ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 53 (109), Warszawa 2009 Wycena i sprawozdawcze ujęcie transakcji leasingowych Anna Kuzior 1. Wprowadzenie Obrót operacyjnymi aktywami trwałymi odbywa się tradycyjnie na podstawie umów kupna-sprzedaży. Jednostki gospodarcze stosują również inne możliwości pozyskania lub przekazania tych aktywów. Środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne są bowiem często przedmiotem umów o odpłatne użytkowanie, występujących najczęściej jako umowy leasingowe, choć mogą to też być umowy najmu i dzierżawy. Ze względu na powszechne wykorzystanie transakcji leasingowych w gospodarce pojawiła się konieczność stworzenia odpowiednich regulacji w zakresie ich sprawozdawczego ujęcia. Oczywiście, czas i miejsce pojawienia się standardów rachunkowości dotyczących leasingu wiązał się ściśle z jego gospodarczym wykorzystaniem, dlatego pierwszy standard został opracowany w USA. Obecnie obowiązujący amerykański Statement of Financial Accounting Standard 13 Rachunkowość leasingu powstał w 1976 r., a Międzynarodowy Standard Rachunkowości poświęcony tej tematyce, w 1982 r. W Polsce klasyfikacja i wynikająca z niej ewidencja leasingu była prowadzona do 2002 r. na podstawie zasad podatkowych, zupełnie niezgodnych z powszechnie stosowaną w rachunkowości zasadą przewagi treści ekonomicznej nad formą prawną umowy. Prowadziło to bardzo często do absurdalnej sytuacji, w której większość umów leasingowych nie była przedmiotem prezentacji w sprawozdaniu finansowym korzystającego. W polskim prawie bilansowym leasing pojawił się dopiero w 2002 r., po nowelizacji ustawy o rachunkowości (Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r.), która w wielu obszarach dostosowywała ją do rozwiązań wynikających ze standardów międzynarodowych. Regulacje w zakresie leasingu, które znalazły się w ustawie, są jednak bardzo skromne, dotyczą Dr Anna Kuzior, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katedra Rachunkowości, adiunkt. 91
jedynie zasad klasyfikacji tych transakcji. Nie przedstawiono w niej problemów szczegółowych, np. zasad ustalania wartości początkowej przedmiotu leasingu, amortyzacji czy też rozliczania rat leasingowych. Na mocy art. 10 pkt 3 ustawy o rachunkowości (Ustawa z dnia 29 września 1994 r., zwana dalej UoR), w sprawach w niej nieuregulowanych, wobec braku stosownego standardu krajowego, dano jednostkom gospodarczym możliwość korzystania w tym względzie z uregulowań międzynarodowych zawartych w tym wypadku w MSR 17 Leasing, zwany dalej MSR 17 (Jaruga i in., 2006, s. 261 284). Jednak złożoność problematyki związanej z wyceną transakcji leasingowych spowodowała, że przez Komitet Standardów Rachunkowości zostały podjęte prace nad opracowaniem stosownego standardu. W Krajowym Standardzie Rachunkowości nr 5 Leasing, najem i dzierżawa (zwanym dalej KSR 5) zostały zawarte propozycje księgowego i sprawozdawczego podejścia do leasingu u obydwu stron umowy. Celem artykułu jest analiza rozwiązań w zakresie wyceny i sprawozdawczych konsekwencji transakcji leasingowych u finansującego i korzystającego, na podstawie KSR 5. 2. Klasyfikacja umów leasingowych jako podstawa ich wyceny Spośród licznych klasyfikacji leasingu, które można znaleźć w literaturze z zakresu finansów (Gołda, 2003, s. 25 44), najistotniejszy dla rachunkowości jest podział umów leasingowych na stanowiące leasing finansowy i operacyjny. Zaliczenie umowy leasingowej do jednej ze wspomnianych grup wpływa automatyczne na przypisanie przedmiotu umowy leasingowej do majątku jednej ze stron umowy. W przypadku umowy leasingu finansowego przedmiot jest składnikiem majątkowym korzystającego, a gdy występuje umowa leasingu operacyjnego, jej przedmiot ujmuje w bilansie finansujący. Kryterium podziału stanowi w tym wypadku rozmiar korzyści i ryzyka przypisanych korzystającemu i finansującemu w związku z wykorzystaniem przedmiotu leasingu. Można zauważyć, że klasyfikacja ta opiera się na definicji aktywów, które stanowią kontrolowane, a więc ograniczone na rzecz osób trzecich, korzyści ekonomiczne wynikające z wykorzystania zasobów majątkowych. Jeżeli zatem zasadniczo wszystkie korzyści i ryzyko związane z użytkowaniem leasingowanego przedmiotu zostają przeniesione na korzystającego, to on, zgodnie z definicją aktywów i zasadą przewagi treści ekonomicznej nad formą prawną umowy, ujmuje przedmiot leasingu jako element aktywów, w przeciwnym wypadku składnik majątku figuruje w bilansie finansującego. Podział leasingu na finansowy i operacyjny, i co z tego bezpośrednio wynika przypisanie przedmiotu leasingu do majątku jednej ze stron umowy, determinuje zasady wyceny i rozliczania tych transakcji w księgach rachunkowych obu stron oraz ich skutki sprawozdawcze. Standardy rachunkowości finansowej przedstawiają zawsze w pierwszej kolejności zasady zaliczania umów leasingowych do leasingu finansowego; umowy, 92
które nie spełniają opisanych warunków, są klasyfikowane jako leasing operacyjny. Taka sytuacja występuje zarówno w MSR 17 (MSR 17, par. 8), jak i w ustawie o rachunkowości (UoR, art. 3 ust. 4) i KSR 5 (KSR 5, pkt 3.2). Ogólnie biorąc, wystarczającym dla traktowania umowy jako leasingu finansowego jest spełnienie przynajmniej jednego spośród następujących warunków: - długi okres trwania umowy leasingowej, zbliżony do okresu ekonomicznej użyteczności przedmiotu umowy, - wartość opłat leasingowych, odpowiadająca znacznej części wartości początkowej przedmiotu umowy, - opcja przeniesienia własności, zawarta w umowie leasingowej, - możliwość zakupu przedmiotu umowy po jej zakończeniu, po cenie niższej niż rynkowa, - możliwość zawarcia kolejnej umowy, na warunkach korzystniejszych niż dotychczas, - dostosowanie przedmiotu leasingu do indywidualnych potrzeb korzystającego. W zależności od charakteru regulacji w zakresie rachunkowości leasingu, podane warunki traktuje się jedynie jako ułatwiające klasyfikację umów leasingowych, lub uznaje się je jako warunki podstawowe, niezbędne do zaliczenia umowy leasingowej do leasingu finansowego. Pierwszy przypadek ma miejsce w MSR 17, gdzie zaliczenie umowy do leasingu finansowego odbywa się na podstawie twierdzącej odpowiedzi na pytanie o przeniesienie zasadniczo wszystkich korzyści i ryzyka związanych z użytkowaniem przedmiotu leasingu na korzystającego (MSR 17, par. 8). Opisane w standardzie konkretne przypadki, w których leasing powinien być traktowany jak finansowy, mają jedynie pomóc jednostkom gospodarczym w dokonaniu klasyfikacji (MSR 17, par. 10, 11). MSR 17 daje również możliwość zaliczania do leasingu finansowego innych umów, nie spełniających wymienionych w treści standardu warunków, jeśli zdaniem jednostki następuje na ich podstawie przeniesienie zasadniczo wszystkich korzyści i ryzyka związanych z użytkowaniem środka na korzystającego (MSR 17, par. 12). MSR 17 jest przykładem standardu, w którym rachunkowość leasingu jest oparta na zasadach: principle- based accounting (Halladay, 2008, s. 38), brak w nim bowiem konkretnych, wymiernych testów wykorzystywanych do klasyfikacji umów leasingowych. Z kolei w ustawie o rachunkowości nie podano ogólnej zasady klasyfikacji umów leasingowych, tylko zaprezentowano zamknięty katalog przypadków powodujących konieczność traktowania leasingu jako finansowego i określono dokładne kryteria klasyfikacji długość okresu umowy, wartość opłat leasingowych (UoR, art. 3 ust. 4, KSR 5, pkt 3.2). W tym przypadku można mówić o rachunkowości wykorzystującej reguły: rules based accounting (Halladay, 2008, s. 38). Dla tak sklasyfikowanych umów leasingowych zostały określone w KSR 5 zasady rachunkowości, które są przedmiotem analizy przeprowadzonej w dalszej części opracowania. 93
3. Opłaty leasingowe Zawarcie umowy leasingowej jest związane z nałożeniem na korzystającego różnego typu opłat. Częściowo mają one charakter jednorazowy, a częściowo są seryjnie wnoszonymi ratami leasingowymi. Na podstawie zapisów w krajowym standardzie dotyczącym leasingu można wyróżnić (KSR 5, pkt. 2.12 2.17): 1) opłatę za zawarcie umowy (opłatę manipulacyjną), płaconą przez korzystającego przed rozpoczęciem okresu leasingu, mającą charakter prowizji dla finansującego za zawarcie umowy; 2) opłatę wstępną (inicjalną), płaconą w momencie rozpoczęcia leasingu, która służy pokryciu określonej części wartości przedmiotu leasingu; 3) opłaty podstawowe (zwane potocznie ratami leasingowymi), wnoszone przez korzystającego na rzecz finansującego w okresie leasingu za prawo do używania lub używania i pobierania pożytków z przedmiotu umowy; 4) opłatę końcową, która jest wnoszona przez korzystającego po momencie zakończenia leasingu i stanowi cenę, za jaką korzystający nabywa przedmiot umowy leasingu. Opłaty leasingowe (lub ich część) mogą mieć charakter opłat warunkowych, co oznacza, że ich wysokość jest uzależniona od przyszłych czynników innych niż upływ czasu. Czynnikami tymi mogą być np.: udział w przychodach ze sprzedaży, przyszły stopień zużycia przedmiotu umowy, przyszłe indeksy cen, przyszłe rynkowe stopy procentowe. 4. Wycena i ujęcie leasingu finansowego u korzystającego W przypadku leasingu finansowego przedmiot umowy jest wykazywany jako składnik majątkowy korzystającego i w tej samej wartości są ujawniane zobowiązania wobec finansującego. Konsekwencją ujęcia przedmiotu leasingu w bilansie korzystającego jest, po pierwsze, obowiązek jego amortyzowania, po drugie, konieczność podziału raty leasingowej na część kapitałową, odpowiadającą spłacie wartości przedmiotu umowy, i odsetkową, gdyż tylko ta ostatnia stanowi koszt u korzystającego (wartość przedmiotu umowy jest zaliczana do kosztów poprzez odpisy amortyzacyjne). Z tych też powodów pierwszą kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest konieczność ustalenia wartości początkowej przejętego w leasing składnika majątkowego. Ponieważ przedmiotem umowy leasingowej są operacyjne aktywa trwałe, ich wartość początkowa musi być ustalona na poziomie ceny nabycia obejmującej cenę zakupu i koszty związane z zakupem oraz przystosowaniem składnika majątku do stanu zdatnego do użytkowania. W związku z tym, że nie występuje tu typowa transakcja zakupu, należy mówić o odpowiedniku ceny zakupu, a nie o typowej cenie zakupu, która wynika ze stosownego dokumentu otrzymanego od kontra- 94
henta. Za odpowiednik ceny zakupu należy przyjąć niższą spośród dwóch wartości (KSR, pkt 4.2): wartości rynkowej przedmiotu leasingu, ustalonej na moment rozpoczęcia leasingu, i wartości bieżącej opłat leasingowych, ustalonej za pomocą stopy procentowej leasingu. Za wartość rynkową przedmiotu leasingu należy przyjąć wartość przedmiotu wynikającą z umowy. Jeżeli korzystający nie dysponuje taką informacją lub uznaje wartość określoną przez finansującego za niewiarygodną, uwzględnia dla celów wyceny wartość rynkową takiego samego lub podobnego przedmiotu. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie wartości rynkowej przedmiotu leasingu, to automatycznie za wartość początkową przyjmuje się bieżącą wartość opłat leasingowych. Dla ustalenia bieżącej wartości opłat leasingowych jest niezbędne zdyskontowanie kwoty, na którą składają się opłata wstępna, suma opłat podstawowych oraz opłata końcowa, jeśli z umowy jednoznacznie wynika zobowiązanie się korzystającego do jej uiszczenia lub gdy jej zapłata jest ekonomicznie uzasadniona. Do dyskontowania należy przyjąć stopę procentową leasingu lub jeśli nie jest znana stopę procentową korzystającego. Stopą procentową leasingu jest stopa dyskontowa, aktualna na moment rozpoczęcia leasingu, która powoduje, że łączna wartość bieżąca opłat leasingowych i niegwarantowanej wartości końcowej jest równa sumie wartości godziwej przedmiotu leasingu i wszelkich bezpośrednich kosztów początkowych poniesionych przez finansującego. Stopą procentową korzystającego jest stopa procentowa, jaką korzystający musiałby zapłacić od podobnej umowy leasingu lub, jeśli nie można jej ustalić, stopa procentowa, przy jakiej na moment rozpoczęcia leasingu korzystający mógłby pożyczyć środki pieniężne na zakup danego składnika aktywów, na podobny do przewidzianego w umowie leasingu okres i przy podobnych zabezpieczeniach. W celu ustalenia wartości początkowej przedmiotu leasingu do kwoty odpowiadającej cenie zakupu należy doliczyć opłatę za zawarcie umowy oraz wszystkie koszty, które ponosi korzystający w związku z wprowadzeniem przedmiotu umowy do użytkowania. Wartość początkową przedmiotu leasingu zwiększają również koszty ulepszenia przedmiotu. Na wartość początkową środka nie mają natomiast wpływu warunkowe opłaty leasingowe, są one kosztem tego okresu, w którym wystąpią. Prawidłowo ustalona wartość początkowa podlega u korzystającego odpisom amortyzacyjnym. Amortyzacji dokonuje się na zasadach określonych w art. 32 i 33 ustawy o rachunkowości. Jeżeli w umowie nie przewidziano opcji przeniesienia własności na korzystającego po jej zakończeniu, składnik majątku będący przedmiotem leasingu powinien zostać zamortyzowany w czasie jego trwania. Jeżeli okres ekonomicznej użyteczności byłby krótszy niż okres leasingu, to podstawą ustalenia stawki amortyzacyjnej powinien być ten pierwszy. Gdy po upływie umowy własność przedmiotu leasingu zostanie przeniesiona na korzystającego, amortyzacja powinna odbywać się przez okres ekonomicznej użyteczności składnika aktywów. W przypadku leasingowanych składników majątkowych stosuje się te same zasady i metody amortyzacji jak dla tych, które stanowią własność jednostki gospodarczej. Odniesienie sprawozdawcze kwot amortyzacji wynika z celu i miejsca użytkowania leasingowanego składnika aktywów (KSR 5, pkt 4.3). 95
Kolejną kwestią wymagającą rozstrzygnięcia w przypadku zawarcia umowy leasingu finansowego jest ustalenie zasad podziału raty leasingowej (opłaty podstawowej) na część kapitałową i odsetkową. Podziału tego dokonuje się w sposób degresywny wykorzystując metodę wewnętrznej stopy zwrotu. Wewnętrzna stopa zwrotu (IRR) jest w tym wypadku stopą dyskontową zrównującą bieżącą wartość opłat leasingowych z wartością przedmiotu umowy leasingu. Zastosowanie tej metody powoduje, że część odsetkowa stanowi stały procent (równy IRR) pozostającego w danym momencie do spłaty zobowiązania wobec finansującego. Należy zauważyć, że rozliczeniu podlegają tylko opłaty podstawowe, bowiem opłaty wstępna i końcowa powodują jedynie redukcję zobowiązań (stanowią spłatę wartości przedmiotu leasingu). Metoda wewnętrznej stopy zwrotu jest metodą podstawową wskazywaną w krajowym standardzie dotyczącym leasingu (KSR 5, pkt 4.4). Dodatkowo standard dopuszcza możliwość zastosowania pewnych uproszczeń w zakresie podziału raty leasingowej. Pierwsze uproszczenie dotyczy zastosowania metody sumy numerów okresów (znanej też jako metody sumy cyfr). Metoda ta jest niewątpliwie prostszą z technicznego punktu widzenia, nie wymaga bowiem ustalania wewnętrznej stopy zwrotu leasingu. Daje ona jednak również efekt w postaci malejących z okresu na okres kwot części odsetkowej. Druga możliwość w zakresie rozliczania raty leasingowej polega na przyjęciu metody liniowej, dającej takie same kwoty kosztów finansowych w poszczególnych okresach, za które wnoszone są opłaty leasingowe. Przyjęcie każdej z metod uproszczonych nie może wpływać negatywnie na obraz sytuacji majątkowej, finansowej i wysokość wyniku finansowego korzystającego (KSR 5, pkt 10). W przypadku przedłużenia lub skrócenia umowy leasingowej jest konieczne ponowne rozliczenie rat leasingowych z uwzględnieniem dalszych płatności i dalszego, nowego okresu, przez który umowa będzie kontynuowana. Przeliczeniu podlegają tylko przyszłe opłaty leasingowe. Na skutek zmiany okresu umowy nie ulega zmianie wartość początkowa przedmiotu umowy, a w przypadku skrócenia umowy jest korygowana stawka amortyzacji (KSR 5, pkt 4.14). 5. Wycena i ujęcie leasingu finansowego u finansującego Na skutek zawarcia umowy leasingu finansujący ujmuje w bilansie należność od korzystającego w miejsce przekazanego składnika majątkowego. Wycena należności odbywa się na poziomie inwestycji leasingowej netto, czyli zdyskontowanej wartości należnych finansującemu opłat wynikających z zawartej umowy, powiększonych o ewentualną niegwarantowaną wartość końcową przypadającą na rzecz finansującego. Do dyskonta przyjmuje się stopę procentową leasingu. Wartość inwestycji leasingowej netto zwiększają koszty bezpośrednie doprowadzenia do zawarcia umowy leasingowej (np. prowizje pośredników, opłaty za czynności prawne i inne związane z negocjacją umowy). Opłata za zawarcie umowy jest zaliczana do przychodów operacyjnych w momencie jej otrzymania (KSR 5, pkt 7.1). 96
Konieczność podziału raty leasingowej na część kapitałową i odsetkową pojawia się również u finansującego. Rozliczenie raty następuje przy zastosowaniu metody wewnętrznej stopy zwrotu, standard nie przewiduje możliwości stosowania uproszczeń przez finansującego. Tak jak w przypadku korzystającego, rozliczeniu podlegają opłaty podstawowe, a opłata wstępna jest zaliczana na poczet spłaty wartości przedmiotu leasingu (należności od korzystającego). Część odsetkowa stanowi przychód finansującego i z punktu widzenia ujęcia w rachunku zysków i strat jest uzależniony od charakteru prowadzonej działalności. W przypadku firm leasingowych będzie zaliczony do przychodów z działalności podstawowej, a dla innych jednostek, okazjonalnie przekazujących składniki majątkowe w leasing, stanowi przychód finansowy (KSR 5, pkt 7.2). 6. Wycena leasingu operacyjnego u korzystającego Wszelkie opłaty, do wniesienia których jest zobowiązany korzystający, a więc opłata za zawarcie umowy, opłata wstępna i opłaty podstawowe, są zaliczane do kosztów działalności. Wszystkie opłaty są rozliczane równomiernie przez cały okres umowy. Opłata za zawarcie umowy i opłata wstępna będą zawsze ujmowane jako koszty do rozliczenia w czasie. Jeżeli opłaty podstawowe, zgodnie z zawartą umową i harmonogramem płatności, zostały ustalone w poszczególnych okresach w nierównych kwotach, to do ich ujęcia wykorzystuje się kategorię rozliczeń międzyokresowych kosztów. Dzięki temu zalicza się do kosztów bieżącego okresu zawsze jednakową kwotę, ustaloną przez podzielenie sumy opłat podstawowych przez okres, na który zawarto umowę. Jeżeli opłaty mają tendencje malejącą, wystąpią początkowo rozliczenia kosztów o charakterze czynnym, a w aktywach bilansu będzie prezentowana nadwyżka zapłaconych finansującemu (lub należnych do danego momentu) rat nad ich przeciętną wysokością. W odwrotnej sytuacji kształtowania się rat leasingowych, w pasywach będą ujmowane rozliczenia bierne, odpowiadające kwocie przyszłych zobowiązań wobec finansującego, dotyczących rat leasingowych już ujętych w kosztach (KSR 5, pkt 1). Dopuszcza się również inny sposób rozliczania opłat, jeżeli taki sposób lepiej odzwierciedla sposób czerpania korzyści wynikających z użytkowania przedmiotu leasingu podstawą może być np. wielkość produkcji przy wykorzystaniu przedmiotu leasingu, jeżeli jej rozkład jest nierównomierny (KSR 5, pkt 1). 7. Wycena leasingu operacyjnego u finansującego Ponieważ finansujący ujmuje przedmiot umowy w bilansie i dokonuje od niego odpisów amortyzacyjnych, wszystkie opłaty, które uzyskuje w związku z zawarciem umowy, zalicza do przychodów. Uzyskiwane przychody powinny wpływać na wynik finansowy w sposób równomierny przez cały okres trwania leasingu. Jeżeli fakturowane raty nie mają jednakowej wysokości, to: 97
- nadwyżka bieżącej raty nad ratą przeciętną (średnią) ustaloną dla całego okresu mowy jest prezentowana jako przychód do rozliczenia w czasie; wpłynie ona na wynik finansowy (zwiększy go) w momencie zafakturowania raty niższej niż przeciętna; - niedobór bieżącej raty nad ratą przeciętną jest prezentowany w bilansie jako rozliczenia międzyokresowe kosztów czynne; jeśli zafakturowana rata będzie wyższa niż przeciętna, rozliczenie tej pozycji wpłynie na zmniejszenie wyniku finansowego. Sposób odniesienia opłat leasingowych do rachunku zysków i strat jest uzależniony od rodzaju działalności statutowej jednostki. Jeżeli działalność leasingowa jest działalnością podstawową, opłaty te stanowią przychody tej właśnie działalności; jeśli zaś występują w podmiocie innym niż firma leasingowa, są zaliczane do pozostałych przychodów operacyjnych (KSR 5, pkt. 1 5). W przypadku sprzedaży przedmiotu umowy leasingowej wynik z tej transakcji jest ujmowany w rachunku zysków i strat w sposób uzależniony od charakteru działalności finansującego. Jeżeli działalność leasingowa jest dla niego działalnością podstawową, to niezależnie od faktu, czy nabywcą jest dotychczasowy korzystający, czy osoba trzecia wynik ze sprzedaży przedmiotu dawnej umowy jest zaliczany do segmentu działalności podstawowej. Jeśli zaś jednostka dokonująca takiej sprzedaży nie zajmuje się statutowo leasingiem, to traktuje tę sprzedaż jak każdą dotyczącą operacyjnych aktywów trwałych i zalicza skutki do pozostałej działalności operacyjnej. 8. Leasing zwrotny Ze względu na specyfikę umowy, konieczne jest określenie szczegółowych zasad ujęcia w księgach rachunkowych i sprawozdaniu finansowym skutków leasingu zwrotnego. Dla tych transakcji jest niewystarczające jedynie zastosowanie reguł ustalonych dla leasingu finansowego i operacyjnego. Leasing zwrotny to umowa, która polega na tym, że przyszły korzystający nabywa przedmiot leasingu we własnym zakresie, odprzedaje go finansującemu, a następnie przejmuje go w użytkowanie na podstawie umowy leasingowej (Świderska, Więcław, 2009, s. 12 32). Transakcja leasingu zwrotnego obejmuje więc dwa momenty: 1) sprzedaż przedmiotu umowy przez dotychczasowego użytkownika finansującemu, 2) przyjęcie do użytkowania wcześniej posiadanego składnika majątkowego na podstawie umowy leasingowej zwartej z finansującym nabywcą przedmiotu umowy. Pierwszy etap transakcji jest prezentowany w sprawozdaniu finansowym zbywcy (przyszłego korzystającego) na zasadach ogólnych, jako wynik ze zbycia niefinansowych aktywów trwałych w segmencie pozostałej działalności operacyjnej. Dalsze ujęcie transakcji u korzystającego zależy od charakteru umowy leasingowej, 98
którą zawarł z finansującym, przy czym istotną rzeczą jest tu rozliczenie wyniku ze sprzedaży przedmiotu umowy, a więc operacja, która nie występuje przy okazji zawierania zwykłych umów leasingowych. Operacje gospodarcze typowe dla leasingu (ujęcie opłat podstawowych, ich rozliczenie przy leasingu finansowym oraz odpisy amortyzacyjne), są ujmowane tak, jak przedstawiono wyżej. Jeżeli umowa ma charakter leasingu operacyjnego i transakcje z finansującym zostały przeprowadzone na podstawie wartości rynkowych (dotyczy to zarówno ceny sprzedaży przedmiotu leasingu, jak i wysokości opłat podstawowych), to wynik ze sprzedaży jest zaliczany do wyniku finansowego okresu, w którym wystąpiła transakcja. Jeżeli korzystający sprzedał składnik majątku ze stratą, którą mają zrekompensować niższe niż rynkowe opłaty leasingowe, to strata ze sprzedaży podlega rozliczeniu w czasie, proporcjonalnie do wysokości opłat podstawowych, nierozliczona zaś jest prezentowana jako rozliczenia międzyokresowe kosztów czynne. Rozliczanie straty w czasie trwania umowy leasingowej, czyli zaliczanie jej stopniowo do kosztów działalności, powoduje niejako uzupełnienie niższych od rynkowych rat leasingowych, ujmowanych na zasadach ogólnych, właściwych dla leasingu operacyjnego. Jeżeli przedmiot umowy został sprzedany po cenie wyższej niż rynkowa, to zysk ze sprzedaży w części odpowiadającej nadwyżce ceny sprzedaży nad wartością rynkową podlega rozliczeniu w czasie i jest wstępnie prezentowany w sprawozdaniu jako rozliczenia międzyokresowe przychodów, a w okresie trwania umowy jego rozliczanie powoduje zmniejszenie raty leasingowej). Raty leasingowe w tym wypadku będą wyższe niż wynikałoby to z normalnych transakcji rynkowych dlatego, że w momencie sprzedaży korzystający osiągnął nadmierny zysk. Rozliczanie wyniku ze sprzedaży przedmiotu umowy w czasie trwania leasingu w sytuacji, gdy zarówno cena sprzedaży, jak i późniejsze raty leasingowe, odbiegają od wartości rynkowej powoduje, że zostaje zachowana zasada współmierności kosztów i przychodów. Leasing zwrotny, z teoretycznego punktu widzenia, jest stosowany w celu pozyskania przez przyszłego korzystającego środków pieniężnych przez sprzedaż przedmiotu późniejszej umowy leasingowej. Jeśli jednak umowa ta ma charakter leasingu operacyjnego, wywołuje jeszcze dodatkowe konsekwencje. Z bilansu zostaje wyeliminowany składnik aktywów trwałych, który jednak, odpłatnie użytkowany generuje dla jednostki zyski. W bilansie nie są też prezentowane wszystkie zobowiązania dotyczące zawartej umowy leasingowej, jeśli raty są płacone bieżąco w zasadzie mogą w ogóle nie stanowić składnika zobowiązań. Taka sytuacja może prowadzić do zawyżenia niektórych wskaźników rentowności i obrotowości oraz do zaniżenia wskaźników zadłużenia. Dodatkowo, jeśli sprzedaż składnika aktywów nie odbywa się na poziomie ceny niższej niż rynkowa, operacyjny leasing zwrotny może służyć doraźnej poprawie wyniku finansowego, jest więc często traktowany jako element polityki bilansowej. Jeżeli umowa ma charakter leasingu finansowego, wynik ze sprzedaży składnika majątku, jeśli jest istotny, podlega rozliczeniu w czasie. W zależności od jego charakteru, przez cały okres trwania umowy, koryguje wartość początkową przedmiotu umowy, wpływając tym samym na kwoty rocznych odpisów amortyzacyjnych. 99
Zawarcie umowy leasingu zwrotnego przez finansującego nie powoduje wystąpienia żadnych specyficznych operacji. W księgach rachunkowych i w sprawozdaniu finansowym jest ujmowany zakup przedmiotu umowy a następnie jego przekazanie korzystającemu. Operacje związane z zawarciem i rozliczeniem samej umowy leasingowej wynikają z jej charakteru (KSR 5, pkt. 8.1 8.5). 9. Podsumowanie Po 20 latach gospodarczego wykorzystania leasingu w Polsce, w 2008 r. po raz pierwszy pojawiły się regulacje kompleksowo rozstrzygające problemy związane z wyceną oraz ewidencyjnym i sprawozdawczym ujęciem skutków transakcji leasingowych. Proponowane rozwiązania nie odbiegają od tych, które są znane z MSR 17, zapewniają więc przedstawienie leasingu w sprawozdaniu finansowym zgodnie z zasadą przewagi treści ekonomicznej nad formą prawną transakcji. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że w odniesieniu do finansującego, skutki zawartych umów leasingowych są ujmowane w zależności od tego, co jest działalnością podstawową takich jednostek. W przypadku firm leasingowych przychody i koszty związane z przekazaniem składnika aktywów do odpłatnego korzystania powinny być zaliczane do działalności podstawowej, co wymaga, oczywiście, pewnej modyfikacji (rozszerzenia) informacji prezentowanych w rachunku zysków i strat. Nie jest to absolutnie sprzeczne z zapisami ustawy o rachunkowości, która zakres informacji podany w załącznikach traktuje jako podstawowy. Takie ujęcie, głównie w odniesieniu do przychodów, jest zgodne z charakterem działalności podstawowej, zapewnia zachowanie zasady współmierności kosztów i przychodów oraz pokazanie prawdziwego wyniku z działalności podstawowej. Odnoszenie części odsetkowej rat leasingowych do przychodów finansowych (rozwiązanie to jest często pokazywane w literaturze) mogłoby w skrajnych przypadkach powodować, że firmy leasingowe nie wykazałyby żadnych przychodów w pierwszym segmencie rachunku zysków i strat (w sytuacji, gdyby zawarły tyko umowy leasingu finansowego). Takie rozwiązanie na pewno nie spełnia zasady wiernego i bezstronnego obrazu. Wydaje się również, że zasadnym może być postulowanie wprowadzenia odrębnego rachunku zysków i start przygotowanego pod kątem firm zajmujących się działalnością leasingową. Specyficzny charakter ich działalności i nietypowe dla innych jednostek gospodarczych, występujące operacje mogą uzasadniać takie rozwiązanie. Należy też wspomnieć, że gdy w Polsce został przyjęty pierwszy standard rachunkowości dotyczący podejścia do umów leasingowych, w skali międzynarodowej toczyła się już od wielu lat dyskusja na temat zasadności wprowadzenia zmian w rachunkowości leasingu. Od wielu lat jest bowiem poddawany krytyce fakt nieujmowania w bilansie (sprawozdaniu z sytuacji finansowej) zobowiązań wynikających z zawartych umów leasingu operacyjnego. Negatywne oceny takiego stanu rzeczy spowodowały, że przez Radę Międzynarodowych Standardów Ra- 100
chunkowości (IASB) i amerykańską Radę Standardów Sprawozdawczości Finansowej (FASB) zostały podjęte prace nad nowym modelem rachunkowości leasingu. W marcu 2009 r. Rady opublikowały Dokument dyskusyjny dotyczący proponowanych rozwiązań w podejściu do ujmowania transakcji leasingowych u korzystającego, a w październiku, po zamknięciu dyskusji nad założeniami przedstawionymi w Dokumencie, potwierdziły kontynuowanie wypracowania nowego modelu rachunkowości leasingu u korzystającego. W myśl przedstawionych założeń, wszystkie umowy mają być kapitalizowane i prezentowane w bilansie (sprawozdaniu z sytuacji finansowej) jako, z jednej strony, prawo do użytkowania aktywów, a z drugiej zobowiązania z tytułu leasingu (Kuzior, 2009, s. 247 255). Uznano, że taki sposób prezentacji informacji o transakcjach leasingowych zaspokoi w większym stopniu potrzeby informacyjne użytkowników sprawozdania finansowego i pozytywnie wpłynie na jego przydatność i wiarygodność. Literatura Gołda M. (2003), Leasing, wyd. II, Difin, Warszawa. Halladay S. (2008), IFRS and Principle based Accounting, Word Leasing News, December 2008, s. 38 39. Jaruga A., Frendzel M., Ignatowski R., Kabalski P. (2006), Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej. Kluczowe zagadnienie i rozwiązania praktyczne, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Zarząd Główny w Warszawie, Centralny Ośrodek Szkolenia Zawodowego, Warszawa. Krajowy Standard Rachunkowości nr 5 Leasing, najem i dzierżawa, Dz.Urz. Min. Fin. z 2008 r., Nr 4, poz. 35. Kuzior A. (2009), Standardy sprawozdawcze leasingu, [w:] Kiziukiewicz T. (red.), Rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi. Uniwersytet Szczeciński, Zeszyty Naukowe nr 542. Międzynarodowy Standard Rachunkowości nr 17 Leasing, [w:] Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (2007), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce. Świderska G.K, Więcław W. (red) (2009), Sprawozdanie finansowe według polskich i Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, Difin, Warszawa. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. z 2009 r., nr 52, poz. 1223, z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 9 listopada 2000r. o zmianie ustawy o rachunkowości, Dz.U. z 2000 r., nr 13, poz. 1186. 101
Streszczenie Artykuł przestawia problemy dotyczące zasad klasyfikacji, wyceny i sprawozdawczej prezentacji umów leasingowych na podstawie zasad wynikających z Krajowego Standardu Rachunkowości nr 5 Leasing, najem i dzierżawa. Scharakteryzowano opłaty, do wniesienia których jest zobowiązany korzystający w związku z zawartą umową leasingową. Opisano zasady ujmowania w bilansie oraz rachunku zysków i strat skutków zawarcia umowy leasingu finansowego i operacyjnego z punktu widzenia finansującego i korzystającego. Przedstawiono możliwości w zakresie rozliczania części odsetkowej rat leasingowych w przypadku leasingu finansowego. Opisano również istotę leasingu zwrotnego i jego wpływ na sprawozdanie finansowe korzystającego. Zwrócono uwagę na zasady ujmowania kosztów i przychodów związanych z leasingiem w rachunku zysków i strat finansującego w zależności od charakteru jego podstawowej działalności. Summary Valuation and reporting of lease transactions The article presents problems connected with the rules for classification, valuation and presentation in financial statements of lease transactions based on Polish Accounting Standard No. Leases and hire purchase contracts. Different lease payments are described, and rules of presentation in financial statements of assets, liabilities, expenses and revenues (income) connected with lease transaction (for a finance and an operating lease) are presented from the lessee and lessor point of view. Accounting treatment alternatives with regard to the interest component of lease payments in finance leases are described, and the nature of sale and leaseback transactions and their influence on the lessee's financial statements is presented. Attention was also paid to the issue of expenses and revenues (income) presentation in income statement of the lessor depending on the type of its basic activity. 102