ZMIANY STRUKTURY OSADNICZEJ FRANCJI Sławomir Dorocki

ZMIANY STRUKTURY OSADNICZEJ FRANCJI Sławomir Dorocki The changes of French settlement structure Pełny tekst artykułu [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacyjnych / pod red. Janusza Słodczyka i Marii Śmigielskiej Opole : Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2008 s. 161-172 Seria: Miasta w Okresie Przemian Zmiany struktury osadniczej Francji The changes of settlement structure of France słowa kluczowe: Francja, urbanizacja, struktura osadnicza, regiony keywords: France, urbanization, settlement structure, regions Zarys treści. Celem artykułu jest prześledzenie dynamiki zmian w układzie osadniczym Francji od początków XIX wieku do lat siedemdziesiątych XX wieku. W celu wydzielenia regionów osadniczych Francji wykorzystano analizę wielkości strefy oddziaływania największych miast. W analizie danych posłużono się metodą interpolacji tzw. the Inverse Distance to a Power, której podstawę operacyjną stanowi funkcja spadku wielkości w stosunku do odległości. Jako podstawową jednostkę przyjęto gminę, jednakże w celu porównania rozkładu miast według departamentów posłużono się dla wszystkich okresów współczesnym podziałem administracyjnym Francji, dokonując odpowiednich obliczeń. The aim of the article is to analyse the dynamics of changes in settlement structure of France from the beginnings of the 19 th century to the 70s of the 20 th century. The analysis of the sphere of influence of the greatest cities was used in order to distinguish settlement regions of France. In the analysis of data the Inverse Distance to a Power method was adjusted. Its functional basis is the relation between dimension fall and distance. A commune was used as a basic unit, however, in order to compare the distribution of cities according to departments, a contemporary administrative division of France was used for all periods. 1

Wprowadzenie W definicjach miasta największy nacisk położony został na funkcję, jaką pełni jednostka oraz liczbę mieszkańców (Kiełczeska-Zalewska, 1969, s. 101-105). Miasto, zajmujące nieraz bardzo mały obszar 1, jest powiązane ze znacznie większą przestrzenią. Obszar ten nazywany jest zapleczem miasta, strefą wpływów lub jego regionem (Kiełczeska- Zalewska, 1969, s. 121). Systemy osadnicze są układami dynamicznymi 2, regiony miejskie wraz ze swoimi centrami podlegają ciągłym zmianom, co wpływa na ich liczbę i wielkość. Celem pracy będzie prześledzenie dynamiki zmian w przestrzennym układzie miejskich systemów osadniczych Francji. W celu przeprowadzenia regionalizacji terytorium Francji oparto się na wykreśleniu stref oddziaływania największych miast Francji. W analizie przyjęto zasadę, iż im większe (pod względem ilości mieszkańców) jest dane miasto, tym posiada ono większą sferę wpływu (Czyż 2000, s. 447-466). Już G. Bolero (1606) zauważył, że wielkość miasta nie zależy od zajmowanej przestrzeni, ale od liczby jego mieszkańców. Założenie to wynika z faktu ekspansji ekonomicznej miasta. Im ludniejsze miasto, tym z coraz bardziej odległych terenów zostają sprowadzane niezbędne towary 3. Jeżeli dany obszar jest alimentatorem danego miasta, nie może on obsługiwać innych ośrodków miejskich, dlatego granice regionu miasta wyznacza zasięg stref innych miast. Wynika to z warunków przyrodniczych (np. wydajność plonów) i ekonomicznych (np. koszty transportu). Granicy tej z ekonomicznego punktu 1 Od 1887 r. we Francji przyjęto za miasto każde skupisko liczące co najmniej 2000 mieszkańców, z tej samej definicji wynika, że o randze osiedla nie świadczy jego powierzchnia, lecz wielkość demograficzna (Beaujeu-Garnier, Chabot 1971, s. 33). 2 F. Braudel (1992, s. 15) zwraca uwagę, że są one łatwe do prześledzenia, ponieważ przestrzeń oddziaływania miasta, określona granicami wpływów, zmienia się powoli. 3 Przyjmuje się, że w średniowieczu miasto konsumowało produkty z otaczających wiosek w proporcji 9/10 produktu z obszaru o promieniu 5 km, pozostała cześć pochodziła z obszaru o obrębie od 25 do 50 km. 2

widzenia nie warto przekraczać w jedną lub w drugą stronę (Braudel 1992, s. 15). Przykładem może być zablokowanie wpływu portu Le Hawr przez Rouen (Beaujeu-Garnier, Chabot, 1971, s. 489). W celu wykreślenia obszarów oddziaływania miast naniesiono na mapę ośrodki liczące powyżej 15 tys. mieszkańców dla lat 1000-1906 oraz miasta powyżej 50 tys. mieszkańców dla lat 1911-1975 4. W analizie danych posłużono się metodą interpolacji, the Inverse Distance to a Power, której podstawę operacyjną stanowi funkcja spadku wielkości w stosunku do odległości 5. Jako podstawową jednostkę analizy przyjęto gminę, z wyjątkiem Paryża, do którego wliczono wszystkie gminy wchodzące w skład tej aglomeracji. W celu porównania rozkładu miast według departamentów posłużono się dla wszystkich okresów podziałem administracyjnym Francji po drugiej wojnie światowej. Dane dotyczące wielkości miast z okresu sprzedspisowego (tj. sprzed 1801 r.) pochodzą z publikacji La population des villes europénnes 800-1850: banque de données et analyse sommaire des résultats (Bairoch, 1988) i zastosowane są w celu przybliżenia sytuacji urbanistycznej Francji przed XIX wiekiem. Pozostałe dane zaczerpnięto z francuskich roczników statystycznych. Regiony urbanizacyjne Francji. Rozpoczynając analizę kształtowania się regionów urbanistycznych Francji, należy cofnąć się do czasów Galii, kiedy powstały pierwotne struktury osadnicze Francji. Spośród 4 Różnica w wielkości miast spowodowana jest zmianami w ogólnej wielkości miast w omawianym okresie oraz dostępnością źródeł. Jednakże badania F. Guérin-Pace (1995) nad zmianami w procesie urbanistycznego wzrostu Francji dowodzą małych zmian w hierarchii miast w zależności od wielkości badanych obiektów. 5 Za dopuszczeniem metody izarytmicznej w analizie rozmieszczenia ludności opowiada się A. Jagielski (1978, s. 104), podkreślając równocześnie, że mapy tego rodzaju pozwalają jedynie na bardzo uproszczoną i generalizowaną charakterystykę podstawowych cech rozmieszczenia. 3

dwudziestu największych miast współczesnej Francji tylko cztery nie powstały na gruzach galijskich opiddów. Innym ważnym wydarzeniem była inwazja plemion germańskich w V wieku n.e., która doprowadziła do spadku populacji miast ogółem, upadku małych miast oraz zmian w strukturze miejskiej. W 800 r. dziewięć miast liczących powyżej 10 tys. mieszkańców zlokalizowanych było na północy, gdzie przeniesione zostały centra władzy (Metz, Paryż, Reims, Tours, Lyon, Poitiers, Provins, Rennes, Rouen). O przewadze dużych miast świadczy wskaźnik koncentracji i reguła kolejności i wielkości miast (rank-size rule) 6. Obliczony według tej metody parametr b wynosi 0.4, co świadczy o nadwyżce miast dużych 7. Tab. 1. Parametry funkcji potęgowej y j =a (j) -b8 dla miast Francji w latach 800-1975 rok 800 1000 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1801 1866 1901 1921 1936 1946 1954 1968 1975 b 0,44 0,41 0,77 0,77 1,59 0,97 1,05 1,35 1,08 1,19 1,66 1,75 1,58 1,32 1,49 1,47 1,13 0,99 a 28 28 95 127 261 205 270 469 490 505 1773 2680 2819 2734 2636 2745 2445 2141 R 2 0,79 0,72 0,87 0,86 0,9 0,93 0,91 0,93 0,91 0,92 0,95 0,96 0,95 0,96 0,96 0,95 0,96 0,95 R 2 współczynnik determinacji Źródło: obliczenia własne na podstawie Annuaire Statistique W średniowieczu brak dróg oraz bezpośrednia konsumpcja rolna uniemożliwiały rozwój dużych miast. W 1000 r. we Francji można wyodrębnić tylko trzy regiony miejskie. Na wschodzie, od Ardenów, po Ren i Jurę na południu, rozciągał się region miasta Metz. Region Paryża oraz miast Laon i Reims zajmował obszar północny, po Wzgórza Normandzkie na zachodzie i dolinę Saony na południu. Na zachodzie tereny nadatlantyckich 6 U podstawy tej leży założenie, że rozkład miast wybranego obszaru, uporządkowany według wielkości, wyraża współzależność między miastami różnej wielkości (Berry, Garrison, 1963). 7 Parametr b interpretuje się jako wykładnik kontrastów w wielkościach miast; ze względu na wartość b rozpatruje się trzy typy rozkładu miast: b=0 oznacza regularny rozkład miast według wielkości oznaczających równowagę układu; b>1 rozkład z nadwyżką małych miast; b <1 rozkład z nadwyżką dużych miast (Czyż, 2000, s. 447-466). 8 Gdzie: y j - ludność miasta o randze j; j ranga miasta w uporządkowanym według wielkości szeregu miast; a i b - parametry. 4

wybrzeży powiązane były z Angres. Innymi miastami był Lyon w dolinie Rodanu, Caen w Normandii i Tours w dolinie Loary. Na południu region śródziemnomorski pozostawał poza wpływem dużych miast z północy. W późniejszych zmianach struktury osadniczej Francji najwyraźniejszym procesem był wzrost Paryża w porównaniu z innymi miastami Francji oraz rozwój mniejszych miast 9. W 1500 r. region Paryża zajmował Basen Paryski, po Loarę na południu i podnóże Półwyspu Bretońskiego na zachodzie. Na obrzeżach tej strefy funkcjonowały mniejsze miasta: Caen, Dieppe, Amiens, Troyes. Na zachodzie w dolinie Loary rozwijały się: Orlean, Bourges, Poitiers oraz Bordeaux. Na północy zaczął zaznaczać się region Flandrii z Lille, a na wschodzie region Metz i Strasburga, zajmujący tereny Lotaryngii i Alzacji. Na południu, wzdłuż Rodanu, rozciągał się region Lyonu oraz Avignonu i Valence. Z regionem śródziemnomorskim związany był region Tuluzy. Inną prawidłowością w przestrzennym zróżnicowaniu sieci osadniczej Francji był podział równoleżnikowy kraju. Rozkwit miast był bardziej widoczny na północy, pomiędzy dorzeczami rzek Maine i Skaldy oraz Sekwany, co związane było z rozwojem ekonomicznym tego obszaru oraz ze wzrostem politycznego znaczenia Paryża. Wpływ Paryża na początku XVI wieku obejmował obszar doliny Sekwany oraz dużych przemysłowych miast północy. Promień oddziaływania Paryża sięgał na zachodzie po Coutances u podnóża Półwyspu Cotentin w Dolnej Normandii i Tournai, Dunkierkę na północy, Liège, Kolonię, Châlon-sur- Marne, Langres, Beaune i Dijon na zachodzie, podczas gdy na południu prawie nie przekraczał Loary. Na tę dwubiegunowość spowodowaną rozwojem Paryża zwraca uwagę F. Braudel (1992, s. 302). 9 Parametr b przyjął wartość około 1, co świadczyło o spadku znaczenia dużych miast. 5

1000 1500 1801 1866 1901 1906 Rys. 1. Strefy oddziaływania miast Francji na podstawie liczby ludności miasta w latach 1000-1906 Żródło: opracowanie własne na podstawie Annuaire Statistique Na podstawie danych o liczbie mieszkańców miast zawartych w pierwszym spisie powszechnym we Francji, przeprowadzonym w 1801 r., można wydzielić kilka przebiegających równoleżnikowo regionów urbanistycznych. Na północy kraju był to przemysłowy region Flandrii z miastami Lille, Saint Omer, Douai czy Arras. Region miasta Abbéville rozciągał się po Somme i górny odcinek Oise, obejmując współczesny region Nord-Pas-de-Calais. Na południe znajdował się region Paryża zajmujący Basen Paryski po Wzgórza Normandzkie na zachodzie, Szampanię na wschodzie i Loarę na południu. Na wschodzie granica regionu paryskiego nie była wyraźna, gdyż jedynym miastem w tym obszarze było Nancy, rozciągające swoje wpływy na dolinę Mozeli i Meurthe. W Bretanii, na jej zachodnim krańcu, oddzielny region tworzyły miasta Brest i Lorient, obejmując obszary Pays de Léon na północy i Cornouaille na południu. U nasady Półwyspu Armorykańskiego, po Wzgórza Maine na północy i Vandée na południu, rozciągał się region Nantes oraz Rennes, Le Mans i Angres. Na południe od Loary występowały dwa małe wyróżniające się regiony miast Tours i Bourges. Natomiast na wschód od Masywu Morvan znajdował się region miast Dijon i Besançon, obejmujący obszar wschodniej części departamentu Côte d Or oraz Franche-Comté. Dalej na południe znajdował się region Lyonu położony w 6

słabnącej strefie wpływów miast północy. Na zachodzie rozciągał się równoleżnikowo region miast La Rochelle i Limoges, posiadający naturalną barierę Masywu Centralnego. Na południowo-zachodnim krańcu Francji, na południe od Garonny, rozpościerał się po Pireneje region Bordeaux i Tuluzy. Obszarem pozbawionym większych miast ze względu na warunki geograficzne był Masyw Centralny. Jedynie na północy w dolinie Allier rozwinęło się miasto Clermont-Ferrand, a na wschodzie, w dolinie Saony Saint-Étienne. W regionie śródziemnomorskim, na południu, można wyróżnić małe obszary wpływów miast: Arles i Avignon w dolinie Rodanu, Marsylii, Aix i Tulonu na wschód od ujścia Rodanu oraz Carcassonne i Montauban na zachód od Rodanu. W 1801 r. najbardziej zurbanizowanymi regionami według udziału ludności miejskiej w populacji departamentu (powyżej 30% ludności) był obszar śródziemnomorski, departament Paryża, Lyonu i Nord. W następnej kolejności były to departamenty Normandii, Alzacji i Lotaryngii, południowej Bretanii, dolnego odcinka doliny Loary oraz obszar od Bordeaux po region Tuluzy. Według wielkości w strukturze miejskiej przeważały miasta duże. Sam Paryż gromadził 25% ludności miejskiej, a pierwszych dziesięć największych miast (ponad 40 000 mieszkańców) ponad 50%. Spośród dużych miast Francji 138 znajdowało się w północnej części Francji, natomiast na południu było ich tylko 31 (Lamarre, 1993, s. 71). Przyjmując, że duże miasta stanowią centra regionów, w 1801 r. można we Francji wyróżnić osiem regionów związanych z dużymi miastami. Są to: region Marsylii, Tuluzy, Bordeaux, Lyonu, Nantes, Paryża, Strasburga i region dużych miast północy. Poza tym można wyodrębnić dwa regiony mniejszych miast Burgundii i Lotaryngii oraz region Bretanii. W następnych latach we Francji nastąpił dalszy wzrost liczby dużych miast. W Paryżu zamieszkiwało 29% populacji miejskiej kraju, podczas gdy dziesięć największych miast skupiało 52%. W 1866 r. w układzie osadniczym został potwierdzony układ z początku wieku. Regiony miejskie rozciągały się równoleżnikowo z północy na południe. Na północy wyróżniał się przemysłowy region Lille i Valenciennes. Basen Paryski zajmował region Paryża z sąsiednimi miastami wchodzącymi w skład tej wielkiej aglomeracji. Paryż w wyniku rozwoju gospodarczego potrzebował coraz więcej siły roboczej i żywności. Spowodowało to 7

ściślejsze powiązanie przyległych do niego obszarów oraz włączenie w strefę jego wpływów Górnej Bretanii, Basenu Yonne, Masywu Centralnego, Jury i Sabaudii. Najlepszym przykładem może być tu Górna Normandia z Rouen, o którym mówi się, że stało się przedmieściem Paryża (Jardin, Tudesq 1983, s. 217). Również rozwój dróg i stałych połączeń przyśpieszył rozwój oddziaływania stolicy. Oprócz regionu Paryża na zachodzie rozwinął się rejon Bretanii z jej portowymi miastami. Na zachodzie, pomiędzy wybrzeżem Atlantyku a regionem paryskim, swój wpływ zaznaczały miasta Nantes z Comar i Le Mans. W środkowej części Francji wyróżniały się regiony miast Dijon, Clermont-Ferrand z Montluçon, Moulins i Rennes oraz region La Rochelle i Niort na zachodzie, a na południu region Bordeaux. Należy jeszcze wymienić region Lyonu z Saint-Étienne i region Marsylii na południu. Nowym regionem na południu był region rozciągający się wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, zajmujący równinę Langwedocji po górny odcinek rzeki Tarn. W jego skład wchodziły miasta Narbonne, Béziers, Carcassone, Albi i Montpellier. Innymi regionami na południu były strefy Tuluzy oraz miast Pau i Tarbes w zachodnich Pirenejach. Zróżnicowanie regionalne obszaru śródziemnomorskiego oraz brak silnego ośrodka centralnego, jak w przypadku Paryża na północy, potwierdzają A. Jardin i A. J. Tudesq (1983, s. 233). Jeśli chodzi o wielkość miast, w połowie XIX wieku przeważały miasta poniżej 30 tys. mieszkańców. Do czołówki największych miast Francji dołączyło Rouen i St.-Étienne. Pozostałe duże miasta zlokalizowane były na północnym-wschodzie i wybrzeżu śródziemnomorskim. Do połowy XIX wieku głównym czynnikiem miastotwórczym były funkcje administracyjne, handlowe i militarne, dopiero od czasów rewolucji przemysłowej rozwijający się przemysł stał się głównym bodźcem rozwoju miast. Innym ważnym czynnikiem decydującym o rozmieszczeniu i wzroście miast była budowa sieci kolejowej (Garden 1988, s. 199). Na początku XX wieku nie nastąpiły większe zmiany w układzie osadniczym Francji. Jedynie utrata Alzacji i Lotaryngii spowodowała zanik regionów związanych z miastami położonymi w tych departamentach, co przyczyniło się do wzrostu innych miast, jak Belfort, St.-Dié i Épinal. Nastąpiło również zurbanizowanie zachodniej części Masywu Centralnego. 8

W 1901 r. prawie wszystkie departamenty, oprócz regionów górskich i rolniczych, posiadały miasta liczące ponad 15 tys. mieszkańców. Najwięcej ludności miejskiej skupiały departamenty z największymi miastami: Paryż, Lyon, Marsylia z Niceą, tworząc trzy główne regiony urbanizacje Francji. Ciekawym wydaje się być przypadek departamentu Seine z Paryżem. Wokół tego wysoce zurbanizowanego departamentu znajdowały się jednostki o niskim lub znikomym stopniu urbanizacji. Wytłumaczeniem tej sytuacji może być fakt migracji ludności w wieku produkcyjnym z tych terenów do Paryża. Pozostałymi dużymi ośrodkami miejskimi były: miasta Flandrii i Górnej Normandii, porty Nantes i Bordeaux, które otwarte były bardziej w stronę morza niż lądu, miasta departamentów Lotaryngii i Alzacji (Nancy, St.-Dié Belfort, Miluza) oraz kontynentalne miasta: Tuluza, Limoges czy Reims. Również jeśli chodzi o wielkość miast, w odniesieniu do roku 1866 nie nastąpiła większa zmiana, z wyjątkiem wzrostu liczby miast małych. Do lat trzydziestych XX wieku rozkład regionów miejskich Francji został utrzymany. Na północy pozostał rozległy region paryski, na północ od niego region Flandrii, na wschód region Alzacji i Lotaryngii, a na zachód region Bretanii z Nantes oraz wyróżniający się region Caen w Dolnej Normandii. Na południu Francji Basen Akwitański i zachodnią cześć wybrzeża atlantyckiego zajmował region Bordeaux. W centrum kraju znajdował się region miast Limoges i Clermont-Ferrand, a na wschodzie region Lyonu i Grenoble. Obszar śródziemnomorski posiadał dwa regiony, jeden na zachód od ujścia Rodanu, złożony z małych miast: Perpignan, Béziers i Montpellier, drugi na wschodzie: Marsylia i Nicea. Po pierwszej wojnie światowej nastąpił powolny spadek wzrostu Paryża i bardziej równomierny rozkład małych i dużych miast we Francji 10. W układzie przestrzennym struktury osadniczej Francji można zauważyć dalszy podział na północ i południe. Na północy regiony miejskie układały się koncentrycznie wokół Paryża. Ten największy region zajmował obszar Basenu Paryskiego, rozciągając się od progów Szampanii na wschodzie, po 10 Wielkość współczynnika koncentracji spada od 1946 r. z 1,492, osiągając w 1975 r. wartość 0,99. 9

wzgórza Normandii na zachodzie oraz po Loarę i Masyw Morvan na południu. Na skraju tego obszaru znajdowały się mniejsze regiony związane z tą metropolią. Były to: Caen, Rouen, Amiens i St.-Quentin, Charleville-Mézièrs, Reims, Châlons-en-Champagne, Troyes i Orlean. Dalej w kierunku zachodnim znajdował się region Le Mans i Laval położony na granicy Masywu Armorykańskiego. W następnej strefie okalającej region Paryża znajdowały się miasta o słabszych powiązaniach ze stolicą. Były to na zachodzie regiony miast Bretanii (Brest, Quimper, St-Brieuc, St-Malo, Lorient i St-Nazaire) oraz Rennes, Nantes i Angres u podstawy Półwyspu Bretońskiego. Na wschód od regionu Paryskiego znajdowały się mniejsze regiony miast Lotaryngii: Metz i Nancy, i Alzacji: Colmar, Miluza i Belfort oraz Strasburg w Dolnej Alzacji. Na granicy południa z północą znajdował się region złożony z miast Tour, Bourges i Châteauroux. W południowej części Francji występowało więcej regionów miejskich niż na północy. W układzie przestrzennym tych miast można wyróżnić obszar wschodni i zachodni. Na zachodzie znajdowały się dwa rozległe regiony Tuluzy i Montauban oraz Bordeaux, które swoją wielkość zawdzięczały nieobecności innych dużych miast w tym regionie. Na południowym zachodzie odznaczał się region miast Pau i Tarbes. 1911 1926 1936 1954 1968 1975 10

Rys. 2. Strefy oddziaływania miast Francji na podstawie liczby ludności miasta w latach 1911-1975 Żródło: opracowanie własne na podstawie Annuaire Statistique Na zachodzie Francji znajdowały się regiony miast La Rochelle, Poitiers i Limoges, które graniczyły z niezurbanizowaną strefą Masywu Centralnego. Region wschodni był bardziej złożony urbanizacyjnie. Wyróżnić tu można było region śródziemnomorski, z miastami: Perpignan, Béziers czy Montpellier, oraz regiony Marsylii i Nicei. W dolinie Rodanu znajdował się region Lyonu i St-Étienne. Wokół niego można było wyróżnić mniejsze regiony: na zachodzie region miast Clermont-Ferrand, Montluçon i Roanne, na wschodzie region Grenoble, Chambéry i Annecy, na południu region Valence i na północy region Châlon-sur-Sâone. Największy współczynnik urbanizacji w 1954 r. (powyżej 85% ludności miejskiej) posiadały departamenty Paryża. Następne były departamenty regionu śródziemnomorskiego, Lyonu, Alzacji i Lotaryngii oraz Haute-Garonne i Gironde. Przestrzenny rozkład regionów miejskich Francji potwierdzają regiony wpływów większych miast francuskich skonstruowane przez G. Chabota 11 (1952). Podsumowanie. Podsumowując zmiany struktury osadniczej Francji na podstawie metody analizy wielkości miast, można zauważyć pewne prawidłowości. Region paryski od początku XIX wieku niezmiennie zajmował obszar regionu Ile-de France oraz położonych wokół niego regionów Górnej Normandii, Pikardii, Szampanii-Ardenów, Burgundii i Regionu Centrum. Granica strefy paryskiej nie obejmowała Dolnej Normandii, Lotaryngii i Nord-Pas-de-Calais oraz południowych departamentów regionu Centrum i Burgundii. Podzielenie regionu paryskiego na mniejsze regiony administracyjne miało swoje podstawy w tradycjach 11 Oparł on delimitację regionów miejskich na zasadzie malejących powiązań funkcji centralnych miasta, wydzielił na tej zasadzie trzy strefy: strefę podmiejską, strefę środkową zaplecza i strefę zewnętrzną zaplecza; tej ostatniej strefie odpowiadają regiony wykreślone na podstawie wielkości miast i odległości. 11

historycznych takich miast, jak: Rouen, Amiens, Reims, Troyes, Orlean czy Tours. Na północ od Paryża znajduje się region Nord-Pas-de-Calais z miastami Lille, Roubaix, Calais, Arras czy Dunkierka. Na zachodzie region Dolnej Normandii odpowiadający sferze wpływów miasta Caen. Dalej na zachód, u podstawy Masywu Armorykańskiego, znajduje się region miast Rennes, Nantes, Angres, Laval i Le Mans. Kraniec Półwyspu Bretońskiego zajmuje region powiązany z Rennes. Na zachód od regionu paryskiego znajdują się dwa regiony miejskie Lotaryngii i Alzacji. Na południu Francji w wyniku braku jednego dużego miasta, jak w przypadku Paryża, układ przestrzenny regionów miejskich jest bardziej urozmaicony. Istniejący region Poitou- Charentes złożony jest z dwóch regionów miejskich La Rochelle i Poitiers. Region Akwitanii związany jest z miastem Bordeaux oraz Bayonne i Pau. Podobnie region Midi-Pyrénées prawie w całości pokrywa się ze strefą wpływu Tuluzy. Region Languedoc-Roussillon odpowiada obszarowi miast od Perpignan na południu przez Narbonne i Carcassonne po Nîmes. Na zachód od Rodanu region Provence-Alpes-Côte d Azur pokrywa się z regionem Marsylii i Nicei. W dolinie Rodanu region Rhône-Alpes złożony jest z trzech regionów: Lyonu, Valence i Annecy. W Masywie Centralnym z powodu braku dużych ośrodków miejskich departamenty zachodnie masywu przyłączone zostały do największych miast tego regionu, tj. Bordeaux i Tuluzy. Na północy Masywu znajdują się dwa regiony Limousin odpowiadające regionowi miasta Limoges i Tulle oraz region Owernii z Clermont-Ferrand. Region Franche-Comté zbliżony jest kształtem do regionu Besançon, choć ten region często powiązany był z Dijon położonym na tej samej równinie Saony. Na koniec należy zwrócić uwagę, że wykorzystanie powyższej metody w delimitacji regionów miejskich jest niepełne. Trzeba również uwzględnić inne kryteria, jak wskaźnik urbanizacji, strukturę wielkości miast, hierarchię itp., a dopiero na tej podstawie można skonstruować pełny obraz regionów miejskich. Bibliography: BAIROCH P., BATOU J., CHÉVRE P. 1988, La population des villes europénnes 800-1850: banque de données et analyse sommaire des résultats, Libraire Droz, Genewa BEAUJEU-GARNIER J., CHABOT G., Zarys geografii miast, PWE, Warszawa 1971 12

BERRY B.J.L., GARRISON W.L. 1963, Alternatywne wyjaśnienia stosunków między wielkością i rangą miast, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, z. 1 BOLERO G. 1606, The Greatness of Cities A Treatise Concerning The Causes of the Magnificence and Greatness of Cities, tłumaczenie Robert Peterson, http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/ botero/cities BRAUDEL F. 1992, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII w., Czas świata, PIW, Warszawa CHABOT G. 1952, Les Villes. Apercu de géographie humaine, Armond Colin, Paryż CZYŻ T. 2000, Zróżnicowanie wymiaru ludnościowo-urbanizacyjnego nowych województw, Przegląd Geograficzny, t. 72, z. 4 GARDEN M. 1988, Histoire de la population française, Presses Universitaires de France, Paryż GUÉRIN-PACE F. 1995, Rank-Size Distribution the Process of Urban Growth, Urban Studies, Vol. 32, No. 3, JAGIELSKI A. 1978, Geografia ludności, PWN, Warszawa JARDIN A., TUDESQ A.J. 1983, The Cambridge History of modern France, Cambridge University Press, Anglia LAMARRE CH. 1993, Petites villes et fait urbain en France au XVII eme siecle, Dijon, Editions Universitaires de Dijon, Francja 13