UNIWERSYTET PRZYRODNICZY WE WROCŁAWIU INSTYTUT BIOLOGII ZAKŁAD EKOLOGII KRĘGOWCÓW I PALEONTOLOGII Kożuchowska 5b, 51-631 Wrocław tel./fax (+71) 3 205 876 WROCŁAW UNIVERSITY OF ENVIRONMENTAL AND LIFE SCIENCES INSTITUTE OF BIOLOGY DEPARTMENT OF VERTEBRATE ECOLOGY AND PALEONTOLOGY Kożuchowska 5b, 51-631 Wrocław, Poland tel./fax 00 48 71 3 205 876 16. Międzynarodowe Liczenie Nietoperzy na obszarze Natura 2000 Nietoperek (woj. lubuskie) jednej z największych zimowych kolonii nietoperzy w Europie Cel liczenia: 6 9 stycznia 2017 r. M A T E R I A Ł Y D L A M E D I Ó W Dynamiczny rozwój gospodarczy naszego kraju w znaczący sposób wpływa na przyrodę. Obowiązkiem naszego kraju wynikającym z międzynarodowych przepisów w zakresie ochrony przyrody, w szczególności Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, jest monitorowanie tych procesów i zapobieganie ich negatywnym skutkom dla polskiej przyrody. Prowadząc coroczne liczenia w poniemieckich podziemiach na obszarze Natura 2000 PLH080003 Nietoperek (kod obszaru: PLH080003, powierzchnia 7 377.37 ha) w województwie lubuskim monitorujemy liczebność gatunków nietoperzy i stan ich siedlisk oraz staramy się dowiedzieć czy i w jaki sposób rozwój gospodarczy wpływa na nietoperze w jednym z ich największych zimowisk w Unii Europejskiej. W czasie ostatniego liczenia (9.01.2016 r.) w międzyrzeckich podziemiach odnotowaliśmy łącznie zimowanie 35 778 nietoperzy należących do 10 gatunków, tj. o 2 816 osobników (7,3%) mniej niż w czasie liczenia w styczniu 2015 r. Spadek liczebności odnotowany w 2016 r. może okazać się krótkotrwałą fluktuacją liczebności, dlatego liczenie w bieżącym roku jest ważne, ponieważ odpowie na pytanie czy tendencja spadku liczebności zostanie utrzymana. W celu uzyskania wiarygodnych wyników, w tym w szczególności uniknięcia kilkakrotnego liczenia nietoperzy obudzonych w czasie liczenia, oraz ograniczenia niepokojenia tych ssaków do niezbędnego minimum, konieczne jest przeprowadzenie liczenia w ciągu jednego dnia (od wschodu do zachodu słońca), co przy łącznej długości podziemnych korytarzy wynoszącej 32 km, wymaga udziału co najmniej 70 osób. Podziemny system korytarzy został podzielony na 9 odcinków, w których nietoperze są liczone jednocześnie przez 9 zespołów. 1
Zimowa kolonia nietoperzy zamieszkująca podziemia Centralnego Odcinka Frontu Umocnionego Łuku Odry i Warty jest doskonale znana badaczom nietoperzy z Unii Europejskiej, a prowadzone tam co roku liczenia są wspólnym międzynarodowym przedsięwzięciem badawczym. Liczba osób liczących nietoperze 7 stycznia 2017 r. będzie taka sama jak w ubiegłym roku 70 osób. Większość uczestników będą stanowili chiropterolodzy z zagranicy (łącznie 47 osób). Z Polski na liczenie przyjadą 23 osoby. W najbliższym liczeniu, podobnie jak w ubiegłym roku, najliczniejszą grupą obcokrajowców będą Brytyjczycy (12 osób), przyjadą też chiropterolodzy z Niemiec (10 osób), Holandii (5 osób), Belgii (8 osób), Norwegii (4 osoby), Finlandii (4 osoby), Słowacji (2 osoby) i po jednej osobie z Hiszpanii i Szwecji. Z Polski najliczniejszą grupę będą stanowili chiropterolodzy z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Przyjadą też chiropterolodzy z Warszawy (Instytut Badawczy Leśnictwa) i Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra z Poznania. Wieloletnie badania prowadzone wspólnie z chiropterologami (zoologami zajmującymi się badaniem nietoperzy) z Niemiec (Dr. Urlich Zöphel & Dipl. Biol. Dagmar Brockmann, Fledermausmarkierungszentrale, Dresden) wykazały, że nietoperze przylatują do podziemii na obszarze Natura 2000 Nietoperek z ogromnego obszaru Nizin Środkowoeuropejskich, o powierzchni co najmniej 17 000 km 2. Maksymalne długości przelotów nietoperzy osiągają 260 km, co najlepiej świadczy o znaczeniu podziemi dla zimowania tych ssaków. Z tego powodu ich ochrona na obszarze Natura 2000 Nietoperek ma międzynarodowe znaczenie, a jej skuteczność wpływa na liczebność nietoperzy na dużym obszarze Europy Środkowej. Liczenie w bieżącym roku pozwoli stwierdzić czy nocki duże rozmnażające się w Niemczech nadal będą przenosiły się na zimowanie do Polski, do podziemii obszaru Natura 2000 Nietoperek, o czym świadczy ich wzrost liczebności w ostatnich latach. Podczas liczenia w 2011 r. stwierdzono łącznie 204 nietoperze zabite przez wandali, którzy nielegalnie dostali się do podziemi przez zniszczone kraty. Dopiero jesienią 2011 r. śledztwo w tej bulwersującej sprawie zostało zakończone. Pani Prokurator Małgorzata Przybysz z Prokuratury Rejonowej w Międzyrzeczu stwiedziła: Sprawa została umorzona z powodu niewykrycia sprawców. Przyjęłam świadome działania człowieka, a nie śmierć nietoperzy z przyczyn naturalnych czy chorobowych, ale nie jesteśmy w stanie wskazać winnych. Mamy nadzieję, że w bieżacym roku, podobnie jak w roku ubiegłym, zabezpiecznienie systemu podziemnego kratami będzie na tyle skuteczne, że ten makabryczny incydent się nie powtórzy. Dla młodych adeptów "sztuk nietoperzowych" tj. magistrantów i doktorantów polskich uczelni, liczenie jest okazją do spotkania z naukowcami z Zachodniej Europy, co często owocuje nawiązaniem kontaktów i dalszym rozwojem naukowym. Liczenie nietoperzy jest okazją do wymiany doświadczeń i planowania wspólnych projektów badawczych. Podobnie jak w ubiegłym roku w tegorocznym liczeniu weźmie udział 8 ratowników medycznych, których zadaniem będzie czuwanie nad bezpieczeństwem uczestników 2
liczenia. Kierownikiem Zespołu Ratowników Medycznych jest Pan Adam Tomaszyk tel. 669 979 008. W 2012 r. stan prawny międzyrzeckich fortyfikacji uległ zasadniczej zmianie. W wyniku starań miłośników fortyfikacji z całej Polski podziemia Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego zostały wpisane do rejestru zabytków i objęte ochroną konserwatorską. Jak pogodzić ochronę zabytków z ochroną przyrody? Musimy na ten temat rozmawiać i wypracowywać rozwiązania korzystne dla obu stron. Z tego powodu na konferencję prasową odbywającą się co roku w czasie liczenia zaprosiliśmy przedstawicieli: (1) Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim, (2) Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy w Pniewie (Gmina Międzyrzecz), (3) władz samorządowych, i (4) miłosników fortyfikacji z międzyrzeckiego Stowarzyszenia PANZERWERK 7. W niedzielę 8 stycznia 2017 r., razem z członkami Stowarzyszenia PANZERWERK7 policzymy nietoperze w podziemiach Grupy Warownej Schill, znajdującej się w północnej części obszaru Natura 2000 Nietoperek. 1. Program: 1.1. Spotkanie organizacyjne wszystkich uczestników liczenia. 6 stycznia 2017 (piątek) godz. 19:00, Wysoka, Gościniec na Półwyspie. Program spotkania: Tomasz Kokurewicz (1) powitanie uczestników, (2) informacja na temat organizacji liczenia w 2017 r., (3) skład grup liczących nietoperze, (4) wyniki monitoringu liczebności nietoperzy w podziemiach Centralnego Odcinka Frontu Umocnionego Łuku Odry i Warty w latach 1999 2016. Prezentacja multimedialna w języku angielskim. Adam Tomaszyk Kierownik Zespołu Ratowników Medycznych "In Case of Emergency" call: +48 669 979 008 Zasady bezpieczeństwa i procedury alarmowe. Prezentacja multimedialna w języku angielskim. 1.2. Liczenie nietoperzy 7 stycznia 2017 (sobota) godz. 6:00 16:00 Liczenie będzie prowadzone przez 9 grup liczących nietoperze jednocześnie w dziewięciu częścich (sekcjach) podziemii. Jak co roku kierownikami grup będzie jedna osoba z Polski i jedna z zagranicy. Wejście do systemu podziemnego Grupy: 1 7. Wejście w Pniewie przez obiekt PzW 717 o godz. 6:00. Spotykamy się o 5:50 na parkingu przy wejściu na trasę turystyczną w Pniewie. Grupy nr 8 i 9 3
Wejście w Boryszynie przez obiekt PzW Nord o godz. 6:00. Spotykamy się o 6:50 na parkingu przy wejściu na trasę turystyczną w Boryszynie. 1.3. Konferencja prasowa. 7 stycznia 2017 (sobota) godz. 13:00, wejście na podziemną trasę turystyczną w miejscowości Pniewo (gmina Międyrzecz). W konferencji prasowej wezmą udział: (1) przedstawiciele Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim, (2) przedstawiciele władz samorządowych, (3) przedstawiciele Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy w Pniewie, (4) przedstawiciele Stowarzyszenia PzW 7, (5) dwóch Ratowników Medycznych i (6) pięciu uczestników liczenia z Polski, Niemiec i Wielkiej Brytanii. 1.4. Podsumowanie wyników liczenia 7 stycznia 2017 (sobota) godz. 18:00 -????, Wysoka, Gościniec na Półwyspie 1.5. Liczenie nietoperzy w wolnostojących obiektach naziemnych na obszarze Natura 2000 Nietoperek 8 9 stycznia 2017 (niedziela-poniedziałek). Kontakt: Od 1999 r. program monitoringu liczebności nietoperzy w podziemiach Centralnego Odcinka Frontu Umocnionego Łuku Odry i Warty jest koordynowany przez dr-a Tomasza Kokurewicza z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu (tomasz.kokurewicz@up.wroc.pl, (071) 3205 878, kom. 691 375 760). Adres: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Biologii, Zakład Ekologii Kręgowców i Paleontologii, Kożuchowska 5b, 51-631 Wrocław. Dodatkowe informacje do wykorzystania: Podziemia Centralnego Odcinka Frontu Umocnionego Łuku Odry i Warty to system korytarzy i komór, oraz naziemnych bunkrów, zbudowanych przez Niemców w latach 30. i w czasie II Wojny Światowej. Obecnie podziemia znajdują się w pierwszej dziesiątce najliczniejszych zimowisk w Unii Europejskiej, w którym zimuje co roku ok. 39 000 tych skrzydlatych ssaków. Zróżnicowane warunki mikroklimatyczne, stała temperatura i wysoka wilgotność powietrza w podziemiach stwarzają nietoperzom wyjątkowo korzystne warunki do przetrwania zimy. Wieloletnie badania prowadzone przez pracowników Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, we współpracy z chiropterologami (zoologami zajmującymi się badaniem nietoperzy) z Centrum Obrączkowania Nietoperzy w Dreźnie (Fledermausmarkierungszentrale, Dresden), wykazały, że nietoperze przylatują do podziemi Frontu Umocnionego Łuku Odry i Warty z ogromnego obszaru Nizin Środkowoeuropejskich, o powierzchni co najmniej 17 000 km 2. Maksymalne długości przelotów nietoperzy osiągają 260 km, co najlepiej świadczy o znaczeniu podziemi dla zimowania tych ssaków. Z tego powodu ich ochrona na obszarze Natura 2000 Nietoperek ma międzynarodowe znaczenie, a jej skuteczność wpływa na liczebność nietoperzy na dużym obszarze Europy Środkowej. 4
Przeloty nocka dużego (kółka) i nocka Brandta (gwiazdka - 12) z przygranicznych terenów Niemiec do obszaru Natura 2000 Nietoperek w latach 1975 2009 (Harmata, Haensel, 1996 białe kółka, dane własne T. Kokurewicz z zespołem czarne kółka) 5
Minimalna powierzchnia obszaru migracji nocków dużych do obszaru Natura 2000 Nietoperek w latach 1975 2009 (Harmata, Haensel, 1996 białe kółka, dane własne T. Kokurewicz z zespołem czarne kółka). Wśród 26 gatunków nietoperzy stwierdzonych dotychczas w Polsce, aż 8 zostało wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. W celu ich ochrony tworzone są obszary "Natura 2000". Najcenniejszym z nich jest obszar PLH080003 "Nietoperek", znajdujący się na terenie Centralnego Odcinka Frontu Umocnionego Łuku Odry i Warty (znanego również jako Międzyrzecki Rejon Umocniony), położonego w województwie lubuskim, w gminach Międzyrzecz i Lubrza. W celu zapewnienia skutecznej ochrony nietoperzy konieczne jest objęcie ich programem monitoringu, mającym za zadanie dokumentowanie na bieżąco zmian ich liczebności. Dlatego, co roku w połowie stycznia w podziemiach Centralnego Odcinka Frontu Umocnionego Łuku Odry i Warty odbywa się liczenie zimujących nietoperzy, umożliwiające poznanie zmian liczebności poszczególnych gatunków w kolejnych latach. W celu uzyskania wiarygodnych wyników, w tym w szczególności uniknięcia kilkakrotnego liczenia nietoperzy obudzonych w czasie liczenia, oraz ograniczenia niepokojenia tych ssaków do niezbędnego minimum, konieczne jest przeprowadzenie liczenia w ciągu jednego dnia, co przy łącznej długości podziemnych korytarzy wynoszącej 32 km, wymaga udziału co najmniej 70 osób. Podziemny system korytarzy został podzielony na 9 odcinków, w których nietoperze są liczone jednocześnie przez 9 zespołów. 6
Wiosną 2010 r. zakończyły się ostatecznie prace nad Planem Ochrony Obszaru Natura 2000 "Nietoperek". Po zatwierdzeniu przez Ministra Środowiska (w formie Rozporządzenia), będzie to pierwszy w Polsce i jeden z niewielu w Europie plan ochrony nietoperzowego obszaru Natura 2000. Z tego powodu prace i wdrożenie Planu Ochrony Obszaru Natura 2000 "Nietoperek" są monitorowane przez Generalną Dyrekcję Środowiska Komisji Europejskiej. Celem Planu Ochrony było zapewnienie właściwego stanu ochrony unikatowej kolonii nietoperzy oraz wypracowanie kompromisu między ochroną przyrody a rozwojem gospodarczym. W planie ochrony konieczne było pogodzenie ochrony zimujących nietoperzy z rozbudową infrastruktury turystycznej i inwestycjami na obszarze Natura 2000. Warunkiem sukcesu planu ochrony była dobra współpraca z samorządami, stwarzająca perspektywy na wypracowanie lokalnej strategii zrównoważonego rozwoju. Wykonawcą Planu Ochrony jest Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska z Warszawy (http://www.nfos.org.pl/, tel/fax: (+48 22) 877 23 59 62, ul. Erazma Ciołka 13, 01-445 Warszawa). Koordynatorem prac nad Planem Ochrony jest Wiceprezes NFOŚ p. Andrzej Weigle (a.weigle@nfos.org.pl). Mapa Obszaru Natura 2000 Nietoperek PLH080003 7