Części mowy - powtórzenie Język polski Klasa I Gim
Plan Nieodmienne części mowy: 1. przysłówek 2. przyimek 3. spójnik 4. partykuła 5. wykrzyknik Odmienne części mowy: 1. rzeczownik 2. przymiotnik 3. liczebnik 4. czasownik 5. zaimki
Części mowy odmienne i nieodmienne Części mowy to wyrazy, którymi posługujemy się w mowie, oznaczają przedmioty, czynności, cechy przedmiotów lub czynności. ODMIENNE NIEODMIENNE 1. rzeczownik 2. przymiotnik 3. liczebnik 4. czasownik 5. zaimki 1. przysłówek 2. przyimek 3. spójnik 4. partykuła 5. wykrzyknik
Rzeczownik Rzeczowniki to inaczej nazwy istot (Krzyś, zjawisk (deszcz), stanów (smutek) i pojęć (kapitalizm). Odpowiadają na pytania kto? co? Odmieniają się przez przypadki i liczby. Występują w zdaniu w funkcji podmiotu lub dopełnienia, orzecznika. Występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim i nijakim. Rzeczowniki dzielą się na żywotne (człowiek, pies, dziecko) i nieżywotne (stół, drzewo, rzeka). Rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego mają w liczbie pojedynczej biernik równy mianownikowi. Rzeczownik odmienia się przez przypadki. Nazywamy to deklinacją. Nazwy przypadków: Mianownik kto? co? kot Dopełniacz kogo? czego nie ma? kota Celownik komu? czemu się przyglądam? kotu Biernik kogo? co widzę? kota Narzędnik z kim? z czym? kotem Miejscownik o kim? o czym? kocie Wołacz o! kocie!
Przymiotnik Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników, np. ciemny, wielkie. Odpowiadają na pytania jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? W zdaniu pełnią funkcję przydawek lub orzeczników. Odmieniają się przez przypadki, liczby, a także rodzaje. Przymiotniki stopniują się. W ten sposób mogą wyrażać różne stopnie natężenia jakiejś cechy. stopień równy: krótki stopień wyższy: krótszy stopień najwyższy: najkrótszy
Liczebnik Liczebniki to wyrazy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i rzeczy, np. dwa, drugi. Ze względu na różnice w znaczeniu i zastosowaniu rozróżniamy liczebniki: główne: dwa ułamkowe: półtora zbiorowe: sześcioro porządkowe: trzeci, dwudziesty czwarty nieokreślone: kilka
Zaimek Zaimki zastępują w zdaniu inne części mowy (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki). Za pomocą zaimków wskazujemy osoby, przedmioty, ich cechy, okoliczności czynności i stanów. Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na: osobowe: ja, ty, my, wy zwrotny: się (siebie, sobie) dzierżawcze: mój, twój, nasz, wasz wskazujące: ten, ta, to, tamten, ów pytające: kto? co? który? jaki? względne, czyli łączące zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. kto, co, który, jaki, gdzie nieokreślone: ktoś, coś, jakiś Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na: rzeczowne (ja, ty, kto, co, nikt), przymiotne (ten, tamten, taki, mój, twój), liczebne (ile, tyle), przysłowne (tak, tu, tam, wtedy, jak, gdzie, kiedy).
Czasownik Czasowniki to wyrazy, które oznaczają czynność lub stan osób, zwierząt i rzeczy. Odmieniają się przez osoby. W zdaniu pełnią najczęściej funkcję orzeczenia. Funkcję orzeczenia pełnią osobowe formy czasownika, np. ja chodzę, ty chodzisz. Formy osobowe czasownika występują: a) w trzech osobach: widzę, widzisz, widzi, b) w dwu liczbach: pojedynczej i mnogiej, c) w trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, np. robię, robiłem, będę robił, d) w trzech trybach - orzekającym, rozkazującym i przypuszczającym: kochasz, kochaj, kochałbyś, e) w trzech stronach - czynnej, biernej i zwrotnej: myję (kogoś), jestem myty, myję się.
Czasownik Czasowniki mają też formy nieosobowe: imiesłów przymiotnikowy a) czynny (-ący), np. śpiący b) bierny (-ny, -ty), np. znany, zaklęty imiesłów przysłówkowy a) współrzędny (-ąc), np. czytając b) uprzedni (-łszy, -wszy), np. przyszedłszy, wziąwszy bezokolicznik, nieodmienny, np. mówić, jeździć; formy czasowników zakończone na -no, -to, np. znaleziono, odkryto. Rozróżniamy czasowniki niedokonane (skakać, łapać, pisać) i dokonane (skoczyć, złapać, napisać).
Znaczenie i pytanie przysłówka Przysłówek to nieodmienna część mowy. Określa czasownik, nazywając miejsce, czas, sposób czynności. Przysłówek odpowiada na pytanie : jak? gdzie? kiedy? Marek skoczył daleko, ale po miesiącu ćwiczeń skoczył jeszcze dalej.
Rodzaje przysłówków Przysłówki odprzymiotnikowe ładny - ładnie czysty - czysto nieodprzymiotnikowe teraz zawsze
Przyimek Przyimek to nieodmienna i niesamodzielna część mowy. Przyimek sygnalizuje zależności: przestrzenne np. w domu czasowe np. przed feriami przyczynowe np. z radości celowościowe np.. po zakupy materialne np. na mleku
Spójnik Spójnik to nieodmienna i niesamodzielna część mowy. Łączy wyrazy w zdaniu pojedynczym. Polskimi barwami narodowymi są biel i czerwień.
Wykrzyknik najstarszy wyraz świata Wykrzyknik to nieodmienna i niesamodzielna część mowy. Wykrzykniku, jeśli wola Wkrzyczże się: Hej! Hop! Hola! Wykrzyknik służy do: wyrażenia uczuć i wrażeń, np. ach, och, oj, brr przywołania kogoś, np. ej, hej, halo wywołania czyjeś reakcji, np. pst, cii wydawania poleceń szczególnie zwierzętom, np. a sio, prr, wio naśladowania dźwięków otoczenia, np. muu, bęc, trach, bzz
Partykuła Partykuła to nieodmienna i niesamodzielna część mowy. Partykuła służy do: wzmacniania znaczenia wyrazów i zdań, np. Mówże głośniej. Chodź no tutaj. lekkiej modyfikacji sensu wypowiedzi, np. Może pójdę do teatru. Oby grali Hamleta. Chyba się spóźnimy. On jeszcze jest w garderobie. zmianie sensu wypowiedzi, np. Nie podobało mi się. Czy znasz tę sztukę? Partykuły: nie, tak, czy, no, niech, -by, -że, -li, może, jeszcze.
Bibliografia 1. Witold Gawdzik, Ortografia i gramatyka na wesoło, Instytut Wydawniczy PAX 1990. 2. Maciej Szulc, Agnieszka Gorzałczyńska Mróz, Język polski, nauka o języku, Wydawnictwo M. Bożak, Gdańsk 2001. 3. Słowa Na czasie, Podręcznik do kształcenia językowego z ćwiczeniami, Nowa Era 2008. 4. Gramatyka opisowa współczesnego języka polskiego. Morfologia, pod red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, wyd. 2 zmienione, Warszawa 1998. 5. Słowa na start! 5, Wydawnictwo Rożak, Gdańsk 2005; 6. Słowa na start! 6,Wydawnictwo Rożak, Gdańsk 2006.
Dziękuję za uwagę M. Podlodowska