SPIS TREŚCI I. POLITYKA ZAGRANICZNA LUDWIKAXIV I UFORMOWANIE SIĘ LIGI AUGSBURSKIEJ. 8 II. "WSPANIAŁA REWOLUCJA" I OBALENIE STUARTÓW W ANGLII. 13 III. OKRĘTY, ICH UZBROJENIE I TAKTYKA WALKI 16 IV. PRZECIWNICY. 36 Anglia 36 Holandia 41 Hiszpania 44 Francja 47 V.REALIAWOJNYNAMORZU POD KONIEC XVII WIEKU 55 VI. WYPRAWA WILHELMA DO ANGLII.. 60 VII. ROZWÓJ SYTUACJI PO DETRONIZACJI JAKUBA II- PLANY STRON 70 VIII. LĄDOWANIE JAKUBA W IRLANDII 74 IX. BITWA W ZATOCE BANTRY 79 X. DZIAŁANIA FLOTY PODCZAS WALK W IRLANDII LATEM I JESIENIĄ 1689 ROKU 87 XI. KAMPANIA MORSKA ROKU 1689 95 XII. KAMPANIA ZIMOWA PRZELOMU 1689 I 1690 ROKU 99 XIII. POCZĄTEK WOJNY KRĄŻOWNICZEJ 105 XIV. BITWA POD BEACHY HEAD (BEVEZIERS). 109 XV. DZIAŁANIA FLOTY NA WODACH IRLANDZKICH W ROKU 1690 I 1691. 130 XVI. PIERWSZY KRYZYS FRANCUSKIEJ FLOTY. 135 XVII. CAMPAGNE DU LARGE ROKU 1691 138

SPIS TREŚCI XVIII. BITWA POD BARFLEUR I ZAGŁADA OKRĘTÓW FRANCUSKICH POD CHERBOURGIEM I LA HOUGUE. 145 Barfleur 149 Po bitwie 163 Cherbourg 166 La Hougue......... 167 XIX. DZIAŁANIA NA MORZU DO KOŃCA 1692 ROKU. 173 XX. KAMPANIA ROKU 1693 I KLĘSKA KONWOJU SMYRNEŃSKIEGO. 176 XXI. DZIAŁANIA KRĄŻOWNICZE DO KOŃCA ROKU 1693 188 XXII. KRYZYS PRZEŁOMU LAT 1693/1694 I ZAŁAMANIE SIĘ FRANCUSKIEJ STRATEGII MORSKIEJ 196 XXIII. KAMPANIA ŚRÓDZIEMNOMORSKA ROKU 1694 I 1695. 200 XXIV. ALIANCKIE ATAKI NA FRANCUSKIE WYBRZEŻA PODCZAS KAMPANII 1694 I 1695 ROKU 213 Brest 18 ( 8) czerwca 1694 roku 213 Dieppe 22-24 ( 12-14) lipca i Hawr 26-29 ( 16-19) lipca 1694 roku 219 Dunkierka 21-25 ( 11-15) września i Calais 26-27 (16-17) września 1694 roku 221 St. Mało 14-15 ( 4-5) lipca i Granville 18 ( 8) lipca 1695 roku. 226 Dunkierka 11 (l) sierpnia i Calais 27 ( 17) sierpnia 1695 roku 230 XXV. DZIAŁANIA NA MORZU PODCZAS OSTATNICH DWÓCH LATWOJNY (1696-1697) 232 XXVI. DZIAŁANIA KRĄŻOWNICZE OD ROKU 1694 B~ XXVII. WOJNA NA KARAIBACH (W INDIACH ZACHODNICH) 253 XXVIII. DZIAŁANIA WOJENNE NA WODACH AMERYKI PÓŁNOCNEJ.. 269 XXIX. WYPRAWA BARONA DE POINTISA l ZDOBYCIE KARTAGENY............. 280

SPIS TREŚCI XXX. PRZEBIEG DZIAŁAŃ WOJENNYCH NA LĄDZIE............ 290 Front niemiecki (reński) 290 Front niderlandzki (flandryjski).. 293 Front katałoński. 296 Front pólnocnowłoski. 299 XXXI. POKÓJ W RYSWICK (RIJSWIJK)........... 303 XXXII.BILANSWOJNYNAMORZU... 306 l. Wysiłek wojenny stron konfliktu. 306 2. Wpływ wojny na rozwój morskiej sztuki wojennej.... 3ll ZAŁĄCZNIKI. 323 l. Wykaz flot państw uczestniczących w wojnie Francji z Ligą Augsburską. 2. Wykaz francuskich okrętów korsarskich przechwyconych podczas wojny przez marynarkę angielską. 3. Wykaz wydatków morskich Anglii i Francji w łatach 1685-1700. 323 373 375 4. Informacje na temat systemów pieniężnych państw morskich uczestniczących w wojnie Francji z Ligą Augsburską. 379 381 382 383 383 384 392 5. Róża wiatrów WYKAZ SKRÓTÓW SPIS MAP SPIS TABEL. SPIS ILUSTRACJI BIBLIOGRAFIA ILUSTRACJE 400

I. POLITYKA ZAGRANICZNA LUDWIKAXlVIUFORMOWANIE SIĘ LIGI AUGSBURSKIEJ G dy w marcu 1643 roku z życiem żegnał się w wieku 42lat król Francji Ludwik XIII, jego następcą został jego jedyny syn, także Ludwik, który do historii przeszedł jako Ludwik XIV. W momencie wstąpienia na tron był on zaledwie S-letnim dzieckiem, stąd regencję objęła jego matka Anna Austriaczka, faktyczną władzę zaś ujął w swe ręce jej pierwszy minister, pochodzący z Sycylii kardynał Juliusz Mazarini. W tej sytuacji młody monarcha ster rządów przejął dopiero po śmierci tego ostatniego w marcu 1661 roku. Ludwik XIV objął władzę w momencie korzystnym dla swego kraju. Od ponad roku Europa Zachodnia znajdowała się w stanie pokoju - po raz pierwszy od roku 1618! Co więcej, sytuacja polityczna była ogólnie korzystna dla Francji. Pokój pirenejski zawarty z Hiszpanią w listopadzie 1659 roku dawał jej nabytki terytorialne na północy (część Artois, Luksemburgu i Flandrii) oraz na południu (Roussillon) zaś małżeństwo z Marią Teresą, wobec fatalnego stanu zdrowia syna Filipa IV- Karola - dawało Ludwikowi szansę na uzyskanie korony hiszpańskiej. Na wschodzie dyplomacji francuskiej udało się uratować swego szwedzkiego sojusznika od klęski w drugiej wojnie północnej i doprowadzić do podpisania traktatów pokojowych w Oliwie (Szwecji z Polską, Brandenburgią i cesarzem; w maju 1660 roku) w Kopenhadze (z Danią; w czerwcu 1660 roku) oraz w Kardis (z Rosją; w czerwcu 1661 roku). Poprawnie układały się również stosunki z Anglią, na której tron powrócił w 1660 roku Karol II Stuart, będący sojusznikiem Ludwika. Młody francuski monarcha obejmował więc rządy w okresie spokoju, gdy jego krajowi nie zagrażały żadne niebezpieczeństwa, a sytuacja polityczna w całym regionie stabilizowała się. Od samego początku nowemu władcy przyświecała idea zapewnienia Francji mocarstwowej pozycji w Europie. W pierwszej kolejności Ludwik XIV liczył na tron hiszpański, chorowity syn Filipa IV przeżył jednak swego ojca i w 1665 roku objął władzę jako Karol II. W tej sytuacji Ludwik XIV postanowił sięgnąć przynajmniej po część posiadłości hiszpańskich, konkretnie zaś po hiszpańskie Niderlandy, korzystając ze zwyczajowego prawa brabanckiego (prawa dewolucyjnego), które dawało pierwszeństwo do sukcesji żonie Ludwika- Marii Teresie 1 Pretensje Ludwika XIV nie zostały oczywiście przyjęte 1 Prawo dewolucyjne zakładało, że pierwszeństwo przy dziedziczeniu mają dzieci z pierw~zego małżeństwa przed dziećmi z małżeństw kolejnych, nawet gdyby dzieckiem z pierwszego małżeństwa była córka, z kolejnego zaś syn. Maria Teresa, żona Ludwika XIV, była dzieckiem pierwszej żony króla hiszpańskiego Filipa IV, Elżbiety Burbon, córki króla Francji Henryka IV i Marii Medycejskiej. Po śmierci Elżbiety w roku 1644 Filip IV poślubił w pięć lat później Marię Annę (Mariannę) Hab, burg, niedoszłą małżonkę swego syna Baltazara Karola, zmarłego w 1646 roku. Była ona Jednak icg''

WOJNA FRANCJI z LIG~ AuGSBURSKĄ 1688-1697 9 przez Hiszpanów, w efekcie czego w czerwcu 1667 roku Francuzi rozpoczęli działania wojenne, zajmując w krótkim czasie szereg miejscowości, w tym Liile, Douai, Courtrai i Tournai oraz Franche-Comte. Równocześnie, w styczniu 1668 roku, dyplomacji francuskiej udało się zawrzeć porozumienie z cesarzem Leopoldem I w sprawie ewentualnego podziału imperium hiszpańskiego po spodziewanej rychło śmierci chorowitego Karola II, w którym uznawał on prawa Ludwika XIV zarówno do hiszpańskich Niderlandów, jak i Franche-Comte oraz hiszpańskich kolonii. Sukcesy francuskie wywołały jednak niepokój Holendrów, przerażonych wizją sąsiedztwa z rządzoną przez Ludwika XIV Francją 2 W rezultacie rozpoczęli oni akcję dyplomatyczną, pozyskując również zaniepokojonych wzrostem francuskiej potęgi Anglików (sympatii Karola II do Ludwika XIV nie podzielał angielski parlament i większość społeczeństwa) oraz Szwedów, doprowadzając do zawarcia pomiędzy tymi państwami w styczniu 1668 roku układu w Hadze. W efekcie, przy pośrednictwie tych państw, Ludwik XIV zgodził się zawrzeć z Hiszpanią w maju 1668 roku pokój w Akwizgranie, na mocy którego zwrócił większość zdobyczy, zatrzymując jednak Lilie. Można przyjąć, że takie warunki pokojowe stanowiły z punktu widzenia francuskiego monarchy znaczące ustępstwo, w żaden bowiem sposób nie odzwierciedlały one sytuacji militarnej na froncie, gdzie Francuzi dali liczne dowody swej przewagi. Ludwik XIV chciał jednak uniknąć eskalacji konfliktu, dostrzegając, iż bardziej niż przeżywająca głęboki kryzys Hiszpania, na drodze ku wielkości Francji stała Holandia. Ten mały kraj był jednocześnie potęgą gospodarczą w ówczesnej Europie, pozycję swą opierając na handlu. Jednocześnie jednak Holandia też znajdowała się na rozdrożu. Aż do połowy XVII wieku za głównego wroga wciąż uważała jeszcze Hiszpanię. Dopiero wojna dewolucyjna zmieniła ten stan rzeczy - zaniepokojona francuską potęgą Holandia zaczęła szukać zbliżenia z hiszpańskimi Habsburgami, licząc na stworzenie z hiszpańskiej części Niderlandów swego rodzaju bufora pomiędzy nią i Francją. Jednocześnie troską napawała Holendrów kwestia handlu międzynarodowego - podstawy ich bytu i potęgi. Holendrzy, zwani "szyprem świata", zainteresowani byli wolnością handlu na morzach, tymczasem coraz więcej krajów przyjmowało politykę nacjonalizmu gospodarczego związaną z koncepcjami merkantylistycznymi. Jednym z nich była Anglia, która w 1651 roku pod rządami Cromwella uchwaliła tzw. "Akt nawigacyjny" (poprzedzone rok wcześniej zakazem handlu cudzoziemców z angielskimi koloniami), stanowiący, iż towary obce do portów angielskich przywozić mogą tylko statki angielskie (z angielską załogą) lub krajów, w których towary te zostały wyprodukowane. Stal się on przyczyną pierwszej wojny >io>trzenicą i w efekcie narodzony z tego kazirodczego związku Karol był od najmłodszych lat dzieckiem chorowitym i lekko upośledzonym umysłowo. W tej sytuacji pretensje Ludwika XIV do hiszpańskich Niderlandów miałyby pewne (choć mocno dyskusyjne) uzasadnienie, były jednak calkuwicie >przeczne z postanowieniami zawartego w 1659 roku traktatu pirenejskiego. 1 Popularne było w Holandii powiedzenie, iż "dobrze mieć Francję za sojusznika, ale źle mieć ją za sąsiada".

PIOTR O LENDER angielsko-holenderskiej stoczonej w latach 1652-1654, przegranej przez Holendrów. Sytuacji nie zmieniła restauracja monarchii w Anglii w roku 1660. W rezultacie w 1665 roku wybuchła druga wojna angielsko-holenderska, która co prawda przyniosła Zjednoczonym Prowincjom szereg sukcesów militarnych, nie doprowadziła jednak do zniesienia "Aktu nawigacyjnego" ( aczkolwiek został on nieco zmodyfikowany na ich korzyść), jako że rozpoczynająca się właśnie wojna dewolucyjnaskłoniła Holendrów do zawarcia kompromisowego pokoju w Bredziew marcu 1667 roku. Równocześnie Zjednoczone Prowincje (które w rzeczywistości stanowiły dość luźną federację siedmiu prowincji 3 ) przeżywały poważne trudności wewnętrzne. Wynikały one z wielu przyczyn. Przede wszystkim istniały dość istotne różnice pomiędzy prowincjami "morskimi" i "kontynentalnymi", przy czym wśród tych pierwszych dominującą pozycję zajmowała Holandia ze stołecznym Amsterdamem na czele. Jej partykularna i dość egoistyczna polityka, narzucana często całej Republice, wywoływała konflikty, choć z drugiej strony trzeba też zaznaczyć, iż wielokroć, gdy zawodziła Unia, sytuację ratowała właśnie Holandia. W rezultacie istniały w Zjednoczonych Prowincjach dwa centra rywalizujące o władzę: Holandia, reprezentowana przez tzw. regentów (oligarchię kupiecką dziedzicznie sprawującą najważniejsze urzędy) oraz dynastia orańska, którą z kolei popierała na ogół szlachta prowincji lądowych, chłopi, duchowieństwo kalwińskie, miejskie pospólstwo, a nawet część kupiectwa niechętnego przywilejom regentów. W omawianym okresie przewaga należała do regentów, których interesy reprezentował wielki pensjonariusz 4 Jan de Witt. Sprawował on w praktyce władzę od czasów pierwszej wojny angielsko-holenderskiej (wielkim pensjonariuszem został w 1653 roku), jego popularność jednak stopniowo malała. Orańczycy, po śmierci w 1650 roku Wilhelma II, znajdowali się w osłabieniu, ale z biegiem czasu rosła rola małoletniego Wilhelma III Orański ego, z którego osobą nadzieję wiązali wszyscy ci, którym nie w smak była polityka de Witta i regentów. Wspomniane wyżej konflikty wewnętrzne stawiały Republikę w trudnej sytuacji, bowiem po zawarciu pokoju w Akwizgranie ( 1668) Ludwik XN ją wła- 1 Republika Zjednoczonych Prowincji powstała w styczniu 1579 roku w wyniku unii zawartej w Utrechcie, stanowio}c odpowiedź na zawarto} dwa tygodnie wcześniej unię prowincji południowych Niderlandów w Arras, opowiadającą się za utrzymaniem rządów hiszpańskich. Unię w Utrechcie podpisały: Holandia, Zelandia, Fryzja, Utrecht, Geldria, Overijsel i Groningen. Z racji dominujolcej wli Holandii (pokrywała ona ponad 50'\J wspólnych wydatków Zjednoczonych Prowincji\, nazwa tej pr,,. wincji stała się z biegiem czasu synonimem całej unii. Hiszpanie niepodległosć Zjednoczonych Pwwincji uznali dopiero w roku 1648 (faktycznie w momencie zawarci.1 rozejmu w 1609 roku). Dla śmk> ścinależy dodać, że oprócz siedmiu wymienionych wyżej prowincji do unii należała również prowmcp Drenthe, ale nic miała ona swych przedstawicieli w Stanach Generalnych ~ponosiła mniej niż l'\> wspólnych wydatków Republiki) oraz zarządzane bezpośrednio przez Stany Generalne Limburg i Pół nocna Brabancja (odłączone od południowych Niderlandów na początku XVII wieku). ' Wielki pensjonariusz był przedstawicielem interesów szlachty w Stanach Prowincjonalny.: h H,,_ landii (obok 18 przedstawicieli miast wyłonionych przez regentów). Zajmujący to stanowisko w b lach 1653-1672Jan de Witt, wykorzystując dominującą pozycję Holandii w Zjednoczonych Prowin cjach (pokrywała ona 58% wydatków Unii i jej pozycja była adekwatna do tego stanu rzeczy),,,dgrvwał de facto rolę przywódcy państwa.

WOJNA FRANCJI z LIG1 AUGSBURSKI\ 1688-1697 li śnie uznał za swego kolejnego przeciwnika. Zarówno z racji działań holenderskich mających uniemożliwić Francji zajęcie południowych Niderlandów, jak i chęci złamania ekonomicznej przewagi tego kraju utrudniającej realizację merkantylistycznej polityki Colberta (który, jakkolwiek opowiadał się raczej za polityką pokojową, to jednak pomysł wojny z Holandią popierał). Przygotowując się do nowej wojny, francuskiej dyplomacji udało się rozbić sojusz zawarty w Hadze, doprowadzając w czerwcu 1670 roku do zawarcia tajnego układu antyholenderskiego w Dover z Karolem II i zapewnić neutralność cesarza w również tajnym układzie paryskim podpisanym w listopadzie 1671 roku. Wszystko to umożliwiło Francuzom wszczęcie nowej wojny przeciw Holandii wiosną roku 1672, przy czym równocześnie działania wojenne, jako ich sojusznicy, rozpoczęli także Anglicy. Przewaga francusko-angielska była tak wielka, iż początkowo wydawało się, że Holandia szybko poniesie klęskę. Tak się jednak nie stało. Na morzu flocie holenderskiej udało się pokonać Anglików i Francuzów. l chociaż owe zwycięstwa nie były decydujące (pod względem taktycznym bitwy stoczone pod Solebay, Schooneveldt i Texel właściwie zakończyły się wynikiem nierozstrzygniętym, co jednak w zaistniałej sytuacji już było strategicznym sukcesem Holendrów) to zniechęciły do prowadzenia dalszych działań wojennych Anglików, którzy w lutym 1674 roku wycofali się z wojny na honorowych warunkach podpisując traktat pokojowy w Westminsterze' Jednocześnie, wkrótce po rozpoczęciu działań wojennych, pod naciskiem opinii publicznej powołano 21-letniego księcia Wilhelma lll Orańskiego na stanowisko namiestnika (stadhoudera), co dawało mu naczelne dowództwo nad armią i flotą Zjednoczonych Prowincji, wkrótce potem zaś odsunięto od władzy i w okrutny sposób zamordowano w Hadze Jana de Witta, przesądzając w ten sposób o przejęciu władzy przez partię orańską, zdecydowaną na walkę do końca w obronie suwerenności Holandii. Energiczne działania Wilhelma lll, który nie zawahał się sięgnąć po tak radykalne środki jak zerwanie tam i zatopienie znacznych powierzchni kraju, by powstrzymać francuską ofensywę, dały pożądane rezultaty zmuszając najeźdźców do wycofania się. Co więcej, dyplomacji holenderskiej udało się wkrótce zmontować antyfrancuską koalicję złożoną z Hiszpanii, Lotaryngii, Brandenburgii, Danii oraz szeregu księstw niemieckich i cesarza (sojusznikami Francji pozostały tylko Szwecja i Bawaria). W 1674 roku Francja znalazła się więc w stanie wojny z większością państw Europy Zachodniej. Nie załamała się jednak w obliczu tak nagłej zmiany w układzie sił i to koalicja zaczęła ponosić porażki. Ostatecznie działania wojenne zakończył pokój w Nimwegen (czy też raczej seria traktatów pokojowych zawarta od sierpnia 1678 do lutego 1679 roku), w wyniku którego Holandia wychodziła z wojny bez szwanku (co było jej ogromnym sukcesem), Francja zaś zyskiwała kosztem Hiszpanii Franche -Comte oraz na północy resztę Artois, część Flandrii nadmorskiej oraz Cambrai6. 1 Na temat działań morskich w tej wojnic zob.: M. Franz, A. Pastorek, Texe/167J, Warszawa 2013. Jeszcze później, w czerwcu 1679 roku, w Saint-Germain-en-Laye pokój z Francją zawada Branden -