optymizmem rzadziej zapadały na infekcje, niż osoby z nastawieniem pesymistycznym. Inne badania dowiodły, że ta sama reguła jest charakterystyczna osobom chorym na raka. Dowiedziony został również fakt, że pesymiści mogą częściej chorować i młodziej umierać (Rozenhan, Seligman, 1994). Badacze zasobów psychologicznych przypisują optymizmowi dużą rolę w radzeniu sobie ze stresem. Jest on ujmowany jako układ uogólnionych oczekiwań jednostki wobec przyszłości, czyli antycypacji raczej pozytywnych, niż negatywnych zjawisk, a także jako specyficzny sposób wyjaśniania życiowych porażek poprzez traktowanie ich jako niezawinionych przez jednostkę wydarzeń o niewielkim wpływie na jej życie (Poprawa, 2001). Pesymiści nacechowani są poczuciem winy za ich niepowodzenia. Sądzą, że złe wydarzenia będą trwały długo, i że będą miały wpływ na większą liczbę ich działań, niż to będzie miało miejsce w rzeczywistości. Optymiści w obliczu tych samych zdarzeń będą mieli zupełnie inne o nich i ich konsekwencjach zdanie. Trudną sytuację są w stanie przeobrazić tak, aby stała się im pomocna w rozwiązywaniu problemów, czerpiąc z niej korzyści. Badania dowodzą, że optymiści 3 / 11

lepiej radzą sobie we wszystkich sferach życia. Łatwiej pokonują przeszkody związane ze zdobyciem pracy, lepiej radzą sobie w aktywności szkolnej, zawodowej, sportowej i społecznej (Seligman, 1993). STYL RADZENIA SOBIE ZE STRESEM Osoby żyjące w stanie silnego napięcia wywołanego bardzo dotkliwymi zmianami, jakie niesie ze sobą życie, np. śmierć współmałżonka, śmierć kogoś bliskiego, rozwód, utrata pracy, mogą być bardziej podatne na choroby, niż te osoby, które takich doświadczeń nie zaznały. Już w latach 50. Hans Selye definiował skutki stresu jako fizjologiczną reakcję ciała na zagrażające wydarzenia (Aronson, Wilson, Akert, 1997). Można z tego wnioskować, że występowanie stresu ma istotny wpływ na nasze zdrowie. Badania wykazały, że taka właściwość dyspozycyjna, jak skoncentrowany na zadaniu styl radzenia sobie ze stresem, jest czynnikiem kształtującym ocenę, jaką jednostka ma w zakresie samoskuteczności w podejmowaniu działań prozdrowotnych (Dolińska-Zygmunt, 2000). Działań, które są bardzo istotne w utrzymywaniu zdrowia. Stres w rozumieniu potocznym opisywany jest jako zdenerwowanie, napięcie i lęk wywołane trudną sytuacją. Powstaje on wtedy, gdy sytuacja przerasta jednostkę. Mówi się o życiu w ciągłym stresie, co w obecnej sytuacji ekonomiczno-gospodarczej może być postrzegane m.in. jako pogoń za pieniądzem, lepszym stanowiskiem, lepszym wykształceniem, czy w ogóle znalezieniem pracy lub jakichkolwiek środków utrzymania. Jeżeli się już pracę ma, to stresujące jest jej utrzymanie, sprostanie stawianym w niej obowiązkom, a po jej zakończeniu, walka z wynikającym z niej zmęczeniem w obliczu zadań, jakie stawia konieczność utrzymania rodziny, domu, itp. Takie rozumienie zakłada, że przyczyną lęku, napięcia i zdenerwowania, czyli reakcji wewnętrznej, jest czynnik zewnętrzny, czyli trudna sytuacja. Popularne jest powiedzenie, że trzeba "się odstresować", co można zrobić m.in. uprawiając różnego rodzaju sport, oddając się jakiemuś hobby, czy np. sięgając po różnego rodzaju używki. Stres psychologiczny określany w uproszczeniu można przedstawić w ramach trzech nurtów: (1) jako wydarzenie zewnętrzne, bodziec lub sytuację, która nacechowana jest określonymi właściwościami; (2) jako wewnętrzne przeżycie jednostki charakteryzujące się jego specyficzną reakcją emocjonalną oraz (3) jako relacją występującą pomiędzy czynnikami zewnętrznymi, a właściwościami jednostki. Należy jednak być ostrożnym w szybkim określaniu wewnętrznych reakcji człowieka jako stres, ponieważ w niektórych przypadkach, jak np. skrajna temperatura, hałas, itp., mogą one być powodowane przez różne czynniki zewnętrzne. Ważne jest więc, aby brać pod uwagę oba elementy, i wewnętrzne i zewnętrzne, a także spostrzeganie sytuacji przez jednostkę, jako czynnik pośredniczący. Najczęściej cytowany autorytetem światowym w dziedzinie stresu psychologicznego jest Richard Lazarus. Definicja jaką sformułował mówi, że stres to "określona reakcja (ralationship) między osoba a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi". (Heszen-Niejodek, 2000, Makowska, Poprawa, 2001). W swoich rozważaniach Lazarus główną rolę przypisuje kontekstowi sytuacyjnemu oraz znaczeniu relacji występującej pomiędzy jednostką a jej otoczeniem. Wzajemne ich oddziaływania określiła jako transakcję, co sugeruje nierozerwalność tych komponentów i konieczność rozpatrywania ich jako całość. 4 / 11

Proces transakcji stresowej i radzenia sobie przebiega w następującej kolejności: - zmienne osobowe i zmienne otoczenia - wartości i cele jednostki, które określają stopień ważności transakcji - do tych zmiennych można dołączyć również poczucie koherencji, - ocena pierwotna - poznawcza, subiektywna ocena relacji jednostki z otoczeniem, która szacuje jej elementy z punktu widzenia swojego dobrostanu (mające znaczenie, pozytywne, stresujące) - fakt, iż ocena ta jest subiektywna mówi o tym, że czynniki obiektywnie zagrażające nie muszą wywoływać stresu, jeżeli zostaną przez jednostkę błędnie zdefiniowane jako bezpieczne, - ocena wtórna - jest rezultatem oceny pierwotnej, która określiła relację jako stresującą. Jest istotna dla podjęcia przez jednostkę działań w celu zmniejszenia negatywnych skutków stresu (odnosi się również do angażowania zasobów osobistych jednostki) - tutaj dochodzi do określenia rodzaju aktywności ukierunkowanej na zmianę transakcji stresowej, czyli rozpoczęcia radzenia sobie zorientowanego na problem lub emocje, - bezpośrednie następstwa transakcji - bezpośrednie skutki wynikające z jakości rozwiązania sytuacji stresowej, - odległe następstwa transakcji - odległe skutki wynikające z jakości rozwiązania sytuacji stresowej. Jednostka musi sobie ze stresem jakoś poradzić. W ujęciu Lazarusa i Folkmana, proces radzenia sobie ze stresem rozumiany jest jako stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenionych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby (Heszen-Niejodek, 2000). Autorzy przypisują procesowi radzenia sobie dwie funkcje - pierwsza z nich, to funkcja instrumentalna, czyli tzw. zadaniowa, która zorientowana jest na polepszenie relacji jednostki z jej otoczeniem, funkcja ta jest zorientowana na problem. Druga z funkcji, to funkcja samoregulacji emocji, której zadanie jest obniżenie napięcia. Różnica pomiędzy stylem radzenia sobie ze stresem, a procesem, polega na tym, że ten pierwszy traktowany jest jako względnie stała dyspozycja, jest to posiadany prze jednostkę jej tylko charakterystyczny repertuar strategii radzenia sobie w sytuacjach stresu, co świadczy o jej statusie osobowościowym, natomiast proces jest serią celowych wysiłków, które jednostka podejmuje po ocenie konkretnej sytuacji stresowej. Unikanie źródła stresu lub próba bezpośredniej konfrontacji z nim zależą zapewne od czynników wrodzonych, natomiast konkretne strategie radzenia sobie stanowią formę zachowania nabytego. R. H. Moos, biorąc pod uwagę teoretyczne ujęcie radzenia sobie ze stresem Lazarusa i Folkmana, które mówi o dwu głównych kryteriach radzenia sobie, czyli jego modalności, tj. poznawczych i behawioralnych wysiłkach, oraz o kryterium funkcjonalnym, tj. obraniu strategii skoncentrowanej na zadaniu lub na regulacji emocji, określił cztery różne strategie radzenia sobie, przedstawione w tabeli 1 (tamże). UKIERUNKOWANIE RADZENIA SOBIE MODALNOŚĆ RADZENIA SOBIE POZNAWCZE BEHAWIORALNE 5 / 11

PROBLEM poznawcze zbliżenie się, np. myślenie o różnych sposobach rozwiązania problemu behawioralne zbliżanie się, np. sporządzanie planu działania i postępowanie wg niego EMOCJE poznawcze unikanie, np. próba zapomnienia o całej sprawie behawioralne unikanie, np. zaangażowanie się w nowe przedsięwzięcia Tabela 1. Klasyfikacja radzenia sobie według Mossa. W omawianiu stylów radzenia sobie ze stresem istotną kwestią zdaje się być fakt, że istnieją dwa główne rodzaje strategii radzenia sobie. Są to strategie poznawcze, związane z przetwarzaniem informacji dotyczących sytuacji stresowej (co nie oznacza, że informacje będą służyć rozwiązaniu problemu - można w ramach unikania ignorować je lub przekształcać) oraz strategie behawioralne, związane z działaniem (również działanie zastępczym, jak w przypadku angażowania się w czynności zastępcze). Mówi o tym koncepcja Suzane Miller, która rozróżniła dwa główne style radzenia sobie: 1. Koncentrowanie uwagi na stresorze i/lub własnej reakcji - poszukiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i wykorzystywanie informacji dotyczących wydarzenia stresowego. Dążenie do konfrontacji z sytuacją stresową. 2. Unikanie - odwracanie uwagi od stresora i od własnej reakcji, wypieranie i zaprzeczanie informacjom o wydarzeniu stresowym, chronienie się przed takimi informacjami przez angażowanie się w "bezstresowe" formy aktywności. Badane style radzenia sobie ze stresem zostały określone jako: 1) styl skoncentrowany na zadaniu - gdzie wysokie wyniki uzyskane w tej skali mówią o tym, że badany w sytuacji stresu ma tendencje do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu przez poznawcze przekształcenie lub zmianę sytuacji przy położeniu nacisku na zadanie oraz stworzenia planu ułatwiającego jego wykonanie; 2) styl skoncentrowany na emocjach - cechujący osoby, które w sytuacji stresu w celu zmniejszenia napięcia koncentrują się na własnych emocjach oraz mają skłonność do myślenia życzeniowego i fantazjowania; oraz 3) styl skoncentrowany na unikaniu - gdzie wysoki wynik w tej skali uzyskują osoby, które w sytuacji stresu wystrzegają się myśli, przeżyć i doświadczeń związanych ze stresem. Ten ostatni styl może przyjmować dwie formy, tj. angażowanie się w czynności zastępcze, takie jak np. objadanie się, oglądanie telewizji, sen, myślenie o przyjemnościach oraz poszukiwanie 6 / 11

kontaktów towarzyskich (Szczepanik, Strelau, Wrześniewski, 1996). BADANIA PYTANIA BADAWCZE I HIPOTEZY 1. Czy istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, pomiędzy osobami chorymi, tj. osobami z zaburzeniami układu pokarmowego i układu krążenia, a osobami zdrowymi? 2. Czy istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, pomiędzy kobietami a mężczyznami w grupie osób chorych i w grupie osób zdrowych? 3. Czy istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, pomiędzy zdrowymi a chorymi kobietami i mężczyznami? 4. Czy istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, w grupie osób chorych, pomiędzy osobami z zaburzeniami układu pokarmowego a osobami z zaburzeniami układu krążenia, zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn? 5. Czy istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, w grupie osób chorych z zaburzeniami układu pokarmowego oraz w grupie osób z zaburzeniami układu krążenia, pomiędzy mężczyznami a kobietami? Analiza literatury przedmiotu oraz wyniki dotychczas przeprowadzonych badań skłaniają do sformułowania następujących hipotez: 1. Istnieją różnice pomiędzy osobami chorymi, tj. z zaburzeniami układu pokarmowego i układu krążenia, w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem. Osoby chore wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 2. Istnieją różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w grupie osób chorych, w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem. Chore kobiety wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 2a. Istnieją różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w grupie osób chorych, w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem. Chorzy mężczyźni wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 3. Nie istnieją różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w grupie osób zdrowych, w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem. 4. Istnieją różnice pomiędzy zdrowymi a chorymi kobietami, w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem. Chore kobiety wykazują niższe poczucie 7 / 11

koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 5. Istnieją różnice pomiędzy zdrowymi a chorymi mężczyznami, w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem. Chorzy mężczyźni wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 6. Istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, w grupie osób chorych, pomiędzy osobami z zaburzeniami układu pokarmowego a osobami z zaburzeniami układu krążenia. Osoby z zaburzeniami układu krążenia wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 7. Istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, w grupie osób chorych, pomiędzy kobietami z zaburzeniami układu pokarmowego a kobietami z zaburzeniami układu krążenia. Kobiety z zaburzeniami układu krążenia wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 8. Istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, w grupie osób chorych, pomiędzy mężczyznami z zaburzeniami układu pokarmowego a mężczyznami z zaburzeniami układu krążenia. Mężczyźni z zaburzeniami układu krążenia wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 9. Istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, w grupie osób chorych z zaburzeniami układu pokarmowego, pomiędzy mężczyznami a kobietami. Kobiety wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. 10. Istnieją różnice w zakresie poczucia koherencji, optymizmu i stylu radzenia sobie ze stresem, w grupie osób chorych z zaburzeniami układu krążenia, pomiędzy mężczyznami a kobietami. Mężczyźni wykazują niższe poczucie koherencji, zarówno w jego ogólnym wyniku, jak i trzech jego komponentach składowych, tj. poczuciu zrozumiałości, zaradności i sensowności. Charakteryzują się również niższym poziomem optymizmu oraz preferują skoncentrowany na emocjach styl radzenia sobie ze stresem. METODA BADAŃ 8 / 11

Grupa badana W badaniach wzięło udział 137 osób, z czego mężczyźni stanowią 51,37 % badanej próby (69 osób), a kobiety 49,64 % (68 osób). Średnia wieku całej badanej próby wynosi 36,95. 66 osób (48,18 %) z badanej próby to osoby z chorobą wrzodową żołądka oraz osoby, które przebyły zawał serca lub są chore na nadciśnienie tętnicze. Osoby te w chwili wykonywania opisanych badań leczyły się w Szpitalu Wojewódzkim w Jeleniej Górze. W grupie tej kobiety stanowią 51,52 % (34 osoby), a ich średnia wieku wynosi 39,85, natomiast mężczyźni 48,48 % (32 osoby), a średnia ich wieku to 46,03. 71 osób (51,82 %) to osoby zdrowe - losowo wybierani mieszkańcy Jeleniej Góry. Średnia wieku całej tej grupy wynosi 31,46. W tej grupie kobiety stanowią 49,3 % (35 osoby), a ich średni wiek 27,94, natomiast mężczyźni 50,7 % (36 osoby), a ich średni wiek to 34,89. Narzędzia pomiaru W badaniach wykorzystano trzy metody kwestionariuszowe: 1. Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 Aarona Antonovsky ego służący do pomiaru poczucia koherencji w autoryzowanej wersji polskiej opracowanej przez Zakład Psychologii Klinicznej IPN, Zakład Psychoprofilaktyki Instytutu Psychologii UAM i Zakład Psychologii Pracy Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi (Mroziak, Wójtowicz, 1999). Kwestionariuszu ten składa się z 29 pozycji i mierzy ogólne poczucie koherencji oraz jego trzy podskale: zrozumiałość, sterowalność i sensowność. Polskie badania przeprowadzone na dużej próbie wykazał dobre właściwości psychometryczne tej skali. Jej wysoką rzetelność pokazują też badania przeprowadzone przez Mroziak, Czabałę i Zwolińskiego, 1996. 2. Test Orientacji Życiowej LOT-R autorstwa Michaela F. Scheifera, Charlesa S. Carvera oraz Michaela W. Bridgesa w polskiej adaptacji Ryszarda Poprawy i Zygfryda Juczyńskiego. Narzędzie to bada oczekiwania wobec przyszłości, które przez Scheiera i Carvera określane są jako dyspozycyjny optymizm (Juczyński, 2001) 3. Kwestionariusz CISS do diagnozy stylów radzenia sobie ze stresem autorstwa N. S. Endlera i J. D. A. Parkera w polskiej adaptacji Piotra Szczepanika, Jana Strelaua oraz Kazimierza Wrześniewskiego. Kwestionariusz ten składa się z 48 twierdzeń dotyczących ludzkich zachowań w sytuacji stresu. Osoba badana na pięciostopniowej skali określa częstotliwość występowania konkretnej aktywności podejmowanej w celu radzenia sobie ze stresem. WYNIKI BADAŃ Różnice w zakresie badanych właściwości osobowościowych pomiędzy grupą osób chorych a grupą osób zdrowych 9 / 11

Tabela 2. Analiza istotności różnic pomiędzy grupą osób chorych a grupą osób zdrowych. Przeprowadzono analizę istotności różnic pomiędzy grupami osób chorych i zdrowych. Analiza ta wykazała, że osoby zdrowe mają wyższe poczucie koherencji niż osoby chore, zarówno w jego ogólnym wyniku (t = 6,59), jak i w każdym z trzech jego komponentów, czyli poczuciu zrozumiałości (t = 5,20), poczucia sterowności (t = - 5,99) oraz poczucia sensowności (t = 5,52) - obie grupy istotnie różnią się od siebie pod tym względem. Analiza ta wykazała również, że osoby zdrowe istotnie różnią się od osób chorych pod względem poziomu optymizmu (t = 4,56). W dalszej części analizy stwierdzono, że badane grupy różnią się między sobą stopniem nasilenia czterech z pięciu badanych stylów radzenia sobie ze stresem. Osoby zdrowe w większym stopniu niż osoby chore stosują skoncentrowany na zadaniu styl radzenia sobie ze stresem (t = 6,08), natomiast w mniejszym, styl zorientowany na emocje (t = - 7,60), styl zorientowany na unikanie (t = - 2,11) oraz styl skoncentrowany na odwracaniu uwagi (t = - 3,85). Analiza nie wykazał istotnej różnicy pomiędzy badanymi grupami pod względem stylu radzenia sobie ze stresem przez poszukiwanie kontaktów towarzyskich. Dokładne wyniki tej analizy obrazuje tabela 3. Różnice w zakresie badanych właściwości osobowościowych pomiędzy mężczyznami a kobietami w grupie osób chorych Tabela 3. Analiza istotności różnic pomiędzy mężczyznami a kobietami w grupie osób chorych. Analiza istotności różnic pomiędzy badanymi mężczyznami a kobietami w grupie osób chorych wykazała, że mężczyźni istotnie różnią się od kobiet pod względem ogólnego wyniku poczucia koherencji (t = 2,85), jego komponentu zrozumiałości (t = 3,70) oraz sterowności (t = 2,49). W tych trzech przypadkach wyniki uzyskane przez mężczyzn są wyższe. Nie zarejestrowano różnicy w poczuciu sensowności. Badania wykazały nieznaczną różnicę w poziomie optymizmu (t = 2,28), którego wyższym wynikiem charakteryzuję się grupa badanych mężczyzn. Badane kobiety w większym stopniu niż mężczyźni stosują styl radzenia sobie ze stresem koncentrując się na swoich emocjach (t = - 2,46) i na odwracaniu uwagi (t = - 2,01). Dokładne wyniki tej analizy obrazuje tabela 4. Różnice w zakresie badanych właściwości osobowościowych pomiędzy mężczyznami a kobietami w grupie osób zdrowych 10 / 11

zdrowych. Analiza (t komponentach. zdrowymi poszukiwanie Dokładne Różnice mężczyznami Tabela = 2,00) istotności w 4. przy mężczyznami wykazała, wyniki zakresie Analiza kontaktów braku Spośród tej różnic istotności analizy badanych że różnicy mężczyźni a pomiędzy towarzyskich pięciu zdrowymi obrazuje w różnic właściwości ogólnym badanych różnią badanymi pomiędzy tabela kobietami (t wyniki = się stylów - osobowościowych 5. 2,00). od mężczyznami poczucia wykryto kobiet radzenia Jest nieco on w koherencji przypadku bardziej sobie a wyższym kobietami pomiędzy ze charakterystyczny stresem, i jego stylu poczuciem w chorymi pozostałych grupie zorientowanego różnicę a osób zrozumiałości zdrowymi pomiędzy kobietom. na zdrowi wyniku 3,25), optymizmu radzenia Dokładne kobietami Analiza Różnice Tabela sterowności różnią (t istotności 5. sobie w = wyniki Analiza 3,75), (t zakresie = od ze 2,54) tej mężczyzn jak stresem różnic (t istotności analizy badanych = oraz i jego 3,18) pomiędzy skoncentrowany oraz trzech obrazuje chorych różnic właściwości skłonność sensowności komponentach chorymi pomiędzy poziomem tabela do na osobowościowych 6. a odwracania zdrowymi chorymi emocjach (t poczucia = składowych, 3,23). a mężczyznami (t zdrowymi koherencji Istotną uwagi = - 4,31) pomiędzy tj. (t poczuciu różnicę = mężczyznami. zarówno i - zadaniu 2,56). wykazała, chorymi obrazuje zrozumiałości w (t jego = że a 3,71) także zdrowymi mężczyźni ogólnym styl wynik (t = Tabela 6. Analiza istotności różnic pomiędzy chorymi a zdrowymi kobietami. Dalej>>> 11 / 11