Uniwersytet Warszawski. Wydział Nauk Ekonomicznych. Mateusz Błażej. Nr albumu:

Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Mateusz Błażej Nr albumu: 308521 Emigracja z Polski przed i po 2004 r., kraje docelowe, regiony pochodzenia, struktura społeczno-demograficzna. Przypadek południa Polski (Podkarpackie, Małopolskie, Śląskie, Opolskie). Praca przygotowana w ramach konwersatorium z demografii Warszawa, styczeń 2011 1

Spis treści Streszczenie... 3 Wstęp... 3 Rozdział 1. Emigracja z Polski przed 2004 r.... 4 1.1. Emigracja w dalekiej przeszłości... 4 1.2. Emigracja w latach 2001 2003... 4 1.2.1. Podział emigrujących ze względu na płeć i wykształcenie... 4 1.2.2. Podział emigrujących ze względu na region pochodzenia... 6 1.2.3. Docelowe kraje emigracji... 7 Rozdział 2. Emigracja z Polski po wejściu do UE... 9 2.1. Zmiana liczby osób emigrujących od 2004 r.... 9 2.2. Emigracja w latach 2004 2009... 9 2.2.1. Podział wielkości emigracji ze względu na płeć i wykształcenie... 9 2.2.2. Podział wielkości emigracji ze względu na region pochodzenia... 10 2.2.3. Docelowe kraje emigracji... 11 Rozdział 3. Przypadek południa Polski... 13 3.1. Udział poszczególnych województw w kształtowaniu emigracji Polski... 13 3.2. Sytuacja w województwach podkarpackim, małopolskim, śląskim i opolskim... 14 Podsumowanie... 16 Bibliografia... 17 Spis rysunków... 18 Spis tabel... 18 2

Streszczenie Po 2004 r., czyli wejściu Polski do Unii Europejskiej, wzrosła liczba osób opuszczających kraj. W szczególności spowodowane to było otwarciem zagranicznych rynków dla Polaków. Przed wstąpieniem do Wspólnoty emigrowały głównie osoby słabo wykształcone, natomiast po wejściu wzrósł udział osób lepiej wykształconych. Przed 2004 r. ludność emigrowała głównie do Niemiec i Stanów Zjednoczonych. Po 1 maja tego roku nastąpił widoczny spadek emigracji do pierwszego z nich, natomiast szczególnie wzrósł udział w ubywaniu ludzi do Wielkiej Brytanii. Po wejściu do Unii Europejskiej uwidocznił się motyw emigracji zarobkowej, widoczny szczególnie w województwach podkarpackim, małopolskim, opolskim i śląskim. Wstęp Praca ta charakteryzuje zjawisko emigracji z Polski, kładąc szczególny nacisk na porównanie liczby emigrujących przed 2004 r. z liczbą osób ubywających po wejściu do Unii Europejskiej. Pokazane jest zróżnicowanie wyjeżdzających ze względu na ich wykształcenie, wiek, region pochodzenia oraz kraj docelowej wyprowadzki. Szczególna waga przywiązana jest do sytuacji południa Polski, tj. woj. podkarpackiego, małopolskiego, śląskiego i opolskiego oraz przyczyn tak dużego wskaźnika emigracji w tych regionach. 3

Rozdział 1. Emigracja z Polski przed 2004 r. 1.1. Emigracja w dalekiej przeszłości Migracje miały miejsce od zawsze. Zmieniał się jednak ich charakter. Początkowo polegały na tymczasowym znalezieniu miejsca do życia (koczowniczy tryb życia). Marek Okólski (2006: 85) zauważa, że w czasach przedkapitalistycznych, wyjazdy stanowiły dużo częściej niż aktualnie akt zbiorowy, a nie indywidualny oraz były uwarunkowane czynnikami przyrodniczymi. Z czasem kiedy ludzie zaczęli się osiedlać migracje stawały się coraz rzadsze, a coraz częstszymi stawały się wędrówki ze wsi do miast. Patrząc jednak na coraz bliższą przeszłość nietrudno zauważyć, że bardzo popularnymi stały się migracje zagraniczne, które spowodowane były systemem panującym na danym terytorium oraz wojnami. Na olbrzymią skalę obserwowane były również migracje pracownicze (w 1931 r. we Francji mieszkało 2,8 mln emigrantów, którzy pochodzili głównie z Polski i Włoch) (Okólski 2006: 86). Po drugiej wojnie światowej Polacy zaczęli gwałtownie emigrować. Było to spowodowane drastyczną zmianą terytorium kraju, a także poszukiwaniem miejsc mniej zrujnowanych i stwarzających milsze perspektywy dalszego ich zamieszkiwania. Zmiana granic, jak również pojałtańskie czystki etniczne miały później widoczne skutki w postaci tzw. korekcyjnych migracji. Pierwsza odbyła na przedziale 1956 1959 roku (wyjechało wtedy z Polski 295,5 tys. osób głównie Niemców, a przybyło 255,4 tys. osób głównie Polaków mieszkających przy wschodniej granicy). Przed 1980 r. ubyła dodatkowo ponad połowa spośród około 260 tys. Niemców. Potem odpływ Niemców był już tylko spontaniczny (Okólski 2006: 110). W latach 1980 1989 Polskę opuściło między 2,2 2,3 mln osób, z czego 1,1 1,3 mln zamieszkało za granicą na zawsze lub mieszkało tam przez okres dłuższy niż 1 rok (Okólski 2006: 111). Ponad połowa wyjechała z Polski udając krótką wycieczkę turystyczną. Byli oni głównie w wieku 25 34 lat, 14% z nich miało wykształcenie wyższe (w Polsce w tym czasie takie samo miało tylko 7% ludności), a wyjeżdżali zwykle z całymi rodzinami (Okólski 2006: 112). 1.2. Emigracja w latach 2001 2003 1.2.1. Podział emigrujących ze względu na płeć i wykształcenie 4

W roku 2002 wyemigrowały z Polski 24532 osoby. Liczba emigrujących kobiet jest porównywalna do liczby emigrujących mężczyzn z niewielką przewagą tych drugich (12121 : 12411). Duża różnica jest natomiast w wykształceniu osób wyjeżdzających. Spośród tych, którzy podali swoje wykształcenie (zdecydowana mniejszość 9930 osób), aż 47% miało wykształcenie podstawowe, 20% niepełne podstawowe, 15% średnie i 14% zasadnicze zawodowe. Osoby z wykształceniem policealnym lub wyższym stanowiły 3%. Wynika z tego, że zdecydowana większość emigrujących podających swe wykształcenie to osoby słabo wykształcone. Rys. 1. Emigracje w 2002 roku, cała Polska wg płci i wykształcenia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS W roku 2003 opuściło kraj 20813 osób. Niewielka różnica występuje pomiędzy liczbą emigrujących kobiet, a liczbą emigrujących mężczyzn (10069 : 10744). Podobnie jak w roku 2002 zauważalna jest różnica w wykształceniu wychodźców. Porównując tych, którzy podali swoje wykształcenie (mniejszość 9201 osób), aż 44% miało wykształcenie podstawowe, 17% średnie, 16% zasadnicze zawodowe, 13% niepełne podstawowe i 6% gimnazjalne. Osoby z wykształceniem policealnym lub wyższym stanowiły 4%. Podobnie jak w roku 2002 zdecydowana większość emigrujących podających swe wykształcenie to osoby słabo wykształcone. 5

Rys. 2. Emigracje w 2003 roku, cała Polska wg płci i wykształcenia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS 1.2.2. Podział emigrujących ze względu na region pochodzenia Biorąc pod uwagę liczbę osób emigrujących ze względu na region pochodzenia najwięcej osób wyjeżdżało z regionu południowego zarówno w roku 2002 (39% spośród wszystkich emigrujących), jak i 2003 (również 39%). Kolejnym był region południowo zachodni (w 2002 ubyło 27%, a w kolejny roku 29%). W roku 2002 osoby emigrujące tylko z tych dwóch regionów stanowiły 67% wszystkich opuszczających kraj, natomiast rok później stanowiły 68%. Z tego wynika, że przed wejściem Polski do Unii Europejskiej największy wskaźnik emigracji był w południowej części Polski. 6

Rys. 3. Emigracje w latach 2002 2003, cała Polska wg regionu poprzedniego pobytu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS 1.2.3. Docelowe kraje emigracji Najwięcej osób, bo aż 72% wszystkich emigrujących w roku 2003 wyjeżdżało do Niemiec. Następnymi krajami były Stany Zjednoczone (12%) i Kanada (4%). Do pozostałych krajów wyemigrowało 12% ludzi, z czego do każdego pojedynczego państwa wyjechało nie więcej niż 2% opuszczających swe dotychczasowe miejsca zamieszkania (m.in. do Wielkiej Brytanii emigrował 1%, a do Irlandii 0,1%). W 2001 roku głównymi przyczynami opuszczenia kraju osób przebywających za granicą dłużej niż 12 miesięcy były: praca (49%), sprawy rodzinne (28%), pozostałe i nieustalone (12%), nauka i studia (9%), warunki mieszkaniowe (1%), a także leczenie i rehabilitacja (1%) (GUS 2003 : 201). 7

Rys. 4. Emigracje w 2003 roku, cała Polska wg kraju docelowego pobytu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS 8

Rozdział 2. Emigracja z Polski po wejściu do UE 2.1. Zmiana liczby osób emigrujących od 2004 r. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej następowała stopniowa zmiana liczby osób emigrujących. W pierwszych dwóch latach różnica ta była niewielka (w 2004 roku liczba emigrujących była nawet mniejsza niż w roku 2003), jednak w kolejnych trzech latach począwszy od roku 2006 była już bardzo wyraźnie zauważalna. Saldo migracji stało się bardziej ujemne, gdyż wraz ze wzrostem emigracji nie następował równy wzrost imigracji. Największa bezwzględna różnica pomiędzy emigracją, a imigracją była w roku 2006, kiedy to liczba osób emigrujących wyniosła 46936. W następnych trzech latach zaczęła spadać (w roku 2009 liczba osób emigrujących była mniejsza aniżeli liczba wyjeżdzających w latach 2002 2003, czyli przed wejściem Polski do Unii Europejskiej), a saldo migracji bardzo znacznie zbliżyło się do zera, jednak wciąż pozostało ujemne. Rys. 5. Emigracja, imigracja i saldo migracji w latach 2002 2009, cała Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS 2.2. Emigracja w latach 2004 2009 2.2.1. Podział wielkości emigracji ze względu na płeć i wykształcenie 9

Podobnie jak w latach 2002 2003 stosunki liczby kobiet do liczby mężczyzn emigrujących w latach 2004 2005 były do siebie zbliżone jednak przeciwnie z niewielką przewagą emigrujących osób płci żeńskiej (9716 : 9161 w 2004 i 11880 : 10362 w 2005 roku). Zmieniły się natomiast proporcje liczby osób emigrujących ze względu na ich wykształcenie. Biorąc pod uwagę osoby, których wykształcenie zostało ustalone, najwięcej emigruje ludzi z wiedzą na poziomie średnim (25% i 32%), zasadniczym zawodowym (23% i 24%), podstawowym (25% i 17%), niepełnym podstawowym (10% i 8%), wyższym (7% i 11%), gimnazjalnym (7% i 4%) oraz policealnym (3% i 4%) (pierwsza wartość podana w nawiasie dotyczy 2003, a druga 2004 roku). Wynika z tego, że po wejściu Polski do Unii Europejskiej wzrosła liczba emigracji osób lepiej wykształconych. Szczególnie podwyższył się procentowy udział osób po studiach (z 2% w 2002 do 11% w 2004 roku). Gwałtownie spadł natomiast udział osób po szkole podstawowej (z 47% w 2002 do 17% w 2004 roku). Jedną z przyczyn takiej zmiany jest otwarcie rynku pracy w krajach członkowskich Unii Europejskiej, dzięki czemu osoby dobrze wykształcone mogły łatwiej, aniżeli przed wstąpieniem do Wspólnoty, znaleźć wysokopłatną i satysfakcjonującą ich pracę. Rys. 6. i 7. Emigracje kolejno w 2004 i 2005 roku, cała Polska wg płci i wykształcenia Źródło: opracowania własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS 2.2.2. Podział wielkości emigracji ze względu na region pochodzenia W latach 2004 2009 największa emigracja każdego roku obserwowana była w regionach południowym i południowo zachodnim. Wynika z tego, że po wejściu Polski do Unii Europejskiej nie zmieniły się obszary, z których emigrowało najwięcej ludności. Podobnie jak w latach 2002 2003 w każdym roku trzeci wynik osiągnął region północy. 10

Rys. 8. Emigracje w latach 2004-2009, cała Polska wg regionu poprzedniego pobytu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS 2.2.3. Docelowe kraje emigracji Po wejściu Polski do Unii Europejskiej spadł procentowy udział Niemiec, jako kraju, do którego najwięcej osób emigruje. O ile w pierwszych dwóch latach zmiana ta nie była olbrzymia (spadek z 72% w 2003 roku do 67% i 55% kolejno w 2004 i 2005 roku), o tyle gwałtowany spadek miał miejsce w 2006 roku (do 32%). Jednocześnie zmienił się kraj, do którego najczęściej w tym roku emigrowano z Niemiec na Wielką Brytanię. Udział osób wyjeżdzających do Unitarnego Państwa Wyspiarskiego bardzo szybko wzrastał (z 1% w 2003 do 38% w 2006 roku). Duży wzrost emigrujących nastąpił również do Irlandii (z 0,1% w 2003 do 6% w 2007 roku). Wzrost liczby wyjeżdzających do tych krajów spowodowany był otwarciem rynku dla Polaków wraz z dniem rozszerzenia Unii Europejskiej. Jedną z przyczyn spadku liczby osób emigrujących do Niemiec jest brak pełnego otwarcia swojego sektora (nastąpi to dopiero w 2011 roku). Po 2006 roku nastąpił spadek procentowego udziału liczby osób emigrujących do Wielkiej Brytanii, a wzrósł udział wyjeżdzających do Niemiec. W okresie 2007 2009 najwięcej osób opuszczało Polskę, wybierając jako kraj swojego pobytu Niemcy (w 2009 roku ponad dwa razy więcej osób wyjechało do tego państwa niż do drugiego w kolejności terytorium Wielkiej Brytanii). Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej nastąpił także wzrost udziału osób emigrujących do pozostałych krajów (z 12% w 2003 do 19% w 2009 roku). To również spowodowane było otwarciem się większości rynków Wspólnoty wraz z rozszerzeniem granic Unii Europejskiej. 11

Rys. 9. Emigracje w latach 2004 2009, cała Polska wg kraju docelowego pobytu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w Bazie Demografii GUS 12

Rozdział 3. Przypadek południa Polski 3.1. Udział poszczególnych województw w kształtowaniu emigracji Polski Po wejściu Polski do Unii Europejskiej nastąpiła zmiana województwa, które miało największy udział w kształtowaniu emigracji z Polski. Przed 1 maja 2004 r. najwięcej osób emigrowało z województwa małopolskiego (15,1%). Po rozszerzeniu Wspólnoty największy swój udział w odpływie ludności z Polski miało województwo podkarpackie (13,2%). Zarówno udział pierwszej jak i drugiej jednostki podziału terytorialnego się zmniejszył. Najbardziej wzrosło znaczenie województw dolnośląskiego i kujawsko pomorskiego (wzrost o 2,1%). Jednocześnie to drugie zaliczyło największy awans w poniższym rankingu (o 4 pozycje). Najbardziej zmalało znaczenie województw małopolskiego, opolskiego i podlaskiego (kolejno o 4,5%, 3,5% i 2,2%). Równocześnie dwa ostatnie zaliczyły największy rankingowy spadek (opolskie o 9, a podlaskie o 6 pozycji). Na podstawie poniższej tabeli można zauważyć tendencję do wyrównywanie się udziału poszczególnych województw w kształtowaniu emigracji w Polsce, a także zmniejszanie się różnic w udziałach poszczególnych województw w populacji Polski ( świadczyć może o tym odchylenie standardowe WSMreg, które w okresie przedakcesyjnym wynosiło 0,82, zaś w okresie poakcesyjnym już tylko 0,52 ) (Mioduszewska 2008 : 27). 13

Tabela 1. Procentowy udział poszczególnych województw w emigracji ludności z Polski * Ranking dotyczy wielkości udziału ludności z danego województwa w ogólnym odpływie ludności z Polski. Kierunek i liczba strzałek oznacza zmianę pozycji w tymże rankingu po 1 maja 2004 r. (np. oznacza przesunięcie o dwie pozycje wzwyż w rzeczonym rankingu). Źródło: Mioduszewska (2008 : 26) na podstawie BAEL/OBM 3.2. Sytuacja w województwach podkarpackim, małopolskim, śląskim i opolskim Województwa podkarpackie, małopolskie, śląskie i opolskie charakteryzują się dużym odpływem ludności z powodów zarobkowych. Badania relacji ludności emigrującej zarobkowo do ogółu ludności aktywnej zawodowo wykazują istnienie trzech regionów o najwyższej aktywności migracyjnej. Pierwszym z nich jest obszar południa Polski, czyli województw podkarpackiego i małopolskiego, gdzie kolejno 30 i 50 osób emigrujących przypada na tysiąc ludzi aktywnych 14

zawodowo. Ludność wyjeżdzająca z tego obszary wybierała głównie takie kraje, jak Stany Zjednoczone (42%) i w mniejszym stopniu Włochy, Francję i Hiszpanię (Maruszewska 2007 : 147). Na tych obszarach Polski ludność emigrowała głównie ze wsi (ponad połowa emigrujących). Mieszkańcy województwa podkarpackiego, jako główne powody swej emigracji podali pracę (około 55%) oraz naukę i studia (około 25%). Podobne przyczyny swego opuszczenia kraju podała ludność z województwa małopolskiego (Maruszewska 2007 : 149). Trzeci region dotyczy także analizowanych województw, tj. opolskiego i śląskiego. W pierwszym z nich w 2002 roku prawie co dziesiąta osoba, spośród ludzi aktywnych zawodowo, przebywała poza granicami kraju w celu pozyskania środków finansowych. Aż 80% wyjeżdzających z tej jednostki podziału terytorialnego wybierała Niemcy, jako swój kraj zarobkowy, co było najwyższym wynikiem w Polsce. Występował tam także najwyższy odsetek opuszczania kraju w celach zarobkowych z terenów wiejskich (66%). Podane wartości procentowe wynikają z tego, że powyższy obszar zamieszkiwany jest przez rodzimą ludność śląską, która nie ma ograniczeń w zatrudnianiu się w Niemczech i innych krajach Europy Zachodniej, dzięki zachowaniu obywatelska niemieckiego. W województwach śląskim i opolskim udział emigracji zarobkowej w całej emigracji okresowej wynosił odpowiednio 30% i 38%, co jest wynikiem niskim, biorąc pod uwagę powszechne podejmowanie pracy za granicą w tych województwa. Jednak trzeba zauważyć wysoki odsetek nieustalonych przyczyn emigracji (kolejno prawie 40% i blisko 30%), co sugeruje duży udział zarobkowania w sposób nielegalny (Maruszewska 2007 : 148). Większość emigrujących w celach zarobkowych w województwie opolskim to mężczyźni, gdzie przypadało ich średnio 100 na 70 kobiet. Rys. 10. Emigranci zarobkowi na 1000 ludności aktywnej zawodowo Źródło: Maruszewska (2007 : 148) na podstawie danych NSP 2002 15

Podsumowanie Praca miała na celu przedstawienie zmian, jakie dokonały się w zjawisku emigracji z Polski po wstąpieniu przez nią do Unii Europejskiej. Szczególna uwaga przywiązana została do proporcji emigrujących kobiet i mężczyzn, wykształcenia wyjeżdżających oraz krajów docelowych ludności ubywającej, które to dane uległy zmianie po akcesji. Uległ również udział poszczególnych województw w kształtowaniu emigracji Polski. Otwarcie nowych rynków pracy na pewno pozytywnie wpłynęło na spadek bezrobocia w kraju, jednak spowodowało to również odpływ głównie osób w wieku produkcyjnym, z roku na rok tych lepiej wykształconych. Wykształcił się motyw emigracji zarobkowej, szczególnie w południowej części Polski. Bożena Kłos wymienia jego korzyści: wzrost dochodów gospodarstw domowych, poprawa sytuacji na rynku pracy, wzrost wpływów z transferów zagranicznych, nowe umiejętności i kwalifikacje emigrantów, inwestowanie w kraju zarobionych oszczędności, ale i koszty: zaburzenie struktury demograficznej, zagrożenie dla wypłacalności systemu emerytalnego, utrata dobrze wykształconej, mobilnej siły roboczej, wydatki poniesione na edukację emigrantów, trudności z zatrudnieniem fachowców (2006 : 4). Statystyki pokazują, że znacznie więcej biorących w nim udział jest mężczyzn niż kobiet oraz występuje przewaga uczestniczącej w niej ludności wiejskiej nad miejską. Dzięki obszernej Bazie Demografii Głównego Urzędu Statystycznego była możliwość dokładnego opisu proporcji każdego zjawiska oraz tworzenia obrazujących ich rysunków, które uwidaczniają zmiany, jakie zaszły na przestrzeni czasu, m.in. zmiana kraju, do którego najwięcej ludzi emigrowało (z Niemiec przed wstąpieniem do Unii Europejskiej na Wielką Brytanię po akcesji). Szczególnie wyraźnie zobrazowało się największe ujemne saldo migracji zagranicznych odnotowane w 2006 roku, które w kolejnych latach malało i w 2009 roku bardzo znacznie zbliżyło się do zera. 16

Bibliografia Okólski Marek, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, wyd. 2, Warszawa 2006, s. 82 88, 109 112. Maruszewska Katarzyna, Motyw zarobkowy w polskiej emigracji okresu przemian społeczno gospodarczych [w:] Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, red. Poteralski Jarosław, Szczecin 2007, s. 143 155. Kłos Bożena, Migracje zarobkowe Polaków do krajów Unii Europejskiej [w:] Infos, nr 2, Biuro Analiz Sejmowych, Szczecin 2007. Mioduszewska Marta (2008), Najnowsze migracje z Polski w świetle danych Badania Ekonomicznej Aktywności Ludności, Warszawa. Główny Urząd Statyczny, Migracje zagraniczne ludności 2002, Warszawa 2003. Główny Urząd Statyczny, Tablice Predefiniowane Wyniki badań bieżących Migracje Ludności Emigracje. On line. Dostęp 5. stycznia 2011. http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/ 17

Spis rysunków Rys. 1. Emigracje w 2002 roku, cała Polska wg płci i wykształcenia... 5 Rys. 2. Emigracje w 2003 roku, cała Polska wg płci i wykształcenia... 6 Rys. 3. Emigracje w latach 2002 2003, cała Polska wg regionu poprzedniego pobytu... 7 Rys. 4. Emigracje w 2003 roku, cała Polska wg kraju docelowego pobytu... 8 Rys. 5. Emigracja, imigracja i saldo migracji w latach 2002 2009, cała Polska... 9 Rys. 6. i 7. Emigracje kolejno w 2004 i 2005 roku, cała Polska wg płci i wykształcenia... 10 Rys. 8. Emigracje w latach 2004-2009, cała Polska wg regionu poprzedniego pobytu... 11 Rys. 9. Emigracje w latach 2004 2009, cała Polska wg kraju docelowego pobytu... 12 Rys. 10. Emigranci zarobkowi na 1000 ludności aktywnej zawodowo... 15 Spis tabel Tabela 1. Procentowy udział poszczególnych województw w emigracji ludności z Polski... 14 18