Kopalnia i praca górnika w ilustracjach popularnych XIX-wiecznych leksykonów Meyersa i Brockhausa

Transkrypt

1 mgr inż. Marek J. BATTEK Politechnika Wrocławska Kopalnia i praca górnika w ilustracjach popularnych XIX-wiecznych leksykonów Meyersa i Brockhausa STRESZCZENIE Omówiono popularne w XIX w. niemieckie wydawnictwa encyklopedyczne Meyers Konversations-Lexikon oraz Brockhaus Konversations-Lexikon, zwłaszcza zawarte w nich hasła na temat górnictwa. Przedstawiono przykłady interesujących grafik ilustrujących te hasła, wykonanych techniką litograficzną, reprezentujących wysoki poziom rzemiosła artystycznego i niosących wiele informacji technicznych. W większości książek poświęconych historii górnictwa spotykamy ilustracje ze sławnego dzieła Agricoli (Georga Bauera) De re metallica libri XII. Nie mniej ciekawe są jednak grafiki (litografie), pochodzące z popularnych w XIX wieku leksykonów, a przedstawiające zarówno kopalnię jako całość (rys. 1), jak i narzędzia, urządzenia oraz pracę górnika (rys. 2). Jako przykłady zostały użyte ilustracje pochodzące z niemieckich wielotomowych leksykonów, wydawnictw o charakterze encyklopedycznym (lecz bez umieszczania w nich biogramów) Meyers Konversations-Lexikon oraz Brockhaus Konversations-Lexikon. Wydawnictwa te największą popularność zyskały w XIX wieku, lecz wydawane były też w wieku XX, w latach ukazało się ostatnie drukowane wydanie leksykonu Meyersa (lecz pozycja ta jest nadal aktualizowana i dostępna w Internecie). Leksykon Brockhausa wydawany jest nadal, ostatnie wydanie pochodzi z lat , jest też wersja zdigitalizowana. Leksykony te były wydawane w ogromnych nakładach, od 40 do 250 tysięcy egzemplarzy, i pomimo relatywnie wysokiej ceny, przeznaczone dla szerokiego grona czytelników. Jak podawali wydawcy, nie miały charakteru podręcznikowego, ale miały służyć propagowaniu wszelkich dziedzin wiedzy, sztuki i techniki, by w ten sposób podnieść poziom oświaty i kultury w społeczeństwie. Zadziwia szczegółowość opisów oraz ilustracji. Dokładne przestudiowanie haseł daje czytelnikowi dość dużą wiedzę dotyczącą techniki górniczej, budowy kopalń, konstrukcji maszyn i urządzeń, na pewno przekraczającą potrzeby osoby, która nie miała dotąd styczności z tym zagadnieniem. Ilustracje wykonane są w technice litografii, widać nie tylko wysoki poziom rzemiosła ich twórców, ale niektóre obrazki mają także pewną wartość artystyczną. Technika litograficzna umożliwiała znaczną precyzję wykonania rysunków, stosowano ją nawet do imitowania zdjęć fotograficznych. Przeglądając kolejne wydania tych leksykonów widzimy, jak na ilustracjach pojawiają się nowe metody eksploatacji czy zabezpieczenia wyrobisk, pokazane są różne sposoby obudowywania wyrobisk, od klasycznej obudowy drewnianej lub nawet wyrobisk bez obudowy, przez obudowy murowe do segmentów żeliwnych. Na innych ilustracjach widzimy urządzenia transportu poziomego, od drewnianych wózków pchanych przez człowieka, łodzi do sztolni wodnych po kolejki o napędzie elektrycznym. Podobnie pokazane są urządzenia transportu pionowego. Są również rysunki urządzeń odwadniających czy wentylacyjnych, narzędzi nie tylko ręcznych, ale i napędzanych elektrycznie czy pneumatycznie (rys. 3). Szkoda, by te piękne grafiki uległy zapomnieniu Podczas zbierania materiałów korzystano z następujących wydań: Meyers Konversations-Lexikon: wyd. 4, , 16 tomów + 3 tomy suplementów wyd. 5, , 17 tomów + 4 tomy suplementów wyd. 6, , 20 tomów + 7 tomów suplementów Brockhaus Konversations-Lexikon:

2 wyd. 13, , 16 tomów + 1 tom suplementu wyd. 14, , 16 tomów + 1 tom suplementu wyd. 14 rozszerzone, 1898, 17 tomów.

3 Rys. 1. Porównanie przedstawienia przekroju kopalni w Meyers Konversations-Lexikon w wydaniach 4 i 6

4 Rys. 2. Praca górników (Brockhaus Konversations-Lexikon, wyd. 13). Rys. 3. Maszyny wyciągowe: parowa i elektryczna (Brockhaus Konversations-Lexikon, wyd. 14 rozszerzone)

5 Mine and miners work in pictures of popular XIXth century Meyers and Brockhaus lexicons XIXth century german Meyers Konversations-Lexikon and Brockhaus Konversations-Lexikon are described, especially articles about mining. Examples of interesting litographs, which are illustrating mines and miners work, are shown in the article. These pictures have high artistic value and also show many technical details.