PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZ- NYCH KANDYDUJĄCYCH DO UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC STANDARDÓW PRAWA UNIJNEGO

STUDIA IURIDICA XLII/2003 Michał Pietrzak WPiA UW PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZ- NYCH KANDYDUJĄCYCH DO UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC STANDARDÓW PRAWA UNIJNEGO STANDARDY UNIJNEGO PRAWA WYZNANIOWEGO Źródła prawa unijnego Przepisy umów międzynarodowych tworzące Unię Europejską traktat z Maastricht z 7 lutego 1992 roku i traktat z Amsterdamu z 2 października 1997 roku nie przyznały organom unijnym bezpośrednich uprawnień do tworzenia norm prawa wyznaniowego, obowiązującego w państwach członkowskich. Artykuł 3 traktatu amsterdamskiego nie wylicza w ś r ó d uprawnień ustawodawczych Wspólnoty prawa upoważniającego jej organy do stanowienia przepisów w sprawach wyznaniowych. Natomiast art. 5 tego traktatu w ust. 1 przewiduje, że Wspólnota działa w granicach przyznanych jej postanowieniami traktatu i w sprawach, które jej zostały przekazane. Zaś ust. 2 art. 5 stanowi, że w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznych kompetencji, Wspólnota działa według zasady pomocniczości oraz tylko w takim zakresie i tylko wtedy, gdy sprawy te nie mogą być efektywnie zrealizowane przez państwa członkowskie i dlatego ze względu na ich zakres i oddziały- 1 wanie mogą być lepiej wykonane przez organy Wspólnoty. Brak generalnych uprawnień organów unijnych do regulowania spraw wyznaniowych nie oznacza bynajmniej, że przepisy traktatów z Maastricht i z Amsterdamu nie wskazują na obowiązywanie konkretnych przepisów prawa wyznaniowego bądź nie określają dyrektyw wyznaczających kierunek rozwiązań normatywnych w państwach członkowskich. Te postanowienia i dyrektywy dotyczą zarówno wolności sumienia i wyznania jednostki, jak i statusu prawnego związków wyznaniowych 2. 1 Por. Z. Brodecki, M. Drobysz, S. Mojkowska, Traktat o Unii Europejskiej. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską z komentarzem, Warszawa 2002, s. 143; Z. Brodecki, Prawo integracji Europejskiej, Warszawa 2000, s. 116 i n.; F. Emmert, M. Morawiecki, Prawo europejskie, Warszawa-Wrocław 2000, s. 151 i n. 2 Por. G. Robbers, Etat et Eglises dans l Union européenne, [w:] Etat et Eglises dans l Union Européenne, wyd. G. Robbers, Baden-Baden 1997, s. 349 i n.; G. Robbers, La liberté religieuse; normes et tendences au sein de l Union Européenne, Conscience et Liberté 2000, nr 60, s. 37 i n.

164 MICHAŁ PIETRZAK Traktat z Maastricht w art. 6 ust. 1 przewiduje, że Unia Europejska opiera się na zasadach wolności, demokracji, uznaniu praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, zasadach wspólnych dla państw członkowskich; ust. 2 tego artykułu głosi, że Unia uznaje prawa podstawowe, jakie są gwarantowane przez Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisaną w Rzymie 4 listopada 1950 roku, oraz jakie wynikają ze wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, stanowiących podstawowe zasady prawa unijnego. Z kolei art. 13 traktatu amsterdamskiego nakazuje organom unijnym zwalczanie przejawów dyskryminacji, mających obok innych przesłanek także przekonania jednostki w sprawach religijnych. W odniesieniu do położenia prawnego związków wyznaniowych przepis art. 6 traktatu z Maastricht zobowiązuje organy Unii do poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich, a Deklaracja nr 11, przyjęta przez sygnatariuszy traktatu amsterdamskiego, głosi, że Unia Europejska uznaje i nie kwestionuje statusu prawnego, z którego korzystają, na podstawie prawa krajowego, Kościoły i stowarzyszenia wyznaniowe w państwach członkowskich. Ustęp 2 tej Deklaracji przewiduje, że Unia Europejska na równi z Kościołami i stowarzyszeniami wyznaniowymi 3 traktuje status prawny organizacji filozoficznych i niewyznaniowych. Z postanowień przepisów obydwu traktatów z Maastricht i z Amsterdamu oraz przepisów traktatów tworzących Radę Europy (1949), Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1975), a także uchwał, orzeczeń i decyzji ich organów i trybunałów, zapadłych w związku z ich stosowaniem, a przede wszystkim Parlamentu Europejskiego, Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, działającej do 1998 roku Komisji Praw Człowieka, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości można stworzyć katalog podstawowych standardów unijnego prawa wyznaniowego. Przy jego ustalaniu nie należy pomijać przepisów prawa zawartych w deklaracjach i paktach dotyczących praw człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych. Katalog ten da się podzielić na podstawie kryteriów stosowanych od dawna w prawie wyznaniowym na dwie części. Pierwsza dotyczy indywidualnej wolności sumienia i wyznania, druga natomiast wolności kolektywnej, obejmującej różne aspekty statusu prawnego związków wyznaniowych. Ponieważ jednostka realizuje większość swoich uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania za pośrednictwem organizacji wyznaniowych, do których należy, ich status prawny staje się uzupełniającym miernikiem wolności indywidualnej. Odnosi się to także, zgodnie z Deklaracją nr 11, do organizacji światopoglądowych, awyznaniowych. Ten katalog podstawowych standardów unijnego prawa wyznaniowego nakłada określone obowiązki zarówno na organy unijne, jak i na organy państw członkowskich. Dyrektywy z nich wynikające są wspólne dla obydwu grup prawa wyznaniowego. Stanowią je: 1) wolność we wszystkich przejawach i wymiarach, zwłaszcza normowanych międzynarodowymi deklaracjami, konwencjami i paktami praw człowieka, 3 Por. Z. Brodecki, M. Drobysz, S. Mojkowska, Traktat o Unii..., s. 37.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 165 2) demokracja polityczna, z której wynika demokratyczny tryb tworzenia prawa, 3) państwo prawne zobowiązujące wszystkie organy państwowe do działania na podstawie, w granicach i formie określonej przez prawo oraz jurydyzacja uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania, 4) wspólne tradycje konstytucjonalizmu europejskiego, które wyraża rozbudowany katalog instytucjonalnych i formalnych gwarancji praw i wolności jednostki, 5) zakaz dyskryminacji jednostki z powodu jej przekonań w sprawach religijnych oraz nakaz równego traktowania wszystkich związków wyznaniowych i na równi z nimi organizacji światopoglądowych, niewyznaniowych, 6) nakaz poszanowania przez organy unijne tożsamości narodowej państw członkowskich, który ma zapobiegać wyzbywaniu się przez społeczeństwa tych krajów własnych korzeni kulturalnych, kształtowanych także przez tradycje i wartości religijne; ale to poszanowanie nie powinno wykluczać krytycznej oceny dziedzictwa kulturowego z punktu widzenia indywidualnej i kolektywnej wolności sumienia i wyznania. Dla określenia standardów unijnego prawa wyznaniowego dotyczącego indywidualnej wolności sumienia i wyznania podstawowym wyznacznikiem jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 roku z inicjatywy Rady Europy. Jej przepisy obowiązują bezpośrednio w krajach członkowskich Unii Europejskiej i w krajach należących do Rady Europy. Stanowi ona podstawę prawną działalności Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wśród praw i wolności normowanych przez tę konwencję widnieje wolność myśli, sumienia i wyznania, wspierana przez inne wolności stowarzyszeń, zgromadzeń, wyrażania opinii. Jej art. 9, ust. 1 brzmi: Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi; publicznie lub prywatnie swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne, a ust. 2 brzmi: Wolność manifestowania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych 4 osób. Protokół Dodatkowy z 20 marca 1952 roku uzupełnia w art. 2 postanowienia art. 9 konwencji rzymskiej gwarancją prawa rodziców do nauczania dzieci w szkole publicznej, zgodnie z ich przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi. Postanowienia konwencji rzymskiej z 1950 roku, dotyczące wolności sumienia i wyznania, wspierają przepisy paktów i deklaracji uchwalanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych, a konkretyzują uchwały i decyzje organów Rady Europy, Unii Europejskiej i ONZ oraz orzeczenia trybunałów europejskich 5. 4 Por. Wolność religii. Wybór materiałów, dokumentów, orzecznictwo, oprac. T. Jasudowicz, Toruń 2001, s. 103. 5 Por. ibidem, s. 68, 70, 77, 117, 122, 136, 137.

166 MICHAŁ PIETRZAK W Unii Europejskiej obowiązują dwa poziomy norm prawnych w sprawach indywidualnej i kolektywnej wolności sumienia i wyznania. Pierwszy poziom tworzą normy umów i deklaracji międzynarodowych, podpisanych i ratyfikowanych przez państwa członkowskie, drugi normy ustawodawstw krajowych, łącznie z konstytucyjnymi. Przepisom prawa międzynarodowego przyznawana jest moc wyższa od norm ustawodawstw krajowych. Uchylają one moc obowiązujących przepisów prawa krajowego sprzecznych z ich postanowieniami. Poważne naruszenie przez państwo członkowskie przepisów prawa unijnego może spowodować nałożenie zróżnicowanych sankcji lub zawieszenie niektórych uprawnień, łącznie z prawem głosu (art. 7 traktatu amsterdamskiego). Standardy dotyczące wolności myśli, sumienia i wyznania W zróżnicowanym i pojemnym katalogu uprawnień jednostki wynikających z wolności myśli, sumienia i wyznania akcentowane są zwykle te, które w praktyce organów unijnych wywołują największe zainteresowanie oraz są najczęściej przedmiotem ich uchwał i orzeczeń. Należy do nich zaliczyć głównie: 1) uprawnienie do tworzenia nowych związków wyznaniowych, 2) prawo do zmiany wyznania i przekonań, 3) prawo do milczenia, 4) prawo do odmowy wykonania obowiązku nakazanego przez ustawę z powodu sprzeciwów sumienia, 5) prawo rodziców do określenia religijnego lub areligijnego kierunku wychowania swoich dzieci, 6) prawo do ochrony swoich przekonań w sprawach religijnych; odrębnymi kwestiami pozostają: 7) granice korzystania z wolności sumienia i wyznania oraz 8) jej gwarancje instytucjonalne i formalne. 1. Prawo do tworzenia nowych związków wyznaniowych (religii) wynika z indywidualnej wolności myśli, sumienia i wyznania (art. 9 konwencji rzymskiej z 1950 roku). Uprawnienia te potwierdzają uchwały Komitetu Praw Człowieka ONZ z 20 lipca 1993 roku w sprawie interpretacji art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku, Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1992 i 1999 roku, podjęte w związku z dyskusją dotyczącą nowych ruchów religijnych (sekt) oraz uchwała z 1993 roku w sprawie tolerancji 6 religijnej w demokratycznym społeczeństwie. Uchwały tych organów sprzeciwiają się konsekwentnie wydawaniu specjalnych ustaw przeciwko nowym ruchom religijnym, gdyż mogą się stać instrumentem ograniczania wolności religijnej. Wzywają one władze państwowe, aby nie podejmowały działań zmierzających do określania, czym jest, a czym nie jest religia, co grozi zaangażowaniem się państwa w sprawy 6 Ibidem, s. 70, 106, 113.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 167 religijne i utratą neutralności. Zalecają, aby rejestrowanym związkom wyznaniowym przyznawany był status korporacyjny, z jakiego korzystają dotychczas istniejące. Uważają, że zadaniem państwa jest przeciwstawianie się rozpowszechnianiu nieprawdziwych informacji o nowych ruchach religijnych, także przez system nauczania szkolnego. Monitoring nowych ruchów religijnych powinien być prowadzony przez ośrodki niezależne od władz państwowych, a także od dominujących w społeczeństwie związków wyznaniowych, aby zapewnić obiektywność i rzetelność przekazywanych informacji. Kontrola wstępna przy rejestracji nowych związków wyznaniowych powinna się mieścić w ramach nakreślonych przez art. 9, ust. 2 i art. 11 konwencji rzymskiej z 1950 roku. Natomiast ingerencję w ich działalność mogą uzasadniać jedynie naruszenia przepisów powszechnie obowiązujących ustaw. 2. Prawo jednostki do zmiany wyznania, przyjęcia nowej religii bądź akceptacji poglądów ateistycznych nabiera szczególnego znaczenia w warunkach, kiedy o wyborze religii lub światopoglądu areligijnego jednostki decydują najczęściej rodzice. Gdy jednostka osiąga pełnoletność lub określony przez prawo wiek, może samodzielnie i świadomie podejmować decyzje w tych sprawach. Bezpośrednio prawo to gwarantuje jej art. 9 konwencji rzymskiej z 1950 roku. Zmiana wyznania musi mieć charakter dobrowolny, pozbawiony wszelkich form przymusu fizycznego lub psychicznego, pochodzącego od władz państwowych lub wyznaniowych bądź osób fizycznych. Dotyczy to zarówno pozyskiwania nowych członków, jak i powstrzymywania ich od opuszczania związku wyznaniowego. Także wszelkie formy ostracyzmu społecznego ze strony najbliższego otoczenia wobec takich osób powinny być zwalczane przez opinię publiczną jako przejaw nietolerancji i dyskryminacji. Zmiana wyznania nie może pociągać za sobą żadnych sankcji karnych ani łączyć się 7 z ograniczaniem praw cywilnych czy politycznych jednostki. 3. Prawo do zachowania w tajemnicy swoich przekonań w sprawach religijnych jest ważnym elementem katalogu uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania. Potwierdza je art. 18, ust. 2 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku, który mówi, że nikt nie może być zmuszany do ujawniania swojej 8 religii lub przekonań. Prawo to nakłada na organy władzy publicznej obowiązek powstrzymywania się od żądania ujawniania swej religii czy światopoglądu przez jednostkę. Konsekwencją tego prawa jest brak w dokumentach publicznych, dotyczących jednostki, informacji na ten temat. Prawo to ma uniemożliwić wykorzystywanie tych informacji przez funkcjonariuszy publicznych do dyskryminowania lub uprzywilejowania kogokolwiek. 7 Por. Uwagi Ogólne Komitetu Praw Człowieka ONZ, nr 22 (48), dotyczące art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku, przyjęte 20 lipca 1993 roku, w: Wolność religii..., s. 71. 8 Por. Wolność religii..., s. 66, 70.

168 MICHAŁ PIETRZAK 4. Prawo do odmowy wykonania obowiązku nakazanego przez ustawę z powodu sprzeciwu sumienia zostało uznane przez Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2001 roku. Już wcześniej potwierdzały je uchwały organów 9 Rady Europy i Unii Europejskiej oraz europejskie trybunały konstytucyjne. Jej szczegółową regulację normują ustawy krajowe. W praktyce prawo to znajduje zastosowanie najczęściej przy odmowie służby wojskowej czy wykonania niektórych zabiegów lekarskich, jak przerywanie ciąży czy eutanazja, a przesłanką odmowy są przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne. Gdy chodzi o treść roty przysięgi, uznaje się, że we współczesnym społeczeństwie pluralistycznym powinna ona być tak sformułowana, aby mogła być złożona zarówno przez osoby wierzące, jak i ateistów. 5. Prawo rodziców do wychowania i nauczania swych dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi lub filozoficznymi gwarantuje Protokół I do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku. Nie rozstrzyga on jednak przez kogo mają być rozpatrywane spory między rodzicami, mającymi różne przekonania w sprawach religijnych, powstające na tym tle, i na podstawie jakich przesłanek. Prawo rodziców do wychowania i nauczania dzieci nakłada na władze państwowe obowiązek uznania pluralizmu szkolnego, w którym obok szkół państwowych funkcjonują szkoły prywatne. Nie muszą one być finansowane przez państwo, ale nie powinny być różnicowane w prawach w porównaniu ze szkołami publicznymi. Pluralizm szkolny ma zapewnić rodzicom możliwość wyboru szkoły odpowiadającej ich przekonaniom w sprawach religijnych. W świetle interpretacji przepisów dokonywanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami filozoficznymi podlega także ochronie, jeżeli zasługują one na poszanowanie w społeczeństwie demokratycznym, dają się pogodzić z godnością osoby ludzkiej i nie pozostają w sprzeczności z prawem dziecka do nauczania. Według innych orzeczeń państwo przy realizacji swych funkcji edukacyjnych powinno czuwać, aby wiedza i informacje przekazywane uczniom, także w sprawach religijnych, nie zawierały cech indoktrynacji, sekciarstwa i dogmatyzmu, ale aby były obiektywne i neutralne 10. 6. Prawo do ochrony uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania podlega regulacji przez przepisy prawa międzynarodowego, zawartego w Konwencji Europejskiej o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku w paktach i deklaracjach dotyczących tej wolności oraz przez przepisy prawa wewnętrznego krajów członkowskich Unii Europejskiej. Przedmiotem ochrony jest prawo jednostki do samookreślenia religijno-światopoglądowego i postępowania zgodnego z nakazami swego sumienia. Obejmuje ono zarówno poglądy religijne, jak i areligijne. Przesłanką odpowiedzialności za naruszanie tego prawa, określanej 9 Zob. Constitutional Jurisprudence in the Area of Freedom of Religion and Beliefs, Warsaw 2000, Editor Office of the Constitutional Tribunal Republic of Poland, s. 28 i n. 10 Por. Wolność religii..., s. 71, 235.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 169 zwykle przez ustawy karne, jest najczęściej stosowanie różnych form przymusu fizycznego i psychicznego oraz przekraczanie przy korzystaniu z tego prawa granic określanych przez ustawy. Konwencja rzymska z 1950 roku wprowadziła międzynarodową ochronę tych uprawnień. Jest ona uruchamiana po wyczerpaniu przez jednostkę krajowych środków odwoławczych i polega na wniesieniu skargi na decyzję władz krajowych do organów Unii Europejskiej. Do 1 listopada 1998 roku obowiązywała rozbudowana procedura rozpatrywania skarg. Uczestniczyły w niej: Europejska Komisja Praw Człowieka, Komitet Ministrów i Trybunał. W celu usprawnienia i przyspieszenia trybu postępowania została zlikwidowana Europejska Komisja Praw Człowieka, która rozpatrywała wstępnie każdą sprawę, a kompetencje Komitetu Ministrów zostały ograniczone do kontroli wykonywania orzeczeń Trybunału przez państwa. Obecnie skargi wpływają bezpośrednio do Trybunału 11 i rozpatrywane są przez zróżnicowane liczbowo składy sędziowskie. 7. Granice korzystania z uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania określone zostały przez art. 9, ust. 2 konwencji rzymskiej z 1950 roku. Ustala ona, że ograniczenia uprawnień jednostek muszą być przewidziane przez ustawy, muszą być konieczne i odpowiadać standardom społeczeństwa demokratycznego, w którym występuje pluralizm wyznaniowy. Natomiast przesłanki uzasadniające ich zastosowanie zostały ograniczone do ochrony bezpieczeństwa publicznego, zdrowia publicznego, moralności publicznej oraz podstawowych praw i wolności innych osób. Stosownie do zaleceń i decyzji organów unijnych przepisy te nie mogą być interpretowane rozszerzająco i stosowane w sposób zróżnicowany wobec związków wyznaniowych 12. 8. Gwarancje wolności sumienia i wyznania nie są wskazywane bezpośrednio w ustawodawstwie obowiązującym w Unii Europejskiej. Zawiera ono jednak wiele zasad, nakazów i zakazów, z których orzecznictwo i nauka prawa wyznaniowego wyprowadza określone dyrektywy. Z zasady państwa prawnego wynika dyrektywa zalecająca jurydyzację uprawnień wypływających z wolności sumienia i wyznania. Nie rozstrzyga ona jednak zakresu tej jurydyzacji przez ustawodawstwa krajowe. Jej celem jest zapobieganie arbitralnemu postępowaniu organów państwowych i ułatwienie jednostce dochodzenia naruszanych praw. Z zasady demokracji wyprowadzany jest nakaz prawny jednakowego traktowania wszystkich związków wyznaniowych i przyznawania wszystkim takich samych uprawnień niezależnie od sposobu regulacji ich statusu prawnego. Wśród gwarancji instytucjonalnych, mimo akceptacji różnych systemów stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi, występującymi w krajach członkowskich, orzecznictwo i uchwały organów Unii Europejskiej, Rady Europy i ONZ preferują zasadę neutralności religijno- 11 Zob. M.A. Nowicki, Reforma systemu kontroli przestrzegania Konwencji Europejskiej Praw Człowieka, Biuletyn Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego 1998, nr 3-4. Zob. też J. Jaskiernia, Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy, Warszawa 2000, s. 250. 12 Por. Wolność religii..., s. 72, 78, 103.

170 MICHAŁ PIETRZAK -światopoglądowej państwa. Neutralność władz państwowych sprzyja zwalczaniu przejawów dyskryminacji i nietolerancji, wszelkich form przymusu fizycznego lub psychicznego oraz inspiruje do prowadzenia akcji wychowania obywateli w duchu poszanowania różnych religii i światopoglądów. Standardy dotyczące statusu prawnego związków wyznaniowych Przepisy obydwu traktatów z Maastricht i z Amsterdamu nie przyznają organom unijnym kompetencji do regulowania statusu prawnego związków wyznaniowych. Deklaracja nr 11 potwierdza prawo krajów członkowskich do samodzielnej regulacji sytuacji prawnej związków wyznaniowych, nie narzucając im określonego modelu rozwiązań. Wymaga jedynie, aby organizacje filozoficzne bądź awyznaniowe, propagujące inny niż religijny światopogląd, były traktowane na równi ze związkami wyznaniowymi. Powstrzymanie się Unii Europejskiej od bezpośredniej interwencji w ustawodawstwo wyznaniowe krajów członkowskich warunkowane było różnorodnością występujących w nim rozwiązań instytucjonalno-prawnych i niechęcią do dokonywania zmian. Nie została jednak Unia pozbawiona możliwości pośredniego oddziaływania na status prawny związków wyznaniowych. Takie uprawnienia przyznaje jej art. 6 traktatu z Maastricht i art. 16 traktatu z Amsterdamu oraz art. 9 konwencji rzymskiej z 1950 roku. Wskazują one, bardzo zresztą ogólnie, dyrektywy rozwiązań dla unijnego prawa wyznaniowego, dotyczącego statusu prawnego związków wyznaniowych. Tymi dyrektywami są: wolność, demokracja, państwo prawne, wspólne tradycje konstytucyjne państw członkowskich, zakaz dyskryminacji i nietolerancji, nakaz poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich. Stwarzają one, ogólnie wprawdzie określone, przesłanki, ale ich różnorodna interpretacja przez państwa członkowskie utrudnia wypracowanie unijnych standardów charakteryzujących model stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi, a w konsekwencji ich status prawny. Występujące aktualnie w krajach członkowskich Unii Europejskiej rozwiązania dotyczące stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi wskazują na dominację dwóch modeli: rozdziału Kościoła i państwa (państwo świeckie) i powiązania państwa z Kościołem (państwo wyznaniowe). Te modele konstytucyjne, pod presją oddziaływania różnorodnych czynników: historycznych, politycznych, społecznych, przybierają w rozwiązaniach instytucjonalno-prawnych i praktyce organów państwowych odmienne kształty ustrojowe. Na modyfikację modelu państwa wyznaniowego wpływa przede wszystkim powszechna akceptacja praw i wolności jednostki, w tym także wolności sumienia i wyznania. Natomiast na modyfikację państwa świeckiego oddziałują tradycyjne rozwiązania właściwe dla państwa wyznaniowego. Stąd próby określenia standardów unijnego prawa wyznaniowego w tym zakresie muszą ograniczać się do akcentowania przeważających w rozwiązaniach prawnych cech. Jak stwierdza Komisarz Praw Człowieka Rady Europy A. Gil-Robles w teorii prawa wszystkie występujące w krajach Unii Europejskiej

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 171 systemy stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi dadzą się pogodzić z zasadą wolności religijnej i zakazem dyskryminacji. Jednakże w praktyce mniejszościowe związki wyznaniowe, także te nieuznane, mogą się znajdować 13 w sytuacji upośledzonej, naruszającej tę zasadę i zakaz. W zakresie statusu prawnego związków wyznaniowych do podstawowych standardów unijnego prawa wyznaniowego można zaliczyć: 1) swobodę działalności kultowo-religijnej, 2) prawo do uzyskania osobowości prawnej, umożliwiającej nabywanie i posiadanie majątku niezbędnego dla prowadzenia działalności, 3) autonomię i samorządność organizacyjną i funkcjonalną, 4) prawo do prowadzenia działalności pozareligijnej, 5) równość i równouprawnienie związków wyznaniowych, 6) model państwa gwarantujący najlepiej swobodę wypełniania funkcji religijnych i równouprawnienie związków wyznaniowych. Ponieważ najwięcej rozbieżnych poglądów wywołują dwa ostatnie standardy, dlatego na nich pragnę skoncentrować uwagę. Zasada równości i zasada równouprawnienia związków wyznaniowych są generalnie akceptowane w nauce prawa konstytucyjnego i wyznaniowego jako następstwo równego korzystania przez każdą jednostkę z wolności sumienia i wyznania, rozwiązań demokracji politycznej i zakazu dyskryminacji. Zasada równości nakazuje jednakowo traktować wszystkie związki wyznaniowe, aby zapewnić wszystkim 14 te same możliwości rozwoju. Sprowadza się to do przyznania im jednakowego statusu prawnego albo pozwolenia na prowadzenie działalności w państwowym porządku prawnym w dowolnie wybranych formach prawnych w tym porządku 15 przewidzianych. Realizacja zasady równości związków wyznaniowych w państwach członkowskich Unii Europejskiej napotyka trudności i przeszkody, wynikające głównie z oddziaływania rozwiązań państwa wyznaniowego, które programowo odrzucały tę zasadę. Przejawia się to w różnicowaniu formy regulacji ich statusu prawnego, co w konsekwencji powoduje ich niejednakowe kształty formalno-prawne (zarejestrowane, uznane ustawowo, uznane za osobę prawa publicznego, posiadające charakter narodowy, państwowy). Stan ten spotyka się z krytyką na sympozjach i konferencjach międzynarodowych. Ich uczestnicy uznają, że legalizacja nowo powstających związków wyznaniowych może być dokonywana w różnych formach, określanych przez państwa członkowskie. Nie może jednak wykraczać poza postanowienia zawarte w art. 9, ust. 2 konwencji rzymskiej z 1950 roku. Postulują też, aby występujące różnice w statusie prawnym związków wyznanio- 13 Zob. Conclusions du seminaire relatif aux relations églises-états au regard de 1 exercice du droit à la liberté de religion organize par M. Alvaro Gil-Robles, commissaire aux droits de 1 homme, Strasbourg, le 12 decembre 2001 (druk powielony). 14 Zob. Zalecenie nr 1396 z 1999 roku Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy na temat religii i demokracji. Conclusions du seminaire..., s. 5; R. Torfs, Stosunki Państwo-Kościół w XX wieku, Europe Infos 2000, nr 13. 15 Por. System amerykański R.M. Małajny, Mur separacji. Państwo i Kościół w USA, Katowice 1992.

172 MICHAŁ PIETRZAK wych opierały się na uzasadnionych i przekonywających oraz obiektywnych kryteriach, aby przesłanki uzyskiwania korzystniejszego statusu prawnego były jasno określane i możliwe do spełnienia. Granicę dopuszczalnego różnicowania powinien wytyczać zakaz dyskryminacji. Wywołuje on zresztą podstawowe pytanie, jakie są dopuszczalne granice działalności władz państwowych, aby ten zakaz nie został naruszony? 16 Także zasada równouprawnienia związków wyznaniowych bez względu na formę regulacji ich statusu prawnego nie jest w pełni realizowana w praktyce ustrojowej państw unijnych. To różnicowanie uprawnień dotyczy: sprawowania kultu, autonomii i samorządności, nauczania religii w szkołach publicznych (limit dzieci), zakresu uprawnień majątkowych, udzielania ślubów wyznaniowych ze skutkami cywilnymi, subwencji państwowych oraz ulg i zwolnień podatkowych, ochrony uczuć religijnych i uczuć osób niewierzących przed publicznymi zniewagami, prowadzenia działalności pozareligijnej, nadzoru nad ich działalnością. Uznając istniejący stan prawny, Rada Europy wyraża w swych opiniach preferencje dla pełnego równouprawnienia związków wyznaniowych. Jednocześnie podejmuje wysiłki zmierzające do ustalenia katalogu minimalnych uprawnień, z jakich powinny korzystać wszystkie, legalnie działające związki wyznaniowe. Obejmuje on: posiadanie domów modlitwy, osobowość prawną, autonomię, środki niezbędne dla prowadzenia działalności religijnej (składki i dary od wyznawców). 17 Poszukiwania modelu rozwiązań instytucjonalno-prawnych, gwarantującego równouprawnienie i swobodę działalności związków wyznaniowych, trwają od dawna. Występujące w większości państw Unii Europejskiej rozwiązania ustrojowe wskazują na aprobatę modelu demokratycznego państwa świeckiego. W przepisach konstytucji opcję tę wyraża najczęściej stwierdzenie o nieistnieniu Kościoła państwowego (Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Holandia) bądź podkreślana jest laickość państwa (Francja). Jego interpretacja zawarta w normach ustaw i rozporządzeń wykonawczych nadaje temu modelowi selektywny charakter. Z kolei w uchwałach organów Rady Europy i Unii Europejskiej oraz orzeczeniach trybunałów występują wyraźne preferencje dla neutralności władz państwowych, która jest uważana za podstawową cechę państwa świeckiego. Wskazują na nią m.in.: zakaz wszelkiej indoktrynacji religijnej lub ateistycznej przez władze i instytucje publiczne, równouprawnienie związków wyznaniowych, równe traktowanie związków wyznaniowych i świeckich organizacji filozoficznych i światopoglądowych, zakaz naruszania autonomii związków wyznaniowych, ochrona pluralizmu religijnego i światopoglądowego mieszkańców, swoboda wymiany poglądów na tematy religijne i światopoglądowe, akceptacja pełnego równouprawnienia obywateli bez 18 względu na przekonania w sprawach religijnych. Podobną opcję wyraża orzecz- 19 nictwo trybunałów konstytucyjnych państw członkowskich Unii Europejskiej. 16 Por. Conclusions du seminaire..., s. 8; Constitutional Jurisprudence..., s. 79 i n. 17 Por. Rekomendacje Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1202 i 1222 z 1993 roku; Wolność religii..., s. 73, 110, 113; zob. też Conclusions du seminaire..., s. 9. 18 Por. Wolność religii..., s. 108, 111, 281. 19 Zob. Constitutional Jurisprudence..., s. 69 i n.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 173 Zasadzie neutralności, zobowiązującej władze i instytucje publiczne do powstrzymywania się od ingerencji w wewnętrzną działalność związków wyznaniowych, odpowiada zasada zachowania neutralności przez związki wyznaniowe wobec działalności władz i instytucji publicznych. Nie jest ona jednak uznawana i przestrzegana przez dominujące liczebnie w poszczególnych państwach związki wyznaniowe. Zwrócił na to uwagę Parlament Europejski w uchwale z 13 marca 2002 roku, uznając ingerencje Kościołów i związków wyznaniowych w życie publiczne i polityczne za godne pożałowania, zwłaszcza kiedy zmierzają do ograniczenia praw i wolności jednostki, m.in. w sprawach seksu, kontroli urodzin bądź popierania i sprzyjania dyskryminacji jednostki 20. PAŃSTWA POSTSOCJALISTYCZNE KANDYDUJĄCE DO UNII EUROPEJSKIEJ Rozważania ograniczam do części państw obozu socjalistycznego, który powstał w Europie środkowowschodniej po II wojnie światowej w wyniku polityki dyktatu wielkich mocarstw: Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Wielkiej Brytanii. Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Bułgaria, Rumunia, Litwa, Łotwa i Estonia znalazły się w tym obozie wbrew woli swych społeczeństw. Pozbawiono je możliwości wyrażenia w sposób demokratyczny decyzji w tej sprawie. Zmuszono do przyjęcia narzuconej przez władze Związku Radzieckiego totalitarnej formy ustrojowej i podporządkowania się imperialnej polityce radzieckiej. Polityka wyznaniowa państw socjalistycznych, wyznaczana przez doktrynę marksizmu-leninizmu, w wersji nadanej jej przez J. Stalina oraz kierownictwo polityczne Związku Radzieckiego, zmierzała do stworzenia państwa ateistycznego, w którym zaniknie religia, a społeczeństwo będzie wyznawało światopogląd materialistyczny. Działania podejmowane dla osiągnięcia tego celu przebiegały dwoma torami. Pierwszy polegał na ograniczaniu i zwalczaniu wpływów religii i działalności związków wyznaniowych, drugi na popieraniu i krzewieniu światopoglądu ateistycznego w społeczeństwie. Te działania przebiegały z różną intensywnością, warunkowaną wieloma przyczynami. Napotykały też na opór ludzi wierzących i przeciwdziałanie związków wyznaniowych, broniących wolności religijnej i niezależności organizacyjnej. Powstrzymywały one procesy ateizacji społeczeństwa. Realizatorzy polityki ateizacyjnej musieli się liczyć z opinią międzynarodową. Związek Radziecki i inne państwa socjalistyczne były przecież sygnatariuszami paktów i deklaracji międzynarodowych, które zobowiązywały je do przestrzegania praw i wolności jednostki, w tym także wolności sumienia i wyznania. Dlatego też efekty działalności ateizacyjnej w różnych krajach obozu socjalistycznego nie były jednakowe. Jedynie Albania, politycznie powiązana z Chinami, po długoletniej 20 Por. Euro-fam, Actualités, 2002.03.18.

174 MICHAŁ PIETRZAK kampanii prześladowań skierowanych przeciwko związkom wyznaniowym, uznała w konstytucji z 1976 roku ateistyczny charakter państwa, w którym zjawiska religijne nie występują, a związki wyznaniowe nie działają. 21 Osłabienie pod koniec lat osiemdziesiątych pozycji mocarstwowej Związku Radzieckiego i wewnętrzne trudności gospodarcze, spowodowane wyścigiem zbrojeń, przyspieszyły proces rozpadu obozu socjalistycznego i zintensyfikowały przemiany ustrojowe w poszczególnych krajach. Ich koncentracja mieściła się w przedziale lat 1989-1992. Objęły one swym zasięgiem wszystkie problemy ustrojowe: suwerenność narodową, przywrócenie demokracji pluralistycznej i podstawowych praw i wolności, zmianę gospodarki socjalistycznej na gospodarkę rynkową. Kierunek tych przemian był wyznaczany przez standardy państw liberalno-demokratycznych. Nawiązywano też do własnych rozwiązań ustrojowych sprzed 1939 roku. Odzyskanie niezawisłości państwowej zapewniło warunki do tworzenia nowych, demokratycznych systemów ustrojowych. Ich elementem składowym stawały się stosunki między państwem a związkami wyznaniowymi. Wyrażały je nowe konstytucje uchwalane już w latach 1991-1993. Najpóźniej uchwaliła konstytucję Polska w 1997 roku. Łotwa postanowiła przywrócić konstytucję z 1922 roku, 22 uzupełnianą dwukrotnie w 1996 i 1998 roku. Wraz z konstytucjami, a niekiedy wcześniej, uchwalano ustawy o wolności sumienia i wyznania i sytuacji prawnej związków wyznaniowych. W Polsce taką ustawę uchwalił jeszcze sejm socjalistyczny w 1989 roku. W krajach o przewadze ludności rzymskokatolickiej ustawodawstwo wyznaniowe uzupełniano konkordatami i konwencjami, zawieranymi ze Stolicą Apostolską (Litwa, Węgry, Polska, Słowacja, Czechy). Poczynając od 1990 roku państwa postsocjalistyczne przyjmowane były do Rady Europy i po ratyfikacji Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku obowiązane były do przestrzegania jej przepisów. Mieszkańcy tych państw uzyskiwali międzynarodową ochronę swych praw i wolności. SYSTEM ŹRÓDEŁ PRAWA WYZNANIOWEGO W PAŃSTWACH POSTSOCJALISTYCZNYCH KANDYDUJĄCYCH DO UNII System źródeł prawa występujący w państwach postsocjalistycznych Europy środkowowschodniej kandydujących do Unii odpowiada standardom państwa libe- 21 Zob. F. Tarifa, La liberté de conscience en Albanie la fin d une experience, Conscience et Liberté 1993, nr 46, s. 50 i n.; por. też G. Barberini, Stati socialisti confessioni religiose, Milano 1973; M. Staszewski, Stosunki między państwem i kościołem w europejskich krajach socjalistycznych, Warszawa 1976; P. Michel, Kościół Katolicki a totalitaryzm, Warszawa 1995. 22 Por. J. Wojnicki, Trudna droga do demokracji. Europa środkowo-wschodnia po 1989 r. (Bułgaria, Czechy, Rumunia, Słowacja, Węgry), Warszawa 2002; M. Staszewski, Państwo-Kościół w Europie środkowo-wschodniej: aspekty instytucjonalno-prawne, Warszawa 1994; P. Michel, Polityka i religia. Wielka przemiana, Kraków 2000; T. Földesi, Les droits religieux de l homme en Europe de l Est, Conscience et Liberté 1996, nr 51, s. 55 i n.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 175 ralno-demokratycznego, ukształtowanego w wyniku oddziaływania wspólnych tradycji konstytucjonalizmu europejskiego. Przyjmowana współcześnie hierarchia źródeł prawa, w której najwyższe miejsce zajmuje konstytucja, następnie umowy międzynarodowe, ustawy i akty wykonawcze do ustaw, znajduje wyraz normatywny w konstytucjach wszystkich państw postsocjalistycznych kandydujących do Unii 23 Europejskiej. Jest ona niezbędnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania państwa prawnego, uznanego przez traktat z Maastricht za podstawową zasadę ustrojową państw członkowskich. Zobowiązuje ona wszystkie organy państwowe do działania na podstawie, w granicach i w formie określonej przez prawo demokratycznie stanowione. Zasada państwa prawnego pozwala z kolei mieszkańcom robić to wszystko, czego im prawo nie zabrania. Kontrolę nad stosowaniem prawa przez organy państwowe sprawują sądy i trybunały (powszechne, administracyjne, konstytucyjne). Zasadę państwa prawnego potwierdzają przepisy wszystkich konstytucji państw kandydujących do Unii Europejskiej. W systemie źródeł prawa wyznaniowego państw postsocjalistycznych, kandydujących do Unii, szczególne miejsce zajmują wielostronne i dwustronne umowy międzynarodowe. Podpisały one i ratyfikowały wszystkie najważniejsze umowy międzynarodowe dotyczące wolności sumienia i wyznania, w tym również konwencję rzymską 1950 roku wraz z protokołami dodatkowymi. W państwach kandydujących, o większości ludności rzymskokatolickiej, istotną funkcję pełnią umowy zawierane ze Stolicą Apostolską, określającą uprawnienia religijne rzymskokatolików i Kościoła lokalnego. W wyniku tych umów wolność religijna rzymskoka- 24 tolików i sytuacja prawna Kościoła rzymskokatolickiego uzyskała mocniejszą gwarancję prawną niż wolność religijna niekatolików i ich związków wyznaniowych, których uprawnienia opierają się na podstawie ustawowej. Ustawowe źródła prawa wyznaniowego w państwach kandydujących stanowią zróżnicowany przedmiotowo i podmiotowo katalog, o podobnym układzie wewnętrznym. Można w nim wyodrębnić: ustawy wykonawcze do wyznaniowych przepisów konstytucji, przyjmujące podobne nazwy o wolności religijnej bądź o sytuacji prawnej związków wyznaniowych, i ustawy ogólnie obowiązujące, regulujące określone przejawy działalności związków wyznaniowych (prowadzenie cmentarzy, szkół, domów opieki). W Polsce występują ponadto ustawy normujące w trybie indywidualnym status prawny związków wyznaniowych. Od 1997 roku ustawy takie muszą być poprzedzane umowami zawieranymi przez Radę Ministrów z przedstawicielami związków wyznaniowych. Ważne miejsce w realizacji funkcji religijnych związków wyznaniowych zajmują pozaustawowe źródła prawa wyznaniowego, które tworzą: normatywne akty wy- 23 Por. konstytucje (wydane przez Wydawnictwo Sejmowe): Słowacji z 1922 roku, Czech z 1992 roku, Estonii z 1992 roku, Łotwy z 1922 roku ze zmianami, Litwy z 1992 roku, Węgier z 1990 roku, Bułgarii z 1991 roku, Rumunii z 1991 roku, Polski z 1997 roku. 24 Por. G. Barberini, I concordati di Giovanni Paolo II nel Europa centrale e orientale, Quaderni di diritto e politica ecclesiastica 1999, nr 1, aprile; J. Krukowski, Konkordaty współczesne, Warszawa 1995; B. Trzeciak, Konkordaty 1993-1998, Warszawa 1998.

176 MICHAŁ PIETRZAK konawcze do ustaw oraz umowy rządu lub ministrów ze związkami wyznaniowymi. Te ostatnie umożliwiają realizację współpracy między organami państwowymi a wyznaniowymi. Występują one w Polsce, Czechach, na Węgrzech, w Słowacji. We wszystkich państwach szczególną rolę odgrywają przepisy prawa wewnętrznego (statuty), normujące funkcjonowanie związków wyznaniowych. Tworzenie i stosowanie tego prawa, wynikające z autonomii i niezależności związków wyznaniowych, nie podlega generalnie kontroli organów państwowych, z wyjątkiem procedur rejestracyjnych. Jedynie w Rumunii statuty związków wyznaniowych zatwierdza 25 prezydent republiki. REGULACJE PRAWNE WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA Konstytucje wszystkich państw postsocjalistycznych kandydujących do Unii umieszczają w rozbudowanym katalogu praw i wolności jednostki przepisy dotyczące wolności sumienia i wyznania. Przysługuje ona każdej jednostce. Niektóre konstytucje wyodrębniają rodziców, przyznając im prawo do określenia kierunku religijnego wychowania dzieci (litewska, rumuńska, polska). Konstytucja polska przyznaje wolność sumienia i wyznania dzieciom, ale korzystanie z niej uzależnia od stopnia ich dojrzałości, o którym decydują rodzice (art. 48). W Estonii i w Czechach każda jednostka po uzyskaniu 15 lat może zmienić wyznanie, a na Litwie 26 decydować o nauce religii w szkole. Przedmiotowy zakres wolności sumienia i wyznania określają konstytucje państw postsocjalistycznych, przyjmując zróżnicowane ujęcia formalne. Dominuje przejmowanie sformułowania zawartego w art. 9, ust. 1 konwencji rzymskiej z 1950 roku. Katalog uprawnień szczegółowych akcentuje: prawo zmiany wyznania, prawo uzewnętrzniania swej religii przez manifestowanie, nauczanie, praktyki, obrzędy, kult, modlitwę. Niektóre uzupełniają ten wykaz przez dodanie uprawnień do niewyznawania żadnej religii bądź wyznawania poglądów ateistycznych (czeska, słowacka, bułgarska). Inne dodają zakaz stosowania przymusu lub akcentują dobrowolność przy realizowaniu obowiązków religijnych, a także gwarantują prawo do milczenia lub prawo do zachowania w tajemnicy swego wyznania (polska, bułgarska). Konstytucje zawierają jedynie trzon uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania. Jest on rozbudowywany i uzupełniany przez konwencje i deklaracje 25 Por. Rapport relatif à la jurisprudence constitutionnelle en matière confesionnelle (Roumanie), [w:] Constitutional Jurisprudence..., s. 633. 26 Por. R. Ringve, Religious Freedom and Legislation in Post-Soviet Estonia, Brigham Young University Law Review 2001, nr 2, s. 637; J.R. Tretera, The Principles of State Ecclesiastical Law in the Czech Republic, [w:] Le statut des confessions religieuses des états candidates à l Union Européenne, red. F. Messner, Milano 2002, s. 154; Lithuanian Constitutional Jurisprudence in the Area of Freedom of Religion and Belief, [w:] Constitutional Jurisprudence..., s. 489.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 177 międzynarodowe, dotyczące praw człowieka, oraz ustawy o wolności religii czy kultu bądź o sytuacji prawnej związków wyznaniowych, a konkretyzowane przez 27 orzecznictwo sądów powszechnych, administracyjnych i konstytucyjnych. Dyrektywami bezpośrednimi dla tego orzecznictwa są również wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu oraz wydawane do 1998 roku decyzje 28 Europejskiej Komisji Praw Człowieka. W efekcie stosowania obowiązujących przepisów kształtuje się bogaty, ale niejednolity w państwach kandydujących do Unii katalog uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania. Zawiera on m.in. prawo do tworzenia nowych związków wyznaniowych, prawo do zmiany wyznania, prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania religijne lub moralne, prawo do wytwarzania artykułów potrzebnych do przestrzegania reguł religijnych, prawo do obchodzenia świąt religijnych, nieprzypadających w dni wolne od pracy, prawo do ochrony uczuć religijnych lub przekonań światopoglądowych, prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religijnych, prawo do określenia charakteru swego pogrzebu. Najwięcej kontrowersji w prawie i praktyce krajów kandydujących, podobnie zresztą jak i w państwach członkowskich, wywołuje kwestia uprawnień jednostki do tworzenia nowych związków wyznaniowych. Euforia wolności po upadku ustroju socjalistycznego i reakcja na jej ograniczenia spowodowały odrzucenie przy powstawaniu związków wyznaniowych systemu koncesyjnego i zastąpienie go deklaracyjnym. Liberalne warunki przy legalizacji: 10, 12, 15, 100 członków założycieli, określenie zasad religijnych, statut umożliwiły rozwój ilościowy związków wyznaniowych. Jedynie niektóre kraje wprowadziły wysokie limity członków założycieli, 10 tysięcy Litwa i Czechy, 20 tysięcy Słowacja, a w Czechach także 500 członków kościołów należących do Światowej Rady Kościołów, co praktycznie 29 czyniło uprawnienie do założenia nowego związku wyznaniowego iluzorycznym. Znaczna liczba nowych związków wyznaniowych korzystających z uprzywilejowanej pozycji prawnej, w porównaniu ze stowarzyszeniami świeckimi, ich propagandowa aktywność oraz wypadki wykorzystywania tej formy organizacyjnej do prowadzenia działalności pozareligijnej wywołały reakcję tradycyjnych, głównie najliczniejszych związków wyznaniowych. Powodem była utrata wyznawców, 27 Por. Raporty narodowych Trybunałów Konstytucyjnych (przedstawione na XI Konferencji Europejskich Trybunałów Konstytucyjnych, obradującej w Warszawie, 7-21 maja 1999 roku), [w:] Constitutional Jurisprudence..., s. 219, 251, 357, 477, 535, 611, 659. 28 Por. M.A. Nowicki, Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Warszawa 1997, wyd. 2; A. Łopatka, Międzynarodowe prawo praw człowieka, Warszawa 1998; A. Redelbach, Europejska Konwencja Praw Człowieka w polskim wymiarze sprawiedliwości, Poznań 1997; Wolność religii...; Wybór materiałów... Toruń 2001. 29 Por. U.S. Department of State. Annual Report on International Religious Freedom for 1999. Czech Republic, Lithuania; M. Dojcar, The Religious Freedom and Legal Status of Churches, Religious Organisations and New Religious Movement in the Slovak Republic, Brigham Young University Law Review 2001, nr 2, s. 434.

178 MICHAŁ PIETRZAK 30 którą określano jako kradzież dusz. Kampanie propagandowe przeciwko nowym ruchom religijnym, określanym pejoratywnym terminem sekt, z dodatkiem destruktywne lub szkodliwe, skuteczne naciski na władze państwowe, zwłaszcza o prawicowej orientacji politycznej, spowodowały restrykcyjne zmiany w przepisach prawnych dotyczących legalizacji; większa liczba członków założycieli, więcej szczegółowych informacji, często potwierdzanych przez władze administracyjne, dokładne określanie przedmiotowego zakresu religii, wprowadzanie możliwości rozwiązania związku wyznaniowego lub cofnięcia legalizacji, potwierdzanie przez kolejne lata rejestracji, przyjmowanie przepisów nieprzejrzystych, dających organom legalizacyjnym podstawę arbitralnego postępowania przy odmowie rejestracji. Konsekwencją nowelizowanych przepisów i praktyki władz państwowych 31 był spadek liczby legalizowanych związków wyznaniowych. Świadczy o tym trendzie liczba rejestrowanych związków wyznaniowych w poszczególnych krajach. W Bułgarii już w 1994 roku odmówiono rejestracji 39 grupom wyznaniowym bez 32 podania powodu. W Polsce w latach 1990-1998 zarejestrowano 137 związków wyznaniowych, a w następnych trzech latach zaledwie kilka. W Rumunii w 2001 roku jedynie trzy. Częściowy wpływ na ten trend miała malejąca liczba wniosków o rejestrację, spowodowana korzystaniem z zastępczych form organizacyjnych: stowarzyszenia, fundacji czy organizacji charytatywnej. Granice uzewnętrzniania wyznania lub przekonań w sprawach religijnych określa większość konstytucji i ustaw wykonawczych, wzorując się na sformułowaniach art. 9, ust. 2 konwencji rzymskiej z 1950 roku. Dokonują w ich treści niewielkich jedynie zmian i uzupełnień. Wprowadzają zakaz wzniecania waśni i nienawiści na tle religijnym i światopoglądowym. Wskazują też, że ograniczenia nie mogą naruszać istoty tej wolności, a środki zastosowane przez uprawnione do ingerencji władze powinny być proporcjonalne do wielkości naruszenia. 30 W 1992 roku zwierzchnicy Kościołów prawosławnych Rumunii, Bułgarii, Rosji i Grecji w przyjętej uchwale na spotkaniu w Stambule uznali działalność misyjną Kościoła rzymskokatolickiego i Kościołów protestanckich w tych krajach za formę agresywnego prozelityzmu, godzącego w interesy religii prawosławnej. G. Rossi, Le droit à la liberté de diffusion sa religion, Conscience et Liberté 2000, nr 53, s. 126. 31 Atanazy Krussteff krytykuje przepisy projektu nowej ustawy bułgarskiej o związkach wyznaniowych z 2000 roku z punktu widzenia norm konstytucyjnych wolności religijnej i równouprawnienia związków wyznaniowych. Uważa je za sprzeczne z konstytucją i konwencją rzymską z 1950 roku. Zwalcza wprowadzenie do projektu odpowiedzialności zbiorowej w formie rozwiązania związku wyznaniowego, wykluczenia cudzoziemców z korzystania z wolności religijnej, uznanie prawosławia za tradycyjną religię narodu bułgarskiego. Zob. A. Krussteff, An Attempt at Modernisation. The New Bulgarian Legislation in the Field of Religious Freedom, Birgham Young University Law Review 2001, nr 2, s. 585 i n.; por. też U.S. Department of State. Annual Report on International Religious Freedom for 2001. Romania. Władze Łotwy decydując się po licznych odmowach na uznanie w 1998 roku Świadków Jehowy, ograniczyły ważność decyzji do jednego roku. Przez 10 lat związek musi corocznie ponawiać wniosek o potwierdzenie uznania. Zob. N. Gills, Les Témoins de Jéhowah en Lettonie au XX-siècle, Conscience et Liberté 2000, nr 52, s. 115. 32 Por. Conscience et Liberté 1995, nr 49, s. 119.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 179 Dla jednostki wartość przepisów określających jej uprawnienia wynikające z wolności sumienia i wyznania zależy od wielu czynników, nie zawsze możliwych do wprowadzenia przez prawo. Te środki, którymi dysponują władze współczesnego państwa dotyczą gwarancji tej wolności i jej ochrony. Gwarancje te i ochronę wprowadzają w zbliżonym do siebie zakresie państwa postsocjalistyczne, kandydujące do Unii Europejskiej. Ze względu na generalną akceptację założeń państwa prawnego przez wszystkie konstytucje istotnego znaczenia dla realnej wartości wolności sumienia i wyznania nabierają szczegółowe uprawnienia z niej wynikające. Wraz z uprawnieniami proceduralnymi dają one jednostce podstawę prawną do obrony naruszanych lub ograniczanych uprawnień przed sądami powszechnymi, administracyjnymi i konstytucyjnymi. Po przyjęciu do Rady Europy mieszkańcy państw postsocjalistycznych kandydujących do Unii uzyskali możliwość, po wyczerpaniu środków obrony naruszanych praw przed organami krajowymi, składania skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Takie skargi, wprawdzie jeszcze w niewielkiej liczbie, już tam wpływają. Efektem pozytywnym takiej skargi była legalizacja Świadków Jehowy w Bułgarii i zobowiązanie rządu bułgarskiego do przystosowania projektu ustawy przyznającej ich członkom prawa do odbywania zastępczej 33 służby wojskowej. Pośrednią gwarancję wolności sumienia i wyznania widzą wszystkie państwa postsocjalistyczne w rozdziale kościoła i państwa, a w konsekwencji w neutralności bądź bezstronności władz publicznych w sprawach religijnych. Akceptują też zasadę równouprawnienia wszystkich obywateli bez względu na wyznawaną religię lub światopogląd. Obok gwarancji prawnych i instytucjonalnych istotne znaczenie ma prawno- -karna ochrona wolności sumienia i wyznania. Przedmiotem ochrony prawa karnego jest prawo jednostki do samookreślenia religijno-światopoglądowego i działania zgodnego z nakazami własnego sumienia. Przesłanką odpowiedzialności jest stosowanie przymusu przy korzystaniu przez jednostkę z uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania, różnicowanie praw obywateli z powodu przekonań w sprawach religijnych czy obrażania uczuć religijnych. Kodeksy karne wprowadzają zróżnicowany katalog przestępstw przeciwko naruszaniu tej wolności. Rzadko jednak na równi z ochroną uczuć religijnych są traktowane przekonania czy poglądy ateistyczne. 33 Zob. A. Gara, Les Témoins Jéhovah reconus en Bulgaria, Conscience et Liberté 1999, nr 57, s. 113 i n. W dniu 3 maja 2001 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał za pogwałcenie art. 9 konwencji rzymskiej z 1950 roku przez władze Bułgarii skazanie członka tego związku wyznaniowego za odmowę służby wojskowej, mimo iż konstytucja taką możliwość przewiduje, a parlament nie uchwalił ustawy o zastępczej służbie wojskowej. U.S. Department of State. Annual Report on International Religious Freedom for 2001. Bulgaria.

180 MICHAŁ PIETRZAK STATUS PRAWNY ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W PAŃSTWACH POSTSOCJALISTYCZNYCH KANDYDUJĄCYCH DO UNII Równość i równouprawnienie związków wyznaniowych Uznawana formalnie przez większość konstytucji i ustaw wykonawczych zasada równości i równouprawnienia związków wyznaniowych jest uważana za ważną gwarancję indywidualnej wolności sumienia i wyznania. Zapewnia bowiem ich wyznawcom prawo do korzystania z równej wolności kolektywnej. Przeciwdziała dyskryminacji i uprzywilejowaniu niektórych. Nie jest ona jednakowo rozumiana przez wszystkie państwa kandydujące. Przejawia się to w formalnych podziałach związków wyznaniowych na grupy i różnicowaniu ich uprawnień. Pierwsze podziały, opierające się na kryteriach historycznych i społecznych, wyodrębniają związki wyznaniowe istniejące od dawna, tradycyjne, zakorzenione w społeczeństwie, i nowo powstające. Wśród istniejących od dawna wyodrębnia się z kolei narodowe, od wieków powiązane z życiem narodu, które w przeszłości miały status Kościoła państwowego. Znajduje to niekiedy wyraz w przepisach prawnych, uznających określony Kościół za tradycyjny czy narodowy (Bułgaria, Rumunia) bądź wymieniając go indywidualnie w konstytucji (Polska Kościół rzymskokatolicki). Drugie podziały związków wyznaniowych mają za przesłankę tryb regulacji ich sytuacji prawnej. Najważniejszym jest podział na zarejestrowane (uznane) i nie zarejestrowane (nieuznane). W większości państw wydawane ustawy o sytuacji prawnej związków wyznaniowych traktowały jako uznane bądź zarejestrowane 34 wszystkie istniejące legalnie wraz z wejściem w życie tych ustaw. W niektórych krajach zarejestrowane związki wyznaniowe podlegają dalszym podziałom. W Polsce wśród zarejestrowanych wyodrębniono grupę, która uzyskała indywidualną regulację ustawową (15 związków wyznaniowych). W krajach o przewadze wyznawców religii rzymskokatolickiej (Polska, Czechy, Słowacja, Litwa) status prawny Kościołów rzymskokatolickich jest normowany przez umowę międzynarodową, zawieraną ze Stolicą Apostolską. Na Litwie wśród zarejestrowanych występują trzy grupy związków wyznaniowych: tradycyjne, uznane i zarejestrowane. 35 Mimo proklamowania przez konstytucje państw postsocjalistycznych zasady równouprawnienia związków wyznaniowych, jej realizacja w przepisach wykonawczych i praktyce organów państwowych napotyka wiele trudności. Wynikają one z oddziaływania tradycyjnych rozwiązań prawnych, właściwych dla państwa wyznaniowego, i dowolnej interpretacji zasady neutralności organów państwowych. Występują one w niejednakowych rozmiarach w poszczególnych państwach. 34 Por. J.R. Tretera, The Principles of the State..., s. 146. 35 Por. J. Kuznecoviene, Church and State in Lithuania, European Journal for Church and State Research 1999, t. 6, s. 209 i n.; a także U.S. Department of State. Annual Report on International Religious Freedom for 2001. Lithuania.

PRAWO WYZNANIOWE PAŃSTW POSTSOCJALISTYCZNYCH... 181 W praktyce wyraża się to najczęściej w różnicowaniu subwencji państwowych, ulg i zwolnień podatkowych, uprawnień majątkowych, w nauczaniu religii w szkołach publicznych, w tworzeniu szkół prywatnych, opłacaniu przez państwo składek na ubezpieczenia społeczne duchownych, różnicowaniu nadzoru nad działalnością związków wyznaniowych. Jeszcze większe zróżnicowanie dotyczy nieuznanych prawnie związków wyznaniowych. Nie korzystają one z uprawnień przysługującym prawnie uznanym. Katalog uprawnień, formalnie wynikający ze wspólnego korzystania z indywidualnej wolności sumienia i wyznania, zależy od swobodnego uznania organów administracji państwowej 36. Prawa związków wyznaniowych Prawa związków wyznaniowych w państwach postsocjalistycznych, kandydujących do Unii Europejskiej wynikają z przepisów konstytucji, umów międzynarodowych (konwencji i paktów, dotyczących praw człowieka), a gdy chodzi o Kościół rzymskokatolicki także z umów zawieranych ze Stolicą Apostolską oraz z ustawodawstwa zwykłego. Związki wyznaniowe korzystają aktualnie ze zróżnicowanego katalogu uprawnień, wynikających ze swobody wypełniania funkcji religijnych. W katalogu tym wyodrębnia się zwykle trzy grupy uprawnień związanych: 1) z wykonywaniem funkcji religijno-kultowych, 2) z prowadzeniem działalności organizacyjnej i majątkowo-finansowej, 3) z prowadzeniem działalności charytatywnej i pozareligijnej. Uprawnienia religijno-kultowe. W zakresie realizacji funkcji religijno-kultowych zarejestrowane związki wyznaniowe korzystają generalnie ze znacznej swobody, aczkolwiek zdarzają się również przypadki jej ograniczania przez władze administracyjne. Organizowanie i prowadzenie działalności kultowej w kościołach i do- 37 mach modlitwy nie podlega kontroli administracyjnej. Jedynie sprawowanie kultu na drogach i placach publicznych (procesje, pielgrzymki) wymaga uzgodnienia z organami administracyjnymi. Wszystkie związki wyznaniowe mogą formalnie 36 Potwierdzają to wydawane przez U.S. Department of State. Annual Report on International Religious Freedom, dotyczące poszczególnych państw postsocjalistycznych, zamieszczane w Internecie. W Bułgarii władze zakazały działalności niezarejestrowanych związków wyznaniowych. Zob. U.S. Department of State... 2001, Bulgaria. Nowy projekt ustawy o związkach wyznaniowych z 2000 roku pozbawia je możliwości wszelkiego rozwoju. Zob. A. Krusstef, An Atempt at Modernisation..., s. 594. 37 W Rumunii władze państwowe pod presją Kościoła prawosławnego ograniczają działalność kultową nowych związków wyznaniowych. Zob. U.S. Department of State... 2001, Romania. Ograniczenia działalności Świadków Jehowy występują również w Bułgarii. Zob: A. Krussteff, An Attempt at Modernisation..., s. 581. W 1996 roku przedstawiciele kilku Kościołów protestanckich złożyli prezydentowi Bułgarii J. Jelevowi protest przeciwko utrudnianiu im przez władze prowadzenia działalności kultowej. Zob. Conscience et Liberté 1996, nr 51, s. 123.

182 MICHAŁ PIETRZAK prowadzić działalność duszpasterską w wojsku, więzieniach, szpitalach, ale jedynie kapelani liczniejszych uzyskują za swą pracę wynagrodzenie od państwa. Związki wyznaniowe dysponują prawem prowadzenia działalności propagandowej za pośrednictwem środków masowego przekazu. Rozmiary tej działalności są warunkowane możliwościami finansowymi i życzliwością władz publicznych (koncesja na prowadzenie stacji radiowych i telewizyjnych). Dostęp do publicznego radia i telewizji regulowany jest przez dwustronne porozumienia. Korzystają z nich w praktyce większe i aktywniejsze związki wyznaniowe. W Polsce Kościół rzymskokatolicki prowadzi jedną stację telewizyjną i przeszło 100 stacji radiowych o zasięgu lokalnym. W Czechach istnieją dwie rozgłośnie radiowe, rzymskokatolicka i adwentystyczna. 38 W krajach postsocjalistycznych związki wyznaniowe stworzyły zróżnicowany system kształcenia duchownych. Odbywa się ono najczęściej w autonomicznych uczelniach teologicznych, utrzymywanych i kierowanych przez związki wyznaniowe. Korzystając z ogólnie obowiązujących przepisów prawa, związki wyznaniowe 39 mogą prowadzić wyższe uczelnie prywatne, na których oprócz studiów teologicznych i filozoficznych istnieją studia humanistyczne (Polska, Słowacja, Węgry). 40 W niektórych krajach (Polska, Litwa, Słowacja, Czechy, Rumunia, Bułgaria) działają na uniwersytetach państwowych wydziały teologii katolickiej, w Czechach także protestanckiej i husyckiej, na Słowacji również protestanckiej, prawosławnej i greckokatolickiej, a w Bułgarii i Rumunii, obok prawosławnej, także protestanckiej i adwentystycznej. W Polsce istnieje Chrześcijańska Akademia Teologiczna 41 (uczelnia państwowa), kształcąca duchownych dla Kościołów protestanckich, starokatolickich i prawosławnego. Nauczanie religii (katecheza) jest uznawane za wewnętrzną sprawę związków wyznaniowych, nie podlegającą regulacjom państwowym. Związki korzystają z pełnej samodzielności przy określaniu programów i metod nauczania. Od początku przemian ustrojowych rozpoczął się pod naciskiem związków wyznaniowych i rodziców proces wprowadzania nauki religii do szkół publicznych. Wywoływał on kontrowersyjne dyskusje wokół interpretacji zasady rozdziału, a głównie rozumienia pojęcia neutralności religijnej państwa. W konsekwencji tych dyskusji regu- 38 Zob. J.R. Tretera, The Principles of the State..., s. 151. 39 Por. B. Basdevant-Gaudemet, Education et religion dans les pays candidats à 1 Union Européenne, [w:] Le statut des confessions..., s. 23 i n.; zob. też J. Peteva, The Legal Status of Church and Religion in the Republic of Bulgaria, [w:] Le statut des confessions..., s. 241; J.R. Tretera, The Principles of the State..., s. 149. 40 Na Węgrzech istnieje prywatny uniwersytet katolicki i protestancki. Na uniwersytetach państwowych nie ma wydziałów teologii. Zob. P. Erdö, B. Schanda, Church and State in Hungary. An Overview of Legal Questions, European Journal for Church and State Research 1999, t. 6, s. 229. Na Słowacji istnieje uniwersytet katolicki w Rużemberoku. Zob. J.R. Tretera, Religion und Ausbildung in Mittel- und Osteuropa, 2001 (referat powielany). 41 Por. B. Basdevant-Gaudemet, Education et religion..., s. 24 i n.; J.R. Tretera, The Principles of the State..., s. 149; P. Mulik, Etats et Eglise en Republic Slovaque, Conscience et Liberté 1997, nr 53, s. 80.