OFE jako przykład praktyki neoliberalnej

OFE JAKO PRZYKŁAD PRAKTYKI NEOLIBERALNEJ Notatki do wykładu dla studentów Wydziału Zarządzana UW Mam wrażenie, że młodzi ludzie nie doceniają zagrożenia jakim jest dla nich prywatyzacja systemu emerytalnego. Jej następstwa mogą jednak pojawić się już za kilka lat w formie rosnących podatków i składek na zabezpieczenie społeczne. W niniejszym wykładzie przedstawiam zwięzłą informację o prywatyzacji emerytur i jej skutkach dla finansów publicznych Prezydent Andrzej Duda, wsparty przez rzecznika Praw Obywatelskich, wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem o zgodność z Konstytucją reformy systemu emerytalnego uchwalonej przez Sejm RP przed dwoma laty. Piątego listopada 2015 roku Trybunał potwierdził zgodność z Konstytucją reformy emerytalnej z jednym, mało istotnym, zastrzeżeniem. Wyrok Trybunału wywołał oburzenie niektórych ekspertów (?), prawdopodobnie inspirowanych przez beneficjentów prywatnych emerytur, mianowicie właścicieli Powszechnych Towarzystw Emerytalnych (PTE) zarządzających Otwartymi Funduszami Emerytalnymi (OFE). Również przed dwoma laty, starania ówczesnego ministra finansów Rostowskiego, o ulżenie budżetowi państwa przez zmniejszenie transferu składek z ZUS-u do OFE, oburzały twórców tego prywatnego systemu emerytalnego, którzy z jego dobrodziejstw przecież nie skorzystają, ponieważ mają zapewnione wysokie emerytury z ZUS-u i ew. z innych źródeł. Propozycje rządu wywołały agresywną kampanię mediów. Bronią masowego rażenia, którą dysponują PTE w walce z rządem i przeciwnikami OFE, są miliardy złotych ulokowane w akcjach spółek giełdowych, a pochodzące przecież ze składek emerytalnych przekazanych do OFE za pośrednictwem ZUS-u. Spółki te, dysponując ogromnymi środkami na reklamę, skutecznie wpływają na treść publikacji o OFE. Tak więc PTE zbudowały swą potęgę medialną za pieniądze emerytów otrzymane z OFE. Warto przypomnieć, że niektóre PTE są właścicielami mediów i vice versa media mają udziały w PTE. Kampanii tej przeciwstawiają się nieliczni eksperci, niezależnie myślący i racjonalnie przedstawiający problem OFE, wśród których energią, kompetencją i odwagą wyróżnia się profesor Leokadia Oręziak pracująca w SGH, a więc - w mateczniku twórców systemu OFE. W wykładzie tym korzystam z Jej wywiadów publikowanych w tygodniku Przegląd w latach 2010-2013, a także - z książki Michaela. Orensteina - amerykańskiego badacza prywatyzacji emerytur. 1

Konieczność reformy emerytalnej Uzasadnieniem reformy emerytalnej była przewidywana zapaść systemu z powodu pogarszania się stosunku wpływów ze składek do wydatków na emerytury i renty. Należało uświadomić ludziom, by nie liczyli na emerytury od państwa, lecz sami zadbali o swoje zabezpieczenie na starość. OFE miały ludziom w tym pomóc, uzyskując więcej ze składek niż zapewni ZUS. Propaganda OFE spowodowała, że ludzie poczuli się zwolnieni z dłuższej pracy i oszczędzania. Liczono na emeryturę z kapitału inwestowanego przez OFE. Ale emerytury i tak będą wypłacane z bieżących składek (prof. Witold Orłowski). Od 1999 roku część składek emerytalnych przekazywana jest do OFE. Minister Finansów zaciąga pożyczkę na ten cel emitując obligacje obciążające dług państwa. OFE kupuje obligacje za pieniądze otrzymane od MF i zarabia na odsetkach. Składka do OFE w 2013 r. wyniosła 12 mld. Obsługa długu z tego tytułu - 18 mld. Przyrost długu w 2013 z powodu OFE = 30 mld. Wg MF dług Polski spowodowany przez OFE w okresie od 1999 do 2013 osiągnął 300 mld zł, to jest równowartość rocznego budżetu państwa i prawie połowę wzrostu w tym okresie skumulowanego długu publicznego. Wpływ instytucji globalnych na reformę emerytalną 1. W roku 1994 Bank Światowy (BŚ) opublikował raport Averting the Old Age Crisis, zawierający plan prywatyzowania systemu emerytalnego, chociaż uprzednio BŚ ostrzegał (Orenstein, s. 76), że taka prywatyzacja nie rozwiązuje problemów emerytalnych w krajach Europy. 2. Międzynarodowe instytucje finansowe i korporacje, zajmujące się prywatnymi funduszami emerytalnymi, zdecydowały o stworzeniu w różnych krajach kapitału z przymusowo pobieranych środków publicznych (s.79). Reforma chilijska pokazała, że zarządzanie tymi pieniędzmi może stanowić atrakcyjne źródło zysków. 3. Globalne instytucje finansowe skupiły swe zainteresowanie na krajach o średnich dochodach, uzależnionych od międzynarodowej pomocy finansowej. W stosunku do krajów wysokorozwiniętych trudno było znaleźć skuteczne instrumenty oddziaływania na rządzących (s.162). Presji tej oparły się m. in.: Korea, Słowenia i Wenezuela (z powodów politycznych). 4. Wywierano presję na rządy przez politykę kredytową. Banki udzielały rządom pożyczki pod warunkiem prywatyzacji emerytur. Np. w 1996-97 Argentyna otrzymała $320 mln kredytu na realizację reformy emerytalnej (s.152). Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy pożyczały rządom na uzupełnienie luk w budżetach, powstałych z powodu kierowania do OFE części składek emerytalnych (s.89). W ten sposób zaciskano pętlę zadłużenia krajów. 2

Etapy prywatyzacji systemu emerytalnego Etap pierwszy - wybór kraju i pozyskanie wpływowych sojuszników a. Identyfikowanie przez Bank Światowy i korporacje finansowe: krajów > pożądanych kandydatów do prywatyzacji emerytur członków władz, mających polityczną wolę reform (s. 87). b. Rekrutacja sojuszników reformy emerytalnej. Zapraszano osoby wpływowe na konferencje i szkolenia dotyczące prywatyzacji emerytur, organizowane w czołowych uniwersytetach amerykańskich. W ten sposób pozyskano dla prywatyzacji emerytur decydentów kraju (s. 87). Etap drugi. Wypracowanie koncepcji systemu. Przyjęto koncepcję sponsorowaną przez Bank Światowy (s. 113). W niektórych krajach dostrzeżono jednak zagrożenie powstania pętli zadłużania i bankructwa, w wyniku przekazywania przez ZUS do OFE znacznej części składki emerytalnej. Korporacje finansowe argumentowały, że nie ma problemu długu, ponieważ OFE powoduje jedynie zamianę zobowiązań państwa wobec przyszłych emerytów z długu ukrytego na dług jawny (s. 83). Pominęli oni oczywisty fakt, że dług jawny wymaga zaciągania przez państwo pożyczek już teraz i płacenia od nich odsetek, podczas gdy tak zwany dług ukryty stanie się wymagalny za kilkadziesiąt lat i to nie w całości, lecz stopniowo, w miarę pobierania świadczeń przez emerytów. Etap trzeci. Przygotowanie kadry do wprowadzania OFE. Szkolenie krajowych ekspertów w zakresie działań praktycznych: organizowania funduszy procedur i systemów ich funkcjonowania, nadzoru nad ich działalnością. Etap czwarty - Organizowanie OFE Bank oddelegował do Polski swego przedstawiciela, który został szefem Biura Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Systemu Zabezpieczenia Społecznego. Po wykonaniu zadania powrócił do BŚ na wysokie stanowisko szefa regionalnego. Biuro Pełnomocnika Rządu d.s. Realizacji Systemu Zabezpieczenia Społecznego uzyskało z BŚ zasoby finansowe i techniczne, potrzebne, by przekonać potencjalnych sojuszników proponowanych rozwiązań i udaremnić wysiłki oponentów. Umieszczanie przez BŚ swoich ludzi w najważniejszych biurach rządowych wskazuje, jak instytucja ta wpływała na procesy reform w różnych krajach (s. 117). 3

Bank Światowy, dla uzyskania poparcia koncepcji prywatyzacji emerytur przez związki zawodowe, obiecał im możliwość tworzenia własnych funduszy emerytalnych (s.119). Ewa Lewicka, była wiceprzewodnicząca NZZ S Regionu Mazowsze, która, jako wiceminister w rządzie Jerzego Buzka, nadzorowała proces wdrażania OFE, została przewodniczącą izby gospodarczej Powszechnych Towarzystw Emerytalnych. US AID przekazała $1,4 mln na finansowanie kampanii publicznej promującej OFE w 1997. W pierwszej fazie tej kampanii skupiono się na tworzeniu ogólnego obrazu reformy. Kierowano informacje do ZZ, pracodawców, liderów politycznych i mediów. Organizowano seminaria i wizyty studyjne w różnych krajach (Chile, Argentyna, USA) dla dziennikarzy, parlamentarzystów i przedstawicieli rządu wskazanych przez Biuro Pełnomocnika Rządu (s. 123). Granty zachęciły te osoby do propagowania prywatyzacji emerytur (s. 127). Dostarczano także materiały propagandowe. W 1996 utworzono Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi (UNFE) przy wsparciu finansowym US AID (s. 124), toteż BŚ miał możliwość wpływu na wprowadzanie zmian w ZUS (s. 128). Od października 1998 rozpoczęto zmasowaną telewizyjną kampanię reklamową finansowaną przez US AID (s. 127). Kandydatom do OFE wmówiono wizję emerytalnego raju, co tłumiło poczucie odpowiedzialności ludzi za swoje zabezpieczenie na starość. Efektywność OFE OFE wypłacają emerytury z bieżących wpływów ze składek, ponieważ nie mają gotówki. Ich aktywami były akcje i obligacje. Obligacje państwowe w dyspozycji OFE, w wyniku reformy systemu w 2013 roku zostały umorzone. Pierwsza emerytura z OFE wypłacona w lutym 2009 wyniosła 23,65 zł. Średnia emerytura w 2011 wyniosła 94,18 zł. Nadzór nad OFE i PTE sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego. Jej przewodniczący, po odejściu ze stanowiska, został członkiem rady nadzorczej jednego z PTE. Właścicielami PTE są globalne korporacje finansowe, które mają około 90% aktywów OFE, w tym dwie - około połowy (ING i Aviva). Znaczące udziały w PTE mają także korporacje medialne, co wyjaśnia intensywność akcji medialnych przeciwko próbom ograniczenia transferu środków z ZUS do OFE. Wynagrodzenia w OFE osiągają poziom wynagrodzeń w prywatnych instytucjach finansowych. Koszty utrzymania ZUS-u wynoszą 2% składek, ale instytucja ta obsługuje renty, zasiłki, emerytury i całe OFE. Natomiast koszty OFE to aż około połowy kosztów ZUS. 4

Przykłady doświadczeń zagranicznych W Ameryce Łacińskiej emeryci w ponieśli wielkie straty z powodu wysokich opłat pobieranych przez instytucje zarządzające funduszami (s. 83). Chile. Przez 30 lat funkcjonowania OFE pobrały na swoje koszty jedną trzecią składek. W 2008 chilijskie OFE straciły 60% zysków osiągniętych przez 26 lat. Okazało się, że dwie trzecie członków OFE nie dostaje żadnej emerytury. Argentyna. Prezydent Christina Fernandez de Kirchner zlikwidowała OFE, oświadczywszy, że stworzenie tego systemu było wielką grabieżą. Węgry. W październiku 2010 zawieszono przekazy do OFE na 14 miesięcy. Kapitały z OFE przeniesiono do ZUS. Pozwolono ludziom na wybór między OFE i ZUS. 98% płatników powróciło do ZUS, gdzie dopisano im składki z OFE. Aktywa OFE w obligacjach skarbu państwa umorzono. Akcje i inne aktywa przekazano do specjalnego funduszu państwowego, który stopniowo je sprzedaje, toteż uniknięto bessy na giełdzie, zapowiadanej jako apokalipsy. Dzięki tej zmianie obniżono podatki i przeznaczono większe kwoty na cele społeczne, głównie na wsparcie rodzin. Czechy. OFE wprowadzono w 1994 na zasadzie dobrowolności udziału. Zgłosiło się tylko 24.000 osób. Uczestnikom przyznano ulgi podatkowe i dopłaty do składek. Składka rośnie co 3 lata: od 3% - 4%, 5%. Czeskie OFE musi zarabiać na siebie i na emerytów co najmniej na poziomie inflacji. Bułgaria. Próbę rezygnacji z OFE zablokował MFW. Ograniczono możliwość korzystania z wcześniejszych emerytur. Ograniczono emerytury mundurowe. Podniesiono składki emerytalne. Konkluzja: System OFE sprzyja zacieśnianiu pętli zadłużenia rządów wobec MFW, BŚ i wielkich banków, uzależniając kraje zadłużone od globalnych korporacji. Trzy zagadki Orensteina (ze wstępu do książki) 1. Jaka jest rola aktorów transnarodowych w dyfuzji zasad zabezpieczenia społecznego na świecie z kraju do kraju? 2. Jak rozumieć relacje aktorów transnarodowych z aktorami krajowymi w rozwoju zasad zabezpieczenia społecznego? 3. Na jakich warunkach aktorzy globalni wpływają na zasady reformy emerytalnej, która (przecież) jest polem interesów polityki krajowej. Stawiając te pytania i odpowiadając na nie w książce, podkreślono rosnącą globalizację krajowych polityk, na przykładzie analizy globalnej kampanii prywatyzacji emerytur jako jednego ze znaczących trendów polityki ekonomicznej. Ten nowy trend likwiduje) międzypokoleniową umowę społeczną. 5

ZASADY OTWARTEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO w POLSCE Składka emerytalna = 19,52% wynagrodzenia. Do 1 maja 2011 OFE pobierały - 7,3% wynagrodzenia t. j. 37,5% składki, Od 1 maja 2011 = 2,3%, w 2012-2,8%, a w 2013 3.5% wynagrodzenia. Różnica (7,3-3,5) = 3,8% jest zapisywana na koncie indywidualnym w ZUS. Kapitał ten jest wydawany na emerytury bieżące. Po reformie 2013: Składka emerytalna bez zmian = 19.52% wynagrodzenia. Osoby, które przeszły do ZUS: cała składka idzie do ZUS, ale 7,3% wynagrodzenia zapisywana na indywidualnym subkoncie. Osoby, które pozostały w OFE: 2,92% wynagrodzenia pozostaje w OFE, 12.22% idzie do ZUS, a 4.38% zapisywane na subkoncie w ZUS Opłaty pobierane przez OFE: Na początku PTE pobierały 10% opłaty od otrzymanych składek, do 2011-7%, od 2013-3.5%. Dodatkowo PTE pobiera rocznie 0.6% stałej opłaty oraz opłatę za wyniki - od zera do 0,006% miesięcznie, więc rocznie = 0,072%. Od reformy 2013 r. OFE nie wolno inwestować w obligacje państwowe. Rynki finansowe to globalne kasyno potrzebujące stałego dopływu gotówki, na gigantyczne premie szefów instytucji finansowych i wysokie wynagrodzenia pracowników. Fundusze emerytalne są idealnym źródłem gotówki na te cele. W opracowaniu tym korzystałem z następujących źródeł: Orenstein M. Privatizing Pensions. The Transnational Campaign for Social Security Reform. 2008. Artykuły i wywiady w tygodniku Przegląd w latach 2010-13, m.in.: Domański J. Krótka pamięć Buzka, Przegląd 14.10.2013. Dreszel A. Kto stoi za OFE? Przegląd nr 10, 2011, Wskazanie osób wprowadzających OFE w Polsce oraz korporacji globalnych - właścicieli PTE. Oręziak L. Jak wprowadzono w Polsce OFE. Przegląd nr 9, 2011, Oręziak L. Koniec OFE? Przegląd nr 12, 2013, wywiad, rozmawiał P. Dubicz. Oręziak L. Obrońcy OFE bronią długu jawnego i straszą ZUS-em, Gazeta Wyborcza 5.10.2013. Autorka podaje tu dane o wpływie OFE na zadłużenie Polski. Orłowski W. Gry bez dobrego ruchu, Polityka nr 12, 2011. (o argumentach Balcerowicza i Rostowskiego w ich sporze o OFE) Osoby zainteresowane tematem znajdą pełną i obiektywną informację w: Oręziak L. Katastrofa prywatyzacji emerytur w Polsce. Książka i Prasa 2014. Opracował - Marian Dobrzyński 6