ANALIZA DENDROCHRONOLOGICZNA DREWNA ZE SZTOLNI W MARCINKOWIE

Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Elżbieta SZYCHOWSKA-KRĄPIEC*, Michał STYSZ** historia górnictwa, Marcinków, stare wyrobiska górnicze, analiza dendrochronologiczna, datowanie bezwzględne ANALIZA DENDROCHRONOLOGICZNA DREWNA ZE SZTOLNI W MARCINKOWIE Marcinków to mała wieś leżąca w Kotlinie Kłodzkiej, w której działalność górniczą rozpoczęto najprawdopodobniej w 1575 r. i prowadzono ją z przerwami do początków XX w. W 2005 r. penetrację wyrobisk górniczych i opróbowanie dendrochronologiczne przeprowadzono w 2 sztolniach: górnej i dolnej. W obu występowało drewno w obudowach górniczych. Analiza dendrochronologiczna 27 prób drewna gatunków iglastych pozwoliła na uzyskanie 10 dat bezwzględnych, które reprezentują XVII i XIX w. W sztolni górnej wydatowano 8 elementów drewnianych pochodzących z obudowy szybu i obudowy ociosów, w sztolni dolnej 2 datowania uzyskały próby pochodzące z obudowy ociosów. Te wstępne badania pokazują możliwość zastosowania tej metody w badaniach starych wyrobisk górniczych na terenie Sudetów w celu poznania historii górnictwa na tym obszarze. 1. WSTĘP Dzieje górnictwa w Polsce mają ponad 1000-letnią historię. Do jednych z najstarszych śladów działalności zaliczyć należy pozostałości robót górniczych w Sudetach, które w różnym stanie przetrwały do dnia dzisiejszego. W wielu z nich zachowało się drewno, bądź to w postaci obudów drewnianych wyrobisk, bądź jako fragmenty różnych urządzeń górniczych, które obecnie stanowić może materiał do badań dendrochronologicznych. Jednym z takich miejsc jest Marcinków gdzie w 2005 r. przeprowadzono penetrację wyrobisk i opróbowanie dendrochronologiczne drewna z obudów górniczych. Marcinków to zanikająca wieś leżąca w Kotlinie Kłodzkiej na zachodnim zboczu głównego grzbietu Krowiarek na wysokości 700 780 m n.p.m., pomiędzy Skowronią Górą, Suchoniem i Górzycą. Przebiega tędy strefa kontaktowa gnejsów i łupków łyszczykowych oraz grafitowych. Występują tam żyły kwarcowo-kalcytowe ze srebronośną galeną, chalkopirytem, pirytem i blendą cynkową. Przeciętne skupienia galeny osiągają wielkość 4 5 cm, ale zanotowano * Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, 30-059 Kraków, Al. Mickiewicza 30 ** e-mail: gisbern@vp.pl, tel. 0697397603

290 również żyły dochodzące do 1 m miąższości, gdzie galena stanowiła 50% udziału. Stwierdzono tam też występowanie grafitu z niewielką mineralizacją uranową [14]. W trakcie rekonesansu przeprowadzonego w dniu 27.10.2005 r. pobrano łącznie 27 prób drewna różnych gatunków. W wyniku przeprowadzonej analizy dendrochronologicznej uzyskano 10 datowań bezwzględnych drewna, które pozwoliły na postawienie wstępnych hipotez na temat zachowanych reliktów obudów oraz inwestycji prowadzonych w marcinkowskich kopalniach w przeszłości. 2. HISTORIA GÓRNICTWA MARCINKOWA Pierwsza udokumentowana wiadomość o górnictwie rejonu Marcinkowa dotyczy roku 1575, kiedy to została wniesiona skarga do starosty Hrabstwa Kłodzkiego przez Barbarę Purkartin. Skarga dotyczyła mistrza górniczego Eustachiusa Landeck i 2 górników St.Annastollen w Marcinkowie [16]. Żadne inne informacje z tego okresu nie zachowały się, wiadomo jednak że górnictwo w tym okresie pod panowaniem monarchii habsburskiej przeżywało swój rozkwit w Hrabstwie Kłodzkim i w związku z tym prace w Marcinkowie były prawdopodobnie rozległe. W 1598 roku wybudowano w Marcinkowie kościół, co świadczy o ogólnym rozwoju osady w tym okresie. Kopalnia była jeszcze czynna w roku 1620, później nastąpił ogólny upadek górnictwa związany z wojną trzydziestoletnią [15]. Wiek XVIII przyniósł odrodzenie się górnictwa w Marcinkowie. 23 listopada 1747 roku kapitan v.zerbst i rządowy kwatermistrz Steuerrath Mencelius założyli kopalnię ołowiu, srebra i złota Reichen Segen w Marcinkowie. Liczyli na bardzo duże zyski z kopalni gdyż wcześniej znajdowano w okolicy grudki złota, a wyrobiska kopalni były penetrowane już 8 lat wcześniej. Początkowo kopalnia zatrudniała 15 rębaczy którymi przewodził saski sztygar Schubert. W 1748 roku sprowadził on dodatkowo 10 saskich górników. 8 lipca 1749 roku odbyła się uroczystość poświęcenia kopalni, na którą przybyło wiele osobistości, w tym pruski gubernator Hrabstwa Kłodzkiego generał de la Motte-Fouque. Kuksy (udziały kopalni w formie papierów wartościowych ) rozprowadzono pomiędzy otoczenie dworu królewskiego i wyższych władz wojskowych. Pierwszy okres działalności kopalni to oczyszczenie starych XVIwiecznych wyrobisk i wybudowanie płuczkowni i tłuczni. Uruchomiono 2 sztolnie. Oczyszczono szyb Tageschacht znajdujący się 54 łatry (109 m) od otworu górnej sztolni.w trakcie pracy w okolicy szybu doszło do zawału i po tym cały szyb został obudowany. Początkowo wydobyto 2000 cetnarów rudy (cetnar 51,95 kg), jednak póżniej wydobycie znacznie spadło i dochodziło do 15 cetnarów rudy w tygodniu. Tylko jeden chodnik okazał się bogaty w rudę, gdzie w cetnarze było 24 łutów rudy ołowiu w tym 8 łutów srebra (cetnar 3520 łutów).niestety zupełnie nie udawał się wytop co w połaczeniu ze złą gospodarką doprowadziło do dużych strat. Okazało się, że również roboty górnicze były prowadzone nieumiejętnie i w efekcie sztygar został zwolniony. Obudowa wyrobisk była źle zbudowana, budynki kopalni również okazały

291 się nietrwałe. Kopalnia została zamknięta 14 stycznia 1753 roku. Wydano 5888 reńskich talarów z czego 3968 na spłatę pożyczek, nie udało się spłacić wszystkich wierzycieli. W marcu 1753 roku zlecono komisji badanie kopalni, która oceniła że wyrobiska nie nadają się już do niczego [3]. W 1755 roku inicjatywą hr. v. Schlabrendorffa, jednego z właścicieli Marcinkowa, powstał projekt wznowienia wydobycia, jednak nikt nie chciał go sfinansować [3]. W 1769 roku porzucone sztolnie w Marcinkowie badała królewska komisja górnicza. Odnaleziono 2 duże sztolnie i 2 stare zniszczone. Urzędnik Henkel zbadał górną sztolnię na długości 81 łatrów. Na hałdzie znaleziono fragmenty rudy. W pobranych próbkach stwierdzono 4 łuty srebra w cetnarze rudy i 70 funtów miedzi w cetnarze rudy (funt 0,46 kg). Komisja wnioskowała u króla o otwarcie nowej kopalni, jednak początkowo król nie zgodził się. Kolejna komisja wizytowała Marcinków w latach 1769 1771. W raporcie do króla pisano, że wyrobiska są niebezpieczne a obudowa została w całości wyciągnięta lub zniszczona. Rudę określono jako trudnotopliwą. Komisja sporządziła dokładne mapy badając trzy sztolnie. Wymieniono w nich górną sztolnię jako Hermser Stollen, najniższą jako Glück Auffer [7]. Przeprowadzono wtedy w sztolniach jakieś prace górnicze przy udziale 4 górników. Prace w Marcinkowie trwały z przerwami do 19 pażdziernika 1778 roku kiedy górnicy pracujący w Marcinkowie rozpoczęli strajk. Król przeznaczył na rozbudowę kopalni 3000 reńskich talarów. Kolejna komisja była w Marcinkowie w 1779 roku. Od tego czasu kopalnia ołowiu, srebra i miedzi funkcjonowała pod nazwą Friedrich (prawdopodobnie już wcześniej też pod tą nazwą) [3, 8]. Rys. 1. Mapa górnicza dokumentująca stan wyrobisk Marcinkowa w roku 1771 (oryg. AP Kat. OBB II 1284 ) Fig. 1. Old map of the Marcinków mine (1771) Z tego okresu pochodzą zachowane mapy górnicze dokumentujące wyrobiska Marcinkowa. W skład kopalni Friedrich wchodziły 2 główne sztolnie, mające wyloty na północ górna sztolnia o długości ok. 160 m z dwoma szybami, i dolna która osiągnęła długość ok. 240 m. Dolna sztolnia uzyskała połączenie z górną poprzez szyb pochyły w centralnej części wyrobisk. W górnej części doliny istniały również

292 2 sztolnie leżące prawie naprzeciw siebie, oznaczone na mapach jako stare. Jedna z nich w 1769 r. na pewno była badana przez komisję, nazywano ją głębszą sztolnią Tieffere Stollen. Z zachodniej strony w górę wchodziła piąta sztolnia Morgen Stollen o której nie ma żadnych informacji oprócz tego że miała, lub miała mieć 100 łatrów długości i biegła na NE. Oprócz tego w terenie występowały pingi lub szybiki po starych prawdopodobnie XVI-wiecznych wyrobiskach [7]. Nie wiadomo którą ze sztolni stanowiła XVI-wieczna Anna, przyjmuje się że była to sztolnia górna, jednak nie ma na to żadnych dowodów. W 1779 roku Fridrich Heinitz wizytując górną sztolnię zarządził, że z powodu braku powietrza należy wprowadzić maszynę wiatrową w celu wzbudzenia wentylacji. Ustawiono rury zestawione z desek by tłoczyły powietrze do wnętrza sztolni. Wykonano szereg próbnych włomów i w 1781 r. zamierzano pogłębić upadowy szyb, który osiągnął 10,5 łatra (22 m) głębokości i łączył obie sztolnie. W kopalni do transportu nakazano zastosować tzw węgierskie psy wózki wydobywcze charakteryzujące się tym że dwa tylne koła są większe od przednich [3]. Poniżej sztolni uruchomiono płuczkownię i hutę. Tłuczka znajdowała się w pobliżu górnej sztolni. Wypływająca woda ze sztolni została doprowadzona kanałem odpływowym do tłuczki [2, 3]. Rys. 2. Sztolnia górna rejon szybu Fig. 2. The shaft area in upper adit Wydobycie kopalni Friedrich przedstawiało się następująco: od czerwca do grudnia 1778 r. 290 cetnarów rudy, 1779 r. 110 cetnarów, 1780 r. 230 cetnarów, 1781/82 r. 280 cetnarów, 1782/83 r. 260 cetnarów. Ogólnie kopalnia przyniosła straty, wydobyto rudy za 34,5 kuksa i nie było czym płacić udziałowcom. W 1782 r.

293 Wyższy Urząd Górniczy nakazał zakończyć prace poszukiwawcze. 30 października 1783 roku zakończono wydobycie. Cała obudowa została z kopalni wyjęta. W 1784 roku Reden zameldował królowi o zniszczeniu kopalni. Pozostały po wydobyciu zapas rudy został przekazany do Złotego Stoku do przetopienia [3]. W XIX wieku na terenie Dolnego Śląska zaczęto poszukiwać grafitu. W 1820 roku rozpoznano w starych wyrobiskach Friedricha 18 warstw grafitu od 12 cm do 3 m miąższości. Zawartość grafitu w rejonie Marcinkowa jest dość duża, waha się od 5% do 11,5% w rudzie. Jednak jest to grafit w odmianie trudnej do wzbogacenia, może być wykorzystywany tylko w odlewnictwie. W 1825 roku Rhenisch sporządził kopię mapy wyrobisk z 1781 roku dla Wyższego Urzędu Górniczego. Świadczy to o tym, że sztolnie były, lub miały być powtórnie uruchomione. W tym okresie prowadzono jakąś eksploatację w górnej sztolni, gdyż wykonano wtedy przed szybem boczny korytarzyk o długości 11 m, biegnący w kierunku wschodnim (wynika to ze stanu wyrobisk z II połowy XIX w.) [7]. Rys. 3. Szyb pochyły w górnej sztolni Fig. 3. The inclined shaft in upper adit W roku 1855 po raz kolejny badano złoże Marcinków. Rozpoznano górną sztolnię. Wymierzono 12 miar górniczych dla kopalni ołowiu i miedzi Martinsberg. Wiadomo tylko że podjęto jakieś prace górnicze o nieustalonym zakresie [7, 16]. W 1895 roku zatwierdzono w Wyższym Urzędzie Górniczym kopalnię ołowiu i miedzi Gretchens Hoffnung. Jej właścicielem był Berthold Kitzel z Bytomia. Fundpunkt kopalni znajdował się powyżej górnej sztolni w Marcinkowie, w rejonie któregoś z zasypanych szybów. Pole górnicze o 2188980 m² powierzchni obejmowało

294 cały Marcinków i tereny przyległe. Górna sztolnia w tym okresie jest określana jako stara. Nie wiadomo czy kopalnia prowadziła jakieś prace. W 1913 roku figurowała w zestawieniu kopalń nieczynnych [4]. Po roku 1945 przypomniano sobie o sztolniach Marcinkowa przy okazji poszukiwań uranu na Dolnym Śląsku. W latach 1949 1951 oczyszczono dolną sztolnię i starą sztolnię biegnącą na północ, górna i zachodnia sztolnia również były penetrowane. Zawartość uranu 130 390 g/mg okazała się niewystarczająca i Marcinków został zakwalifikowany jako nieopłacalny dla podjęcia wydobycia [1]. Rys. 4. Sztolnia zachodnia (dawna Morgen Stollen) Fig. 4. The western adit (old Morgen Stollen) 3. STAN OBECNY WYROBISK Badania wyrobisk Marcinkowa przeprowadzone w 2005 roku udokumentowały istnienie drożnych wyrobisk w 2 sztolniach. Górną sztolnię spenetrowano na długości 138 m. Większą część sztolni stanowi korytarz biegnący ogólnie w kierunku południowym z pojawiającą się co jakiś czas obudową, która w większości jest w złym stanie. Po 85 m natrafiamy na boczny korytarzyk (wykonany pomiędzy 1784 a 1856 rokiem). Na jego początku znajduje się wykuta w spągu niecka do której wpływa nadmiar wody zbierający się w początkowych korytarzach. Szczelinami uchodzi ona do niżej położonych partii kopalni, prawdopodobnie do dolnej sztolni. W chodniku leżą 2 pogięte fragmenty szyn. Po kilku metrach za bocznym korytarzem

295 znajduje się pochyły obudowany szyb z kołowrotem i wiaderkiem zawieszonym na stalowej linie (rys. 2, 7, 10). Na dno szybu prowadzą 2 drewniane drabiny (rys. 3). Obecnie szyb dochodzi do 9 m głębokości, ocios skały jest bardzo spękany, obudowa w dolnej części szybu zniszczona. W dole szybu odchodzą 2 krótkie zawalone chodniki. Obok szybu znajduje się żelazna skrzynia-wagonik do transportu w pochyłym szybie, mająca osie z kołami na części bocznej. Rys. 5. Wyrobiska w Marcinkowie stan na rok 2005. Miejsca pobrania próbek do badań Fig. 5. Recent state of the Marcinków mine (in 2005) and sampling sites Za szybem korytarz jest w całości obudowany i kończy się zakleszczoną częścią obudowy w zawale. W korytarzu widać ślady po torowisku. Otoczenie korytarza z prawej strony jest obudowane w głąb, co świadczy o przebudowie tej części sztolni. Za szybem po prawej stronie 1,5 m wyżej odchodzi boczny mały chodnik doprowadzający do dalszych części sztolni, które ze względu na niebezpieczeństwo zawalenia nie zostały do końca zbadane (rys. 8). Wiadomo tylko, że za nim u góry znajduje się duża komora, ciągnąca się dalej w kierunku południowym [9]. Dolna sztolnia jest obecnie zawalona. Przeprowadzone rozpoznanie stwierdziło jej zalanie wodą do wysokości stropu, prawdopodobnie na większej części jej długości.

296 Drugą dostępną sztolnią jest wyrobisko znajdujące się z zachodniej strony wzgórza, nazywane pod koniec XVIII w. Morgen Stollen (rys. 6). Zbadano ją na długości 163 m, dochodząc do częściowo zasypanej, niedużej, obudowanej komory. W komorze natrafiono na płytę służącą do zbierania urobku. Sztolnia ogólnie zmierza w kierunku półn.-wsch. W jej obrębie widać wiele śladów ręcznego urabiania skał. Jej korytarz jest w znacznej części wysoki (2 2,2 m) i wąski. Co jakiś czas natrafiamy tam na resztki obudowy i znajdujemy tam charakterystyczne, nietypowo ułożone podkłady 40 cm ponad spągiem chodnika (rys. 4). Widać że zostały one jakby narzucone w sztolni w późniejszym okresie. W odróżnieniu od sztolni górnej, nie ma tutaj szans na przedostanie się w przyszłości do dalszej części wyrobisk. [9] Rys. 6. Obudowa w zachodniej sztolni (dawna Morgen Stollen) Fig. 6. Cover in western adit (old Morgen Stollen) 4. ANALIZA DENDROCHRONOLOGICZNA I MATERIAŁ BADAWCZY Analiza dendrochronologiczna należy do metod datowania bezwzględnego, której dokładność wynosi 1 rok. Wykorzystuje się w niej przyrosty roczne drzew zarówno liściastych jak i iglastych. Datowanie dendrochronologiczne przeprowadza się w oparciu o regionalne standardy dendrochronologiczne zestawione dla poszczególnych gatunków drzew. W Polsce wzorce przyrostowe (standardy) złożono dla następujących taksonów: dębu (Quercus sp.) obejmujący około 4000 lat [6], sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) 1106 1991 AD [17], 1622 1997 AD [10], jodły pospolitej (Abies alba) 1106 1998 AD [11], świerka pospolitego (Picea abies) 1390 2001 [12]. Do tej pory analizę dendrochronologiczną z powodzeniem stosowano w badaniach archeologicznych, datując drewno eksplorowane w trakcie prowadzenia wykopalisk.

297 Przeprowadzono również szereg datowań konstrukcji drewnianych zabytkowych budowli świeckich i sakralnych, zastosowano ją także do określania wieku zabytków dzieł sztuki takich jak np. obrazy. W latach 90. podjęto badania dendrochronologiczne drewnianych obudów wyrobisk górniczych oraz drewnianych urządzeń w kopalniach. Tego typu badania przeprowadzono w kopalniach soli w Wieliczce i Bochni, gdzie opróbowaniu dendrochronologicznemu poddano drewno znajdujące się na najstarszych, zabytkowych poziomach kopalń. Wiosną ubiegłego roku badaniami objęto również drewno występujące w kopalni złota w Złotym Stoku, gdzie opróbowano drewno z obudów górniczych w następujących wyrobiskach: sztolnia Książęca, pochylnia Czarna Górna, pochylnia Czarna Dolna, sztolnia Okrągła, sztolnia Mistrzów [13]. Na podstawie przeprowadzonych badań uzyskano 15 datowań bezwzględnych. Najstarsze drewno stwierdzono w sztolni Mistrzów w obudowie szybu, które pochodziło z jodły ściętej po 1667 r. Rys. 7. Pobór prób do badań dendrochronologicznych przy użyciu świdra Presslera z szybu w sztolni górnej Fig. 7. Samples collection for tree-ring analysis with Pressler driller in shaft of upper adit Jesienią tego samego roku opróbowano drewno występujące w 2 sztolniach w Marcinkowie. W sztolni górnej pobrano 23 próby drewna. Próby do badań pobierano świdrem rdzeniującym Presslera o średnicy 0,5 mm (rys. 7) i piłą ręczną do cięcia drewna. Stan zachowania drewna był różny, czasami było ono silnie spękane lub spróchniałe co uniemożliwiało pobranie prób. Opróbowaniu poddano obudowę szybu i obudowę ociosów oraz stropu.

298 W sztolni dolnej występowało znacznie mniej drewna i było ono gorzej zachowane. Pobrano 4 próby z elementów drewnianej obudowy w postaci krążków przy użyciu ręcznej piły do drewna. Analizę dendrochronologiczną pobranych prób przeprowadzono w laboratorium dendrochronologicznym WGGiOŚ AGH w Krakowie. Wstępny jej etap polegał na odpowiednim przygotowaniu prób do badań, poprzez ścięcie wierzchniej kilkumilimetrowej warstwy drewna w celu umożliwienia dokładnej identyfikacji granicy przyrostów rocznych. Tak spreparowane próby zostały zmierzone z dokładnością 0,01 mm na aparaturze pomiarowej współpracującą z komputerem. Do pomiaru i opracowania uzyskanych sekwencji zastosowano pakiet programów TREE- RINGS [5]. Datowanie bezwzględne przeprowadzono w oparciu o standardy dendrochronologiczne gatunków iglastych zestawione dla obszarów sąsiednich północnych Czech, Niemiec i południowej Polski. 5. WYNIKI BADAŃ Przeprowadzona analiza dendrochronologiczna umożliwiła określenie gatunków drewna występującego w sztolniach, identyfikację długości sekwencji osobniczych poszczególnych prób, a także ich datowanie bezwzględne. Pobrane próby w obu sztolniach reprezentowały wyłącznie drewno gatunków iglastych: sosny, modrzewia, jodły i świerka. Zdecydowanie przeważało drewno sosnowe (18 prób), znacznie mniej stwierdzono drewna modrzewiowego (7 prób), pozostałe 2 gatunki, jodła i świerk, zaznaczyły swoją obecność akcesorycznie (po 1 próbie). Długość sekwencji osobniczych była zróżnicowana, najdłuższe zawierały po około 70 przyrostów (70 79; 2MARC1, 4MARC8, 2MARC14), natomiast najkrótsze około 30 słojów (7 prób). Najwięcej sekwencji osobniczych (14) reprezentowało przedział 40 50 lat (tab. 1). Przeprowadzona analiza dendrochronologiczna pozwoliła na wydatowanie bezwzględne 8 prób ze sztolni górnej (tab. 1). Najstarszą datę uzyskano dla próby sosnowej 2MARC17 (1614 AD). Próba ta pochodzi z drewnianej obudowy sztolni. Pozostałe daty reprezentują XIX w., przy czym nieco starsze datowanie uzyskało drewno występujące w obudowie sztolni (1808 1815 AD), aniżeli drewno występujące w obudowie szybu. Daty uzyskane dla prób pochodzących z szybu reprezentują 2 przedziały czasu: starsze 1826 AD (2MARC7,8) i młodsze 1863 AD (2MARC4,6), przy czym jedna z prób 2MARC6 zawierała przyrost podkorowy, dzięki któremu możliwe jest z dokładnością 1 roku wyznaczenie daty ścięcia sosny, której drewna użyto w konstrukcji szybu Datowanie dendrochronologiczne drewna ze sztolni dolnej (dawna Morgen Stollen z zachodniej części wzgórza) pozwoliło na uzyskanie 2 dat: 2MARC11 1869 AD i 2MARC16 1833 AD. Daty te reprezentują podobny przedział czasu, jak daty otrzymane dla drewna w sztolni górnej.

299 Rys. 8. Zniszczona obudowa w sztolni górnej Fig. 8. Destroyed cover In upper adit Rys. 9. Pobór prób do badań dendrochronologicznych w sztolni górnej Fig. 9. Samples collection for tree-ring analyses in shaft of upper adit

300 Tabela 1 Lp Kod laborat. 1 2MARC1 2 2MARC2 Wyniki analizy dendrochronologicznej prób drewna ze sztolni w Marcinkowie Opis Podkład, próba nr 2, sztolnia górna Szyb, próba nr 1, sztolnia dolna Gatunek Pinus sylvestris Liczba przyrostów 75p Pinus sylvestris 45 3 2MARC3 Szyb, sztolnia górna Pinus sylvestris 55 Datowanie sekwencji Data ścięcia drzewa 4 2MARC4 Szyb, sztolnia górna Pinus sylvestris 57 1807 1863 Po 1863 5 2MARC5 Sztolnia górna Pinus sylvestris 39 6 2MARC6 Sztolnia górna Pinus sylvestris 55p? 1809 1863 1863 7 2MARC7 Sztolnia górna Pinus sylvestris 41 1786 1826 Po 1826 8 2MARC8 Sztolnia górna Pinus sylvestris 41 1786 1826 Po 1826 9 2MARC9 Sztolnia górna Pinus sylvestris 51 10 2MARC10 Sztolnia dolna Pinus sylvestris 30 11 2MARC11 Sztolnia dolna Pinus sylvestris 34 1836 1869 Po 1869 12 2MARC12 Deska z szybu, sztolnia górna Pinus sylvestris 49 13 2MARC13 Kołek, sztolnia górna Pinus sylvestris 41 14 2MARC14 Sztolnia górna Pinus sylvestris 79 15 2MARC15 Szyb, sztolnia górna Pinus sylvestris 39 16 2MARC16 Sztolnia dolna Pinus sylvestris 36 1798 1833 Po 1833 17 2MARC17 Sztolnia górna Pinus sylvestris 40 1575 1614 Po 1614? 18 2MARC18 Szyb, sztolnia górna Pinus sylvestris 30 19 3MARC4 Sztolnia górna Abies alba 64 20 4MARC1 Sztolnia górna Larix decidua 63 1748 1810 Po 1810 21 4MARC2 Sztolnia górna Larix decidua 61 22 4MARC3 Sztolnia górna, szyb Larix decidua 54 23 4MARC5 Sztolnia górna, szyb Larix decidua 48 24 4MARC6 Sztolnia górna Larix decidua 61 1748 1808 Po 1808 25 4MARC7 Sztolnia górna Larix decidua 57 26 4MARC8 Sztolnia górna Larix decidua 70 1746 1815 Po 1815 27 5MARC1 Sztolnia górna Picea abies 25

301 6. PODSUMOWANIE Analiza dendrochronologiczna 27 prób drewna pochodzącego ze sztolni w Marcinkowie pozwoliła na uzyskanie 10 datowań bezwzględnych. Otrzymane daty reprezentują XVII i XIX w. Są to zapewne okresy, w których do sztolni wprowadzano drewno w celu ich odbudowywania i ponownego udostępniania. Najstarszą datę (1614 AD) uzyskano dla drewna występującego w sztolni nr 1 w obudowie ociosu lub stropu. Ponieważ nie zachował się w próbie przyrost ostatni (podkorowy) do otrzymanej daty należy dodać kilka/kilkanaście lat i tym samym należy ją odmłodzić. Być może to stare drewno zostało wykorzystane wtórnie ze zniszczonego w 1623 r. kościoła znajdującego się w pobliżu. Młodsze XIX-wieczne daty reprezentują dwa przedziały czasowe: 1808 1833 (6 prób) i 1863 1869 (3 próby). Wiadomo, że w 1825 r. została sporządzona kopia mapy wyrobisk z 1781 r. po to aby najprawdopodobniej powtórnie je uruchomić. Przypuszczalne podjęcie wydobycia mogło spowodować wprowadzenie do sztolni nowych elementów drewnianych zabezpieczających prowadzone prace wydobywcze. Trzy najmłodsze daty pochodzące z drugiej połowy XIX w. są najprawdopodobniej związane z okresem wymian zniszczonych elementów obudów górniczych w tych dwóch sztolniach. Analiza ta jest przykładem wniesienia informacji dotyczących drewna występującego w wyrobiskach, które w zestawieniu z materiałami historycznymi pozwolą być może na dalsze poznawanie historii górnictwa w rejonie Sudetów, uważanego za jeden z najstarszych regionów górniczych w Polsce. Rys. 10. Wiaderko w szybie Fig. 10. The bucket in the shaft Zdjęcia: Michał Stysz, Iza i Henryk Macanko Badania wykonano w ramach badań własnych 10.10.140.156

302 LITERATURA [1] BORUCKI J., GŁOWACKI Z., Ocena perspektyw poszukiwawczych złóż uranu w Polsce, Pr. Specj. Inst. Geol., 1967. [2] DZIEKOŃSKI T., Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XII do połowy XX wieku, Wrocław Warszawa Gdańsk 1972. [3] FECHNER H., Geschichte des Schlesischen Berg-und Hüttenwesen 1741 1806, Berlin 1900 1902. [4] Jahrbuch für den Oberbergamtbezirk Breslau, Katowice Wrocław Berlin 1913. [5] KRAWCZYK A., KRĄPIEC M., Dendrochronologiczna baza danych. W: Mat. II Krajowej Konferencji: Komputerowe wspomaganie badań naukowych, Wrocław 1995, s. 247 252. [6] KRĄPIEC M., Oak dendrochronology of the Neoholocene in Poland, Folia Quaternaria, 1998, vol. 69, s. 5 134. [7] Mapy górnicze AP Kat. OBB III 4602, OBB II 1284, OBB II 1290, OBB II 1292. [8] STEINBECK A., Geschichte des Schlesischen Bergbaues,seiner Verfassung, seines Betriebes, Breslau 1857. [9] STYSZ M., MĄCZKA M., Marcinków dawne górnictwo, 2006, w opracowaniu. [10] SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., Dendrochronological pine scale (1622-1996 AD) for the Małopolska area (South Poland), Bul. Pol. Ac., Earth Sc., 1997, nr 45, s. 1 13. [11] SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E.., Późnoholoceński standard dendrochronologiczny dla jodły Abies alba Mill. z obszaru Południowej Polski, Zeszt. Nauk. AGH, Geologia, 2000, vol. 26, nr 2, s. 17 299. [12] SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., Świerkowy standard dendrochronologiczny z obszaru południowej Polski, Sprawozd. z Pos. Kom. PAU, 2004, t. II, s. 85-88. [13] SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., Datowanie dendrochronologiczne drewna z obudów górniczych w kopalni złota w Złotm Stoku, Sylwan, 2005, vol. CXLIX, nr 12, s. 53 59. [14] WOŁKOWICZ KRYSTYNA, Przejawy mineralizacji w Marcinkowie, W: Przegląd Geol.vol. 44, nr 4, 1996. [15] WEHSE K., Herrschaft, Burg und Ruine Karpenstein, Landeck 1883. [16] WUTKE K., Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. XXI s. 150, s. 163, Breslau 1900. [17] ZIELSKI A., Uwarunkowania środowiskowe przyrostów radialnych sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) w Polsce północnej na podstawie wielowiekowej chronologii. UMK, Toruń 1997. DENDROCHRONOLOGICAL ANALYSIS OF WOOD FROM MARCINKÓW ADITS Marcinków is a small village in Kłodzko region. Mining activity that apparently started there in 1575 was led with some breaks until the beginning of the 20th century. In 2005 two adits (the lower and the upper ones) of the old mine were explored and old wooden casings were encountered. From these structures 27 samples were collected for dendrochronological analysis, which resulted in ten absolute dates falling into the 18th and 19th centuries. In the upper adit eight dated samples came from the shaft timbering and gallery casings, whereas two samples from the lower represented gallery casings. These preliminary results demonstrate. that tree-ring dating could be very useful in investigations of old mines in Sudety Mts., aimed at broadening our knowledge about the mining history in that region.