Badanie efektywności procesu usamodzielniania oraz rekomendacja standardów usamodzielniania w mieszkaniach chronionych znajdujących się na terenie m. st. Warszawy PREZENTACJA Z BADANIA JAKOŚCIOWEGO przygotowana dla Biura Polityki Społecznej m. st. Warszawy 1 Warszawa, 16 lipca 2012 roku
Agenda Informacje o badaniu Wprowadzenie Partnerzy badania Cele badania Metodologia Próba i schemat próby Wyniki badania Główne wnioski Rekomendacje do rozwiązań systemowych Propozycje rekomendacji do przyszłych badań 2
3 Informacje o badaniu
Wprowadzenie Na terenie m.st. Warszawy funkcjonuje 17 mieszkań chronionych. Mieszkania te są prowadzone przez placówki opiekuńczo-wychowawcze. Mieszkają w nich osoby pełnoletnie. Pobyt w mieszkaniu chronionym jest dla młodych ludzi kluczowym okresem, w którym powinni otrzymać wszechstronnie, profesjonalne wsparcie w celu jak najlepszego przygotowania wejścia w dorosłość. U podstaw zrealizowanego badania była konieczność uzyskania usystematyzowanej wiedzy na temat przebiegu i efektywności procesu usamodzielnia się młodzieży z placówek opiekuńczowychowawczych w mieszkaniach chronionych w Warszawie, umożliwiająca w przyszłości standaryzację modelu prowadzenia mieszkań chronionych służących rozwojowi samodzielności wychowanek i wychowanków. W prezentacji zostały zawarte wnioski z analizy wywiadów indywidualnych przeprowadzonych z wychowankami, opiekunami mieszkań chronionych, opiekunami usamodzielniania i dyrektorami placówek (publicznych i pozarządowych - NGO (z ang. non-govermental organizations) oraz materiału zgromadzonego w ramach warsztatu z byłymi mieszkańcami mieszkań chronionych. Co dało możliwość rozpoznania tematyki objętej badaniem z różnych perspektyw. Badanie zostało zrealizowane w czerwcu-lipcu 2012 roku. 4
Partnerzy badania Koncept projektu został opracowany przez inicjatora badania i partnera merytorycznego Fundację Robinson Crusoe. Projekt został realizowany w ścisłej współpracy SMG/KRC i Fundacji Robinson Crusoe. Fundacja Robinson Crusoe ma status organizacji pożytku publicznego i od 10 lat zajmuje się tematem usamodzielniania się młodzieży z instytucji opieki zastępczej w Polsce. W Warszawie we współpracy z Biurem Polityki Społecznej m. st. Warszawy realizowała projekt szkoleń dla pracowników socjalnych i wychowawców na temat metod usamodzielniania w roku szkolnym 2010/11. Firma SMG/ KRC jest niezależnym instytutem badawczym realizującym badania z zakresu rynku i opinii, w tym realizuje wiele projektów o charakterze społecznym. 5
Cele badania 6 Diagnoza przebiegu procesu usamodzielnienia w mieszkaniach chronionych. Diagnoza efektywności ekonomicznej (kosztów) mieszkań chronionych. Zebranie i analiza informacji o statystyce mieszkań chronionych w 18 miastach wojewódzkich w kontekście organów prowadzących (organizacje pozarządowe a instytucje państwowe). Opis mocnych i słabych stron procesu usamodzielniania w mieszkaniach chronionych. Opracowanie rekomendacji dotyczących wprowadzenia wsparcia w usamodzielnieniu dla młodzieży w mieszkaniach chronionych, będących punktem wyjścia dla stworzenia standardów prowadzenia mieszkań chronionych. Porównanie metod i organizacji mieszkania chronionego prowadzonego przez instytucję państwową i niepaństwową.
Metodologia Badanie zostało zrealizowane metodami jakościowymi przez doświadczonych badaczy z firmy SMG/KRC. oraz Fundacji Robinson Crusoe. Zastosowano metody jakościowe, ponieważ tematyka mieszkań chronionych jest złożona i wymaga metod eksploracyjnych. Badanie składało się z indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI), ze zbierania i analizy wybranych danych statystycznych dotyczących funkcjonowania mieszkań chronionych w miastach wojewódzkich, z analizy dokumentów finansowych, w tym z metryczki porządkującej informacje o efektywności ekonomicznej mieszkań chronionych znajdujących się na terenie m. st. Warszawy. Ponadto zrealizowano spotkanie warsztatowe z młodzieżą byłymi mieszkańcami mieszkań chronionych w Warszawie. W warsztacie wzięło udział 5 osób spośród młodzieży, oraz badacz i ekspert z FRC. Obszary finansowe zostały poddane analizie case study, na podstawie dostępnych danych finansowych ze wszystkich mieszkań chronionych znajdujących się na terenie m. st. Warszawy. Oprócz tego zostały zebrane informacje o statystyce mieszkań chronionych w 18 miastach wojewódzkich według kryterium instytucji prowadzących (organizacje pozarządowe a instytucje państwowe). Dane statystyczne objęły m. in. liczbę mieszkań chronionych i liczbę osób w nich przebywających. 7
Próba WARSZAWA Badana grupa Wychowankowie Opiekunowie mieszkań/ usamodzielnienia + + Dyrektorzy placówek opiekuńczowychowawczych + Byli wychowankowie Wychowankowie domu dziecka 50% kobiety/ 50% mężczyźni osoby o małym stażu do 4 m-cy, średnim powyżej 4 do 10 m-cy oraz powyżej 10 m-cy Opiekujący się mieszkaniami chronionymi lub/ i opiekunowie usamodzielnienia młodzieży przebywającej w mieszkaniach chronionych Ewentualnie inne instytucje/ organizacje prowadzące mieszkanie chronione Byli wychowankowie placówek opiekuńczowychowawczych w Warszawie 8
Schemat próby WARSZAWA POZA WARSZAWĄ WARSZAWA I PLACÓWKA II PLACÓWKA III PLACÓWKA I PLACÓWKA WARSZTAT WYCHOWANKOWIE 2 IDI 2 IDI 2 IDI 2 IDI 5 uczestników warsztatu DYREKTORZY 1 IDI 1 IDI 1 IDI 1 IDI Byli wychowankowie placówek opiekuńczowychowawczych OPIEKUNOWIE MIESZKAŃ/ USAMODZIELNIENIA 2 IDI 2 IDI 2 IDI 2 IDI ŁĄCZNIE: 20 IDI + warsztat 9
10 Wyniki badania
Główne wnioski 1/4 Mieszkania chronione są istotnym, wzmacniającym elementem procesu usamodzielniania. Duże znaczenie dla usamodzielnienia się wychowanka ma możliwość mieszkania poza placówką opiekuńczo-wychowawczą oraz to, że wychowanek nie musi wracać do swojego środowiska rodzinnego, które w większości przypadków mogłoby stanowić zahamowanie procesu usamodzielnia oraz zaprzepaszczenie wypracowanych dotychczas pozytywnych postaw. W związku z tym, poza szczególnymi przypadkami, każdy usamodzielniany powinien mieć szansę zamieszkania w mieszkaniu chronionym. Włączenie w program usamodzielniania jeszcze w trakcie pobytu w placówce opiekuńczowychowawczej oraz kwalifikacja do mieszkań chronionych daje wychowankom wzmocnienie na poziomie emocjonalnym, dzięki zaufaniu jakim obdarzyli go wychowawcy i dyrekcja placówki. Mieszkanie chronione uczy brania odpowiedzialności za konsekwencje wyborów związanych z codziennym życiem w bezpieczny sposób. Wychowanek ma możliwość ćwiczenia różnych scenariuszy zachowań (kwestie utrzymania mieszkania, wybory edukacyjne, zawodowe, umiejętność odnalezienia się w codzienności etc.) przy wsparciu i pomocy opiekunów (mieszkania oraz usamodzielniania). 11
Główne wnioski 2/4 Pobyt w mieszkaniu chronionym nie jest równoznaczny z usamodzielnieniem się wychowanka. Warunkiem wykorzystania szansy, jaką daje pobyt w mieszkaniu chronionym, jest aktywna i zaangażowana postawa wychowanka. Ponadto istotnym elementem procesu jest rola opiekuna usamodzielniania, który w sposób przemyślany, dostosowany do możliwości i potrzeb wychowanka przeprowadza go przez poszczególne etapy procesu. Bardzo ważne jest, aby opiekun usamodzielniania widział w wychowanku dorosłego człowieka, mającego prawo do własnych wyborów, ponoszenia ich konsekwencji, prawo do pewnej swobody, przestrzeni na stawanie się odrębną, samodzielną i niezależną osobą. Z drugiej jednak strony musi gwarantować wychowankowi wsparcie oraz poczucie bezpieczeństwa. W przypadku mieszkań chronionych prowadzonych przez organizacje pozarządowe istotna jest koncepcja programu, która powinna odpowiadać na wymagania związane z założeniami procesu usamodzielniania. Bardzo dobrą praktyką jest pozostawienie mieszkań chronionych do dyspozycji placówek opiekuńczo-wychowawczych, ponieważ każda z placówek sprawuje pieczę nad własnymi wychowankami, kontynuując proces wychowawczy związany z usamodzielnianiem zapoczątkowany podczas pobytu wychowanka w placówce. 12
Główne wnioski 3/4 Pracownicy placówek opiekuńczych dysponujących jednym dwoma mieszkaniami chronionymi zwracali uwagę na potrzebę zwiększenia ilości mieszkań chronionych będących w dyspozycji placówki. Jednak bardzo dobrą praktyką jest możliwość współpracy pomiędzy placówkami w zakresie użyczania wolnych miejsc w mieszkaniach chronionych wychowankom spoza placówki. Placówki starają się określić planowane wykorzystanie mieszkania, jednak jego precyzyjne wskazanie jest dość trudne (kwestie losowe, wybór własny wychowanka). Możliwość użyczenia miejsca w mieszkaniu chronionym innej placówki daje szansę większej liczbie wychowanków na realizację programu usamodzielniania w mieszkaniu chronionym. Należałoby jednak zwrócić uwagę na współpracę pomiędzy opiekunem usamodzielniania wychowanka przebywającego w mieszkaniu innej placówki a pracownikiem socjalnym odpowiedzialnym za to mieszkanie. 13
Główne wnioski 4/4 Finansowanie mieszkań chronionych nie stanowi problemu dla placówek opiekuńczowychowawczych. Rzeczywiste koszty utrzymania mieszkania ponoszone są przez wychowanka (czynsz, media). Koszty osobowe (pracownik socjalny, opiekun usamodzielnienia) oraz koszty związane z konserwacją lokalu są częścią składową budżetu placówki. Problemy w tym obszarze pojawiają się w kilku sytuacjach: kiedy mieszkanie jest niewykorzystane (w mieszkaniu przebywa jeden wychowanek lub mieszkanie jest puste), wychowankowie mają trudność w wywiązaniu się z opłat, zachodzi konieczność przeprowadzenia większych napraw i remontów. Analiza finansów mieszkań chronionych jest bardzo trudna do zrealizowania. Brakuje spójnej informacji w budżetach placówek opiekuńczo-wychowawczych na temat mieszkań chronionych. Placówki prowadzą różne strategie rozliczania udziału wychowanków w kosztach utrzymania mieszkania. Należy zaznaczyć, że w chwili obecnej nie istnieje żadne centralne źródło informacji zawierające wykaz środków finansowych przeznaczonych na mieszkania chronione, brak tego typu danych uniemożliwia ocenę strategii finansowania tego typu przedsięwzięć. 14
Rekomendacje do rozwiązań systemowych -1/2 Na podstawie przeprowadzonego badania rekomendujemy: Wystandaryzowanie procesu kwalifikacji i wprowadzenie jawności kryteriów, dzięki czemu upodmiotowi się wychowanków. Wprowadzenie obowiązkowego kursu przygotowującego wychowanków do zamieszkania w mieszkaniu chronionym, obejmującego elementy, z którymi wychowankowie mają według pozyskanych danych największe trudności (należą do nich: dbałość o siebie, gospodarowanie pieniędzmi, organizacja czasu, obowiązki domowe). Wprowadzenie procedur mających wspomagać bezkonfliktowe porozumienie się współlokatorów (zwłaszcza tych nie znających się wcześniej). Opiekun mieszkania pierwszego dnia wspólnego zamieszkania powinien uczestniczyć w zawarciu kontraktu pomiędzy stronami: między innymi szczególnie zwrócić uwagę na prywatność i granice osobiste, oraz pokazać trzy możliwe modele współdziałania (wspólne gospodarstwo domowe, współdziałanie w ograniczonym zakresie, osobne gospodarstwa domowe). Wprowadzenie ogólnego standardu, że mieszkanie chronione znajduje się poza terenem placówki, a jednocześnie jest na tyle blisko, że możliwa jest sprawna i szybka komunikacja. 15
Rekomendacje do rozwiązań systemowych - 2/2 Wprowadzenie systemu szkoleń i kodeksu dla opiekuna usamodzielnienia. Opiekun usamodzielnienia pełni bardzo istotną rolę procesie usamodzielniania, często wiąże się ona z różnego rodzaju trudnościami wychowawczymi. Warto rozważyć możliwość wsparcia opiekuna usamodzielnienia, na przykład poprzez wprowadzenie standardu używania Indywidualnego Programu Usamodzielnienia jako realnego narzędzia pracy rozwojowej wychowanków. Wprowadzenie do standardów pracy opiekuna mieszkania obowiązku dbania o relacje z sąsiadami. Z wywiadów wynika, że dobre relacje wychowanka mogą sprzyjać usamodzielnieniu, zaś negatywna, często niesprawiedliwa opinia sąsiadów o mieszkańcach mieszkania chronionego powoduje nasilanie się interwencji u opiekuna mieszkania i pogłębienie poczucia wyobcowania u wychowanków. W skrajnym przypadku może to spowodować nawet zamknięcie mieszkania. Wydaje się więc, że uprzednie zadbanie o relację może mieć korzystny wpływ na efektywność usamodzielnienia w mieszkaniu chronionym. Ujednolicenie wysokości czynszów we wszystkich warszawskich mieszkaniach chronionych tak żeby znieść nierówności pomiędzy poszczególnymi mieszkaniami. Utrzymanie zasady uiszczania przez wychowanków opłat bezpośrednio w placówkach. Wprowadzenie superwizji dla pracowników socjalnych i opiekunów usamodzielnienia. 16
Propozycje rekomendacji do przyszłych badań Na podstawie przeprowadzonego badania sugerujemy realizację badań w następujących obszarach: Porównanie w jaki sposób działają mieszkania homogeniczne pod względem płci z mieszkaniami koedukacyjnymi (występują m. in. w Opolu, Wrocławiu, Poznaniu, Krakowie). Systemowe porównanie rozwiązań z mieszkań prowadzonych przez NGO i instytucje publiczne. Usystematyzowane porównanie efektywności systemu przyporządkowania mieszkań chronionych do konkretnych placówek opiekuńczo-wychowawczych z systemem przyporządkowania mieszkań instytucji pomocy społecznej. Zebranie informacji o mieszkaniach chronionych w mniejszych miejscowościach. Rozszerzenie badania o mieszkania filialne, usamodzielnienia, domy rodzinkowe i inne formy mieszkań wspierających usamodzielnienie. Rozszerzenie badania o wywiady z małoletnimi matkami i ich opiekunami oraz sprawdzenie, jaka jest efektywność mieszkań usamodzielnienia w ich przypadku. Rozszerzenie badania o innych interesariuszy między innymi Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej i Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie, a także placówki opiekuńczo-wychowawcze, które nie posiadają w zarządzaniu mieszkań chronionych. Rozszerzenie badania o opinie przedstawicieli placówek opiekuńczo-wychowawczych, które nie prowadzą mieszkań chronionych odnośnie potrzeb związanych z ich posiadaniem. 17
DZIĘKUJEMY!