Nr 11 (2011) BIBLIOTEKA REGIONALISTY Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2011
Rada Naukowa: Horst Brezinski, Alfonz Gajdoš, Jiřina Jílková, Dorota Korenik, Stanisław Korenik, Oğuz Özbek, Recenzenci: Florian Kuźnik, Andrzej Prusek, Zygmunt Szymla, Eugeniusz Wojciechowski Redaktor naukowy: Stanisław Korenik Sekretarz redakcji: Niki Derlukiewicz Redaktor wydawnictwa: Joanna Szynal Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Barbara Cibis Łamanie: Małgorzata Czupryńska Projekt okładki: Beata Dębska Na okładce katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu (zdjęcie z zasobów Fotolia LLC) Publikacja jest dostępna na stronie www.ibuk.pl Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl oraz w The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa www.wydawnictwo.ue.wroc.pl Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy Copyright Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2011 ISSN 2081-4461 Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM
Spis treści Wstęp... 7 Artur Borcuch, Stabilność systemu finansowego jako warunek wzrostu gospodarczego podejście instytucjonalne... 9 Niki Derlukiewicz, Konkurencyjność wybranych regionów Unii Europejskiej... 19 Katarzyna Domańska, Renata Kubik, Wpływ kryzysu gospodarczego na efektywność grup strategicznych przedsiębiorstw mleczarskich w województwie lubelskim... 31 Eleonora Gonda-Soroczyńska, Kondycja środowiska przyrodniczego w rozwoju miejscowości uzdrowiskowej na przykładzie Szczawna-Zdroju... 41 Alicja Małgorzata Graczyk, Wybrane problemy lokalizacji lądowych farm wiatrowych w Polsce... 53 Piotr Hajduga, Oddziaływanie specjalnych stref ekonomicznych na rozwój społeczno-gospodarczy Dolnego Śląska w pierwszej dekadzie XXI wieku... 65 Magdalena Kalisiak-Mędelska, decentralizacja administracji publicznej. Zarys problemu... 81 Armand Kasztelan, Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim... 93 Tomasz Kijek, Efektywność wykorzystania potencjału innowacyjnego gospodarki polskiej... 103 Piotr Klimczyk, Gabriela Wronowska, Rzeczywista emisja a przydział uprawnień do emisji CO 2 w latach 2008-2012 ujęcie regionalne... 113 Elżbieta Kołodziej, Grzegorz Wesołowski, Rola banku spółdzielczego w kreowaniu przedsiębiorczości na obszarach wiejskich powiatu włodawskiego... 131 Stanisław Korenik, Problemy współczesnego interwencjonizmu państwowego w świetle kryzysu finansowego... 143 Andrzej Łuczyszyn, Sektor publiczny w Polsce wobec wyzwań XXI wieku wybrane problemy... 151 Anna Mempel-Śnieżyk, Polityka wspierania i tworzenia sieciowych struktur przestrzennych w Polsce na tle wybranych krajów UE... 163 Sławomir Pastuszka, Spójność ekonomiczna, społeczna i terytorialna Unii Europejskiej konwergencja czy dywergencja... 179 Andrzej Pawlik, Innowacyjność jako determinanta rozwoju społeczno-gospodarczego województwa świętokrzyskiego... 191 3
Spis treści Adam Peszko, Krytyka liberalnych praktyk w korporacjach na przełomie wieków i nowe nurty w ekonomii pierwszej dekady XXI wieku... 205 Zbigniew Piepiora, Finansowanie naturalnych szkód katastroficznych w wybranych powiatach województwa dolnośląskiego... 217 Małgorzata Rogowska, Polityka rozwoju lokalnego zarys nowych koncepcji... 229 Janusz Rosiek, Wyzwania wobec sektora energetycznego w Polsce a polityka klimatyczna Unii Europejskiej wybrane aspekty... 239 Wawrzyniec Rudolf, Urzędy marszałkowskie jako organizacje otwarte na współpracę w świetle badań empirycznych... 251 Dorota Rynio, Wykorzystanie naturalnych warunków środowiska w kształtowaniu wizerunku miasta... 261 Agnieszka Schmeidel, Rola władz samorządowych w realizowaniu współczesnej koncepcji polityki rozwoju regionalnego na przykładzie województwa świętokrzyskiego... 273 Eugeniusz Sitek, Ryzyko polityczne i jego wpływ na podejmowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych... 283 Michał Sosnowski, Delokalizacja działalności gospodarczej w warunkach konkurencji podatkowej... 293 Katarzyna Tarnawska, Przeciwdziałanie zmianom klimatu na poziomie UE a polityka klimatyczna Polski... 305 Agnieszka Tarnowska, Zróżnicowanie infrastruktury społecznej w województwach... 317 Barbara Trzaska, Dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy jako efekt działań marketingowych... 337 Alina Walenia, Czynniki warunkujące wykorzystanie endogenicznego potencjału rozwoju obszarów wiejskich Polski Wschodniej... 347 Sylwia Wiśniewska, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w polityce innowacyjnej państwa... 359 Summaries 4 Artur Borcuch, Stability of financial system as a condition of economic growth institutional approach... 18 Niki Derlukiewicz, Competitiveness of selected regions of the European Union... 30 Katarzyna Domańska, Renata Kubik, Impact of economic crisis on the effectiveness of strategic groups of dairy enterprises in Lublin voivodeship. 39 Eleonora Gonda-Soroczyńska, The condition of the natural environment in the development of a spa town the case of Szczawno-Zdrój... 51 Alicja Małgorzata Graczyk, Selected problems of onshore wind farms location in Poland... 64
Spis treści Piotr Hajduga, The influence of special economic zones on the socio-economic development of Lower Silesia in the first decade of the 21 st century... 79 Magdalena Kalisiak-Mędelska, Decentralization of public administration. Outline of the problem... 92 Armand Kasztelan, Impact of food industry on the environment in Lubelskie voivodeship... 102 Tomasz Kijek, Efficiency of Polish economy s innovation potential exploitation... 112 Piotr Klimczyk, Gabriela Wronowska, CO 2 emission and allocation of CO 2 emissions allowances in years 2008-2012 a regional approach... 129 Elżbieta Kołodziej, Grzegorz Wesołowski, The role of a cooperative bank in the creation of entrepreneurship in rural areas Włodawa district... 142 Stanisław Korenik, Problems of the modern state intervention in the light of the financial crisis... 149 Andrzej Łuczyszyn, Public sector in Poland in the face of challenges of the 21 st century chosen elements... 161 Anna Mempel-Śnieżyk, Policy of supporting and creating of spatial networks structures in Poland on the background of selected EU countries... 177 Sławomir Pastuszka, Economic, social and territorial cohesion of the European Union convergence or divergence... 189 Andrzej Pawlik, Innovation as a determinant of socio-economic development of Świętokrzyskie voivodeship... 203 Adam Peszko, Criticism of neoclassical doctrine of the 90s and new currents of economics in the first decade of the XXI st century... 215 Zbigniew Piepiora, Financing the counteraction of natural disaster damages in chosen counties of Lower Silesia voivodeship... 227 Małgorzata Rogowska, Local development policy an outline of new concepts... 238 Janusz Rosiek, Challenges to the energy sector in Poland in the perspective of the EU climate policy selected problems... 250 Wawrzyniec Rudolf, Marshal s Offices as the organizations open for cooperation empirical approach... 260 Dorota Rynio, Using natural conditions of environment in town image development... 271 Agnieszka Schmeidel, The role of local authorities in implementing the modern concept of regional development policies on the example of development plans in Świętokrzyskie voivodeship... 282 Eugeniusz Sitek, Political risk and its effect on making foreign direct investment... 291 Michał Sosnowski, Business relocation in the terms of tax competition... 304 5
Spis treści Katarzyna Tarnawska, Counteracting climate changes on the EU level and Polish climate policy... 315 Agnieszka Tarnowska, Differences in social infrastructure in voivodships... 336 Barbara Trzaska, Adjustment of an educational offer to labour market needs as a result of marketing activity... 346 Alina Walenia, Conditions determining the use of the endogenous potential of rural areas development in Eastern Poland... 358 Sylwia Wiśniewska, Innovation and business centres in innovation policy of the state... 367
BIBLIOTEKA REGIONALISTY NR 11 (2011) Armand Kasztelan Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim Streszczenie: Przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego, charakteryzujące się znacznym rozproszeniem i rozdrobnieniem prowadzonej działalności, w regionie lubelskim mają istotny wpływ na poziom emitowanych zanieczyszczeń. W artykule przedstawiono skalę oddziaływania przemysłu spożywczego na środowisko naturalne Lubelszczyzny. Przeprowadzono analizę porównawczą danych statystycznych z lat 2004 i 2008, dotyczących głównych form antropopresji, tj.: wykorzystania wody, emisji zanieczyszczeń powietrza, emisji ścieków i ilości wytwarzanych odpadów. Ponadto przeanalizowano poziom i strukturę nakładów inwestycyjnych poniesionych przez przemysł spożywczy na przedsięwzięcia prośrodowiskowe. Słowa kluczowe: przemysł spożywczy, zanieczyszczenie środowiska, ochrona środowiska, nakłady na ochronę środowiska. 1. Znaczenie przemysłu spożywczego w gospodarce województwa lubelskiego Województwo lubelskie jest regionem o niskim stopniu uprzemysłowienia. Jednym z najważniejszych działów gospodarki jest tu rolnictwo, gdyż województwo posiada duże zasoby wysokiej jakości gleb oraz znaczny udział ludności rolniczej. Konsekwencją rolniczego charakteru Lubelszczyzny jest istotne znaczenie przemysłu spożywczego 1. Spośród największych zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego wymienić należy: Chłodnię Mors Sp. z o.o. w Zamościu, Polski Ogród Sp. z o.o. w Rykach, a także przedsiębiorstwo Agram z Lublina. Zakłady te specjalizują się w produkcji mrożonek owocowo-warzywnych, a także świadczą usługi chłodnicze. Możliwości regionu lubelskiego w zakresie produkcji i przetwórstwa owoców i wa- 1 Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2008-2011 z perspektywą do roku 2015, Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin 2008, s. 8. 93
Armand Kasztelan rzyw stanowią zachętę dla inwestorów zagranicznych. Swoją działalność zlokalizowały tu takie przedsiębiorstwa, jak: Uren Novaberry Sp. z o.o., Osmofrost Sp. z o.o, LST Polska Sp. z o.o. czy SVZ Poland. W ostatnich latach na terenie województwa lubelskiego prężnie rozwija się również przetwórstwo zbóż. Do najważniejszych przedsiębiorstw w tym sektorze należą: Lubella SA w Lublinie, Chełmskie Zakłady Zbożowe, Zamojskie Zakłady Zbożowe Sp. z o.o., Zakłady Zbożowo-Młynarskie Werbkowice, Elewator Zbożowy Elewarr Sp. z o.o. Oddział w Krupcu, Wytwórnia Makaronów Domowych Pol-Mak SA w Ludwinie, As Babuni Sp. z o.o. w Niemcach oraz Janex Producent Kasz Sp. z o.o. w Janowie Lubelskim. Ponadto w województwie funkcjonują dobrze prosperujące cukrownie, mleczarnie oraz zakłady przemysłu mięsnego. Do najbardziej znanych należą: Cukrownia Krasnystaw Oddział Krajowej Spółki Cukrowniczej SA w Toruniu, Cukrownia Werbkowice SA, Spółdzielnia Mleczarska Biomlek w Chełmie, okręgowe spółdzielnie mleczarskie m.in. w Krasnymstawie, Lublinie i Piaskach, Zakłady Mięsne Łmeat Łuków SA, Zakład Przetwórstwa Mięsnego Jarosławiec. Region lubelski ma także tradycje piwowarskie i gorzelnicze. Największymi zakładami w tych branżach są: Perła Browary Lubelskie SA, Lubelskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego Polmos Lublin Sp. z o.o. wchodzące w skład Stock Spirits Group Ltd., Browar Janów Lubelski Sp. z o.o., Gorzelnia Jagiełło Sp. z o.o. z Pokrówki koło Chełma i Podlaskie Gorzelnie Surwin Sp. z o.o. W Lublinie swoje siedziby mają również Lubelskie Zakłady Tytoniowe i Herbapol Lublin SA lider polskiego rynku zielarskiego. Tabela 1. Przemysł spożywczy w województwie lubelskim w 2004 i 2008 roku Wyszczególnienie Przemysł ogółem Produkcja artykułów spożywczych i napojów 2004 r. 2008 r. 2004 r. 2008 r. Produkcja sprzedana, ceny bieżące (mln zł) 15 400,3 21 339,3 4 216,3 5 602,6 Produkcja sprzedana na jednego zatrudnionego (zł) 185 124 250 039 215 987 282 244 Przeciętne zatrudnienie 83 189 8 5296 19 521 19 850 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (zł) 2 049,33 2 740,67 1 664,76 2 112,77 Źródło: Rocznik statystyczny woj. lubelskiego 2004, US, Lublin 2005, s. 196; Rocznik statystyczny woj. lubelskiego 2008, US, Lublin, s. 198. 94 W dystrybucji produktów przemysłu rolno-spożywczego prym wiedzie spółka Emperia Holding SA, do której należą hurtownie spożywcze Eldorado, sieć supermarketów Stokrotka oraz sieć małych sklepów osiedlowych Groszek. Województwo lubelskie znane jest również z wysokiej jakości wód mineralnych, wykorzystywa-
Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim nych m.in. w produkcji napojów. Głównym producentem w tej branży jest Nałęczowianka Sp. z o.o. 2 Analizując udział przemysłu spożywczego w strukturze gospodarki regionu, można zauważyć, że w 2008 roku produkcja sprzedana przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w województwie lubelskim stanowiła 26,3% produkcji całego sektora przemysłowego (tab. 1). W porównaniu z rokiem 2004 bezwzględna wartość produkcji zwiększyła się o prawie 1/3.W przeliczeniu na 1 zatrudnionego, produkcja sprzedana wzrosła w badanych latach o niespełna 31%, natomiast przeciętne zatrudnienie w przemyśle spożywczym wzrosło o niecałe 2%. Udział osób zatrudnionych w przemyśle spożywczym w relacji do przeciętnego zatrudnienia w sektorze przemysłowym wynosił w analizowanym okresie ponad 23%. Przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego charakteryzują się gorszymi poziomami przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń brutto. W 2004 r. stanowiły one 81% poziomu wynagrodzeń w całym przemyśle, w 2008 r. zaś wartość tego wskaźnika zmniejszyła się do poziomu 77%. 2. Udział przemysłu spożywczego w wielkości emitowanych zanieczyszczeń w województwie lubelskim Przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego, charakteryzujące się znacznym rozproszeniem i rozdrobnieniem prowadzonej działalności, mają istotny wpływ na poziom emitowanych zanieczyszczeń w regionie lubelskim. Aby zbadać ten problem, przeprowadzono analizę oddziaływania branży spożywczej na środowisko, koncentrując się na następujących aspektach: wykorzystaniu wody, emisji ścieków, emisji zanieczyszczeń powietrza, na wytwarzaniu odpadów oraz na nakładach na przedsięwzięcia prośrodowiskowe. W zależności od rodzaju produkcji, a także przeprowadzanych procesów technologicznych w poszczególnych branżach przemysłu spożywczego wykorzystywane są różne ilości wody (tab. 2). Szacuje się, że na umycie 1 m 3 powierzchni użytkowej zakłady przemysłu spożywczego zużywają 3-5dm 3 wody. Do tego dochodzi wykorzystanie wody w procesach produkcji oraz do czyszczenia maszyn. W badanych latach przemysł spożywczy pobrał średnio 9,7 hm 3 wody, z czego prawie 95% zużył na potrzeby własne. Udział przemysłu spożywczego w całkowitej ilości wody pobranej przez sektor przemysłowy wynosił w 2004 r. prawie 9%, w 2008 r. zaś 8,5%. Podczas gdy w całym sektorze przemysłowym odnotowano wzrost ilości pobranej wody o 3%, w przemyśle spożywczym odnotowano spadek o nieco ponad 2% (tab. 3). 2 B. Zatorska, Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim, Uniwersytet Przyrodniczy, Lublin 2011. 95
Armand Kasztelan Tabela 2. Przykładowe zapotrzebowanie na wodę w różnych procesach technologicznych wybranych zakładów przemysłu spożywczego Rodzaj zakładu przemysłu spożywczego Zakłady owocowo-warzywne Proces technologiczny mycie owoców i warzyw do produkcji: Zapotrzebowanie na wodę 0,5-2 dm 3 na 1kg surowca Zakłady piwowarsko-słodowe produkcja słodu i piwa 25-70m 3 na 1m 3 piwa Zakłady spirytusowe, gorzelnia rolnicza 25 dm 3 na 1kg ziemniaków gorzelnie rolnicze 0,8 dm gorzelnia rolnicza na 1dm 3 spirytusu (100%) Zakłady winiarskie do produkcji wina 6,5 dm 3 na 1dm 3 wina Zakłady mleczarskie produkcja: masła, mleka spożywczego, serów, twarogów 12-17dm 3 na 1dm 3 mleka Zakłady piekarnicze woda technologiczna 2 dm 3 na 1t pieczywa woda gospodarcza 0,65 m 3 na 1t pieczywa produkcja syropu ziemniaczanego 21,5 dm 3 na 1kg krochmalu Zakłady ziemniaczane produkcja kostki ziemniaczanej suszonej 7 dm 3 na 1kg ziemniaków Zakłady tłuszczowe produkcja oleju 80-190 dm 3 na 1t oleju Źródło: A. Nawirska, Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach przemysłu spożywczego. Przewodnik do ćwiczeń, Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Wrocław 2002. Tabela 3. Wykorzystanie wody przez przemysł spożywczy w województwie lubelskim (w hm 3 ) Wyszczególnienie Przychód wody ogółem Zużycie wody na potrzeby własne 2004 2008 2004 2008 Przemysł 109,1 113,0 106,1 110,6 w tym przetwórstwo przemysłowe 107,6 111,4 104,7 109,6 w tym produkcja art. spożywczych 9,8 9,6 9,2 9,2 Źródło: Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2005, s. 66; Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009, s. 68. 96 Z danych zamieszczonych w tab. 4 wynika, iż w 2008 r. przychód wody z ujęć powierzchniowych stanowił nieco ponad 6% ogólnej ilości wody pobranej przez przemysł spożywczy, a w 2004 r. było to niespełna 10%. Jeśli chodzi o strukturę źródeł pobieranej wody na tle całego sektora przemysłowego, widać wyraźnie, że w pozostałych gałęziach dominuje wykorzystanie wód powierzchniowych około 85%. Zdecydowanie większe wykorzystanie wody podziemnej w przemyśle spożywczym podyktowane jest bardziej restrykcyjnymi wymaganiami jakościowymi. Udział
Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim przemysłu spożywczego w całkowitej ilości wody podziemnej pobranej przez sektor przemysłowy wynosił w badanych latach około 60%. Z kolei w odniesieniu do wód powierzchniowych udział ten kształtował się na poziomie niespełna 1%. Tabela 4. Przychód wody w przemyśle w województwie lubelskim (w hm 3 ) Wyszczególnienie ogółem Przychód wody wody powierzchniowe z ujęć własnych wody podziemne 2004 2008 2004 2008 2004 2008 Przemysł 109,1 113,0 91,9 96,7 15,4 14,3 w tym przetwórstwo przemysłowe 107,6 111,4 90,7 96,2 15,1 13,5 w tym produkcja art. spożywczych 9,8 9,6 0,9 0,6 8,8 8,8 Źródło: Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2005, s. 66; Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009, s. 68. Ilość wykorzystywanej wody nie pozostaje bez wpływu na ilość emitowanych ścieków. Udział przemysłu spożywczego w emisji ścieków całego sektora przemysłowego wynosił w 2008 r. 8,1%, co oznacza nieznaczny spadek w stosunku do 2004 r. (8,3%) (tab. 5). W badanym okresie ilość ścieków odprowadzonych przez przemysł spożywczy pozostawała na niezmienionym poziomie, natomiast nieznacznie zmniejszyła się ilość ścieków wymagających oczyszczenia (o 2,7%). Tabela 5. Ścieki przemysłowe odprowadzone i oczyszczone w województwie lubelskim (w hm 3 ) ścieki ogółem 2004 r. 2008 r. wymagające oczyszczania oczyszczone ścieki ogółem wymagające oczyszczania oczyszczone Przemysł 89,9 21,2 21,2 102,4 20,8 20,4 w tym przetwórstwo przemysłowe 84,7 16,2 16,2 96,6 15,1 14,8 w tym produkcja art. spożywczych 8,3 3,7 3,7 8,3 3,6 3,3 Źródło: Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2005, s. 72 i 75; Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009, s. 74 i 77. Niestety w analizowanych latach wzrósł do ponad 8% udział ścieków nieoczyszczanych w ściekach wymagających oczyszczania. Dla porównania ilość ścieków odprowadzonych przez sektor przemysłowy wzrosła o prawie 14%, udział zaś ścieków nieoczyszczanych w ściekach wymagających oczyszczania wzrósł do 2%. 97
Armand Kasztelan Tabela 6. Emisja zanieczyszczeń powietrza przez przemysł spożywczy w województwie lubelskim (w tys. ton) Wyszczególnienie Emisja zanieczyszczeń do atmosfery pyłowe gazowe 2004 r. 2008 r. 2004 r. 2008 r. Przemysł ogółem 6,7 3,4 5287,9 4905,3 w tym przetwórstwo przemysłowe 3,7 1,9 3370,5 3492,4 w tym produkcja art. spożywczych 1,3 0,4 406,8 330,6 Źródło: Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2005, s. 93; Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009, s. 68. W 2008 r. zakłady przemysłu spożywczego oraz tytoniowego wyemitowały prawie 12% ogółu zanieczyszczeń pyłowych i 6,7% ogółu zanieczyszczeń gazowych całego sektora przemysłowego (tab. 6). W ujęciu bezwzględnym odnotowano spadek emisji zanieczyszczeń pyłowych o prawie 70%, gazowych zaś o niespełna 20%. Dla porównania w całym sektorze przemysłowym emisja pyłów zmniejszyła się o 49%, natomiast emisja gazów o 7,2%. Tabela 7. Redukcja zanieczyszczeń powietrza w przemyśle spożywczym (w tys. ton) Wyszczególnienie Zanieczyszczenia zatrzymane w urządzeniach do redukcji zanieczyszczeń pyłowe gazowe 2004 r. 2008 r. 2004 r. 2008 r. Przemysł ogółem 424,6 327,9 186,3 213,9 w tym przetwórstwo przemysłowe 326,2 311,5 185,1 213,8 w tym produkcja art. spożywczych 6,7 2,6 0,2 0,1 Źródło: Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2005, s. 93; Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009, s. 95. 98 Przemysł spożywczy charakteryzuje się bardzo niskim stopniem redukcji emitowanych gazów. W 2008 r. zaledwie 3,2% wytworzonych gazów zostało zatrzymanych w urządzeniach zapobiegających emisji do powietrza i w porównaniu z 2004 r. wskaźnik ten się pogorszył (4,2%). Biorąc pod uwagę, że gazy stanowią prawie 99,9% ogółu zanieczyszczeń powietrza emitowanych przez przemysł spożywczy, należy stwierdzić, iż jest to poważny problem dla tego działu gospodarki. Zdecydowanie odmienna tendencja występuje natomiast w zakresie ilości wytwarzanych i emitowanych pyłów. W 2008 r. zanieczyszczenia pyłowe zatrzymane w urządzeniach do redukcji stanowiły 86,4% ogółu pyłów wytworzonych przez przemysł spożywczy. Warto jednak dodać, że i w tym przypadku wskaźnik ten nieznacz-
Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim nie się pogorszył w stosunku do 2004 r. (84,1%). Wyniki uzyskane przez przemysł spożywczy znacznie odbiegają od danych dla całego przetwórstwa przemysłowego, w którego przypadku blisko 99,5% zanieczyszczeń pyłowych oraz 89,8% gazowych zostało zatrzymanych w urządzeniach do redukcji zanieczyszczeń. Tabela 8. Odpady w województwie lubelskim Odpady wytwarzane w ciągu roku Wyszczególnienie Przemysł ogółem Przetwórstwo przemysłowe Produkcja art. spożywczych ogółem 2004 4072,2 1663,4 1337,3 2008 4449,4 1183,6 879,9 poddane 2004 3757,1 1521,7 1239,8 odzyskowi 2008 3726,3 1098,2 835,8 unieszkodliwione 2004 234,8 113,7 70,7 2008 670,4 42,2 14,7 magazynowane 2004 80,3 28,0 26,8 czasowo 2008 52,7 43,2 29,4 Źródło: Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2005, s. 134; Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009, s. 139. Odpady pochodzące z sektora rolno-spożywczego wytwarzane są w dużych ilościach, głównie w gospodarstwach rolnych, ogrodniczych i hodowlanych, cukrowniach, gorzelniach, ubojniach, mleczarniach oraz chłodniach 3. W tabeli 8 przedstawiono dane dotyczące ilości odpadów wytworzonych przez przemysł spożywczy w województwie lubelskim. W 2008 r. zanotowano zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów w przemyśle spożywczym o ponad 1/3 w porównaniu z 2004 r., podczas gdy w całym sektorze przemysłowym odnotowano wzrost o ponad 9%. Zdecydowana większość odpadów przemysłu spożywczego poddana została procesom odzysku prawie 95%, zaledwie 1,6% wytworzonych odpadów unieszkodliwiono. Dla porównania w 2000 r. udział odpadów odzyskiwanych wynosił 92,7%, unieszkodliwionych zaś 5,2%. Według raportu z 2008 r. o stanie środowiska w województwie lubelskim największym wytwórcą odpadów na terenie województwa był Lubelski Węgiel Bogdanka SA, który corocznie generuje ponad 60% odpadów pochodzenia przemysłowego. Ponadto znaczne ilości odpadów generują również cukrownie w Werbkowicach i Krasnymstawie 4. 3 B. Białecka, Gospodarka odpadami z przemysłu rolno-spożywczego w woj. śląskim, Problemy Ekologii, vol.12, nr 1 styczeń-luty 2008, s. 28-29. 4 Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 r., Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin 2009, s. 63. 99
Armand Kasztelan 3. Poziom i struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska Rosnąca produkcja przemysłowa, rozwój rolnictwa, wykorzystanie zasobów przyrody, postępujące procesy urbanizacji czy też rozwoju transportu i konsumpcji znacznie przyczyniają się do degradacji środowiska. Niezbędne jest zatem podejmowanie działań mających na celu jego ochronę, co wiąże się koniecznością ponoszenia odpowiednio wysokich nakładów finansowych 5. Nakłady na ochronę środowiska można określić jako sumę nakładów inwestycyjnych i kosztów bieżących przedsięwzięć ochronnych. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska obejmują ogół wydatków kapitałowych związanych z ochroną środowiska (włączając metody, technologie, procesy, wyposażenie lub jego część), których głównym celem jest gromadzenie, unieszkodliwianie, monitorowanie, redukcja, zapobieganie i eliminacja zanieczyszczeń lub jakichkolwiek strat środowiskowych wynikających z działalności inwestycyjnej firmy 6. Zgodnie z metodyką Eurostat, inwestycje w ochronie środowiska obejmują środki trwałe, tzn. grunty, budynki i budowle, maszyny i wyposażenie oraz inne nakłady dotyczące wartości niematerialnych i prawnych oraz aktywów finansowych, używanych w celu ochrony środowiska, pod warunkiem ich amortyzowania. Do środków trwałych zalicza się dobra nowe i istniejące, zarówno zakupione, wytworzone we własnym zakresie oraz nabyte w drodze leasingu finansowego (użytkowanie dłuższe niż 1 rok), a także wszelkie dodatki, zmiany, ulepszenia i odnowienia, które przedłużają użytkowanie lub zwiększają produktywność środków trwałych 7. Nakłady inwestycyjne określa się często jako sumę nakładów na inwestycje unieszkodliwiające zanieczyszczenia ( końca rury ) oraz inwestycje zapobiegające zanieczyszczeniom. Podkreśla się przy tym, że aby inwestycja została uznana za ochronną, głównym jej celem powinna być ochrona środowiska. W województwie lubelskim nakłady przemysłu spożywczego na ochronę środowiska wzrosły o zaledwie 2%, podczas gdy w całym przetwórstwie przemysłowym odnotowano wzrost na poziomie 32%. Udział branży spożywczej w nakładach sektora przemysłowego wynosił w 2004 r. 11,3% i wzrósł do poziomu 12,7% w 2008 r. W odniesieniu do przetwórstwa przemysłowego nastąpił spadek udziału w nakładach z 34,1% w 2004 r. do 26,5%. Badania ankietowe przeprowadzone w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego w województwie lubelskim w latach 2005-2007 pokazują, że najczęściej wykorzystywanym źródłem finansowania inwestycji ekologicznych były środki własne, stanowiące ponad połowę poniesionych na ten cel nakładów. Z kolei spośród zewnętrznych form finansowania, przedsiębiorstwa najchętniej korzystały z kredy- 100 5 B. Bujanowicz-Haraś, Regionalne zróżnicowanie nakładów inwestycyjnych, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 41, Wydawnictwo IOŚ, Warszawa 2009, s. 355-356. 6 Commission Regulation (EC) 2003, Official Journal L 244 no 1667-1670. 7 Olsson N., Johansson U., Environmental Expenditure Statistics. Industry Data Collection Handbook, Eurostat, Luxembourg 2005, p. 11-35.
Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim tów i pożyczek preferencyjnych, przy czym odnotowano wyraźny wzrost zainteresowania tą formą finansowania inwestycji w badanym okresie. Tabela 9. Nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska w województwie lubelskim (w tys. zł) Wyszczególnienie 2004 2008 Przemysł 45 980,6 41 870,5 w tym przetwórstwo przemysłowe 15 270,7 20 108,6 w tym przemysł spożywczy 5 212,0 5 319,8 Źródło: Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2009, s.163; Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009, s. 166. Największy udział w strukturze realizowanych przedsięwzięć proekologicznych, w ujęciu zarówno wartościowym, jak i ilościowym, stanowiły inwestycje w gospodarkę ściekową i ochronę wód. Uwzględniając podział inwestycji ze względu na ich rodzaj, należy stwierdzić, że dominowały inwestycje końca rury, a więc ograniczające emisję już powstałych zanieczyszczeń. Mało było natomiast inwestycji zintegrowanych, ingerujących w proces produkcyjny, a tym samym zapobiegających powstawaniu zanieczyszczeń 8. 4. Podsumowanie Województwo lubelskie jest regionem, w którym przemysł spożywczy odgrywa istotną rolę w gospodarce, co jednocześnie powoduje, iż w znaczny sposób oddziałuje na środowisko przyrodnicze. Poziom oraz rodzaj emitowanych zanieczyszczeń zależy od specyfiki branż przemysłu spożywczego oraz rozproszenia źródeł zanieczyszczających, wynikającego z kolei z przeważającej liczby małych i średnich przedsiębiorstw. Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, iż przemysł spożywczy w województwie lubelskim odnotował postęp w zmniejszaniu presji na środowisko. Zdecydowaną poprawę udało się osiągnąć przede wszystkim w zakresie gospodarki odpadowej. W znacznym stopniu zmniejszyła się ilość wytwarzanych odpadów, a jednocześnie odnotowano wzrost udziału odpadów podlegających procesom odzysku. Również w odniesieniu do gospodarki wodno-ściekowej zaobserwować można zmniejszenie bezwzględnej ilości pobieranej wody i emitowanych ścieków. Niestety za niekorzystne zjawisko należy uznać pogorszenie wskaźnika ścieków oczyszczanych. 8 Kasztelan A., Kierepka-Kasztelan A., Ekonomiczno-ekologiczne aspekty funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w woj. lubelskim, Wieś i Rolnictwo 2009, nr 2, s. 152-162. 101
Armand Kasztelan Głównym problemem branży spożywczej jest ilość gazów wytwarzanych i emitowanych do atmosfery. W analizowanym okresie pogorszeniu uległ i tak już niski wskaźnik udziału gazów zatrzymywanych w urządzeniach do redukcji emisji. Warto dodać, że jest to zjawisko znamienne dla przemysłu spożywczego. Jak pokazały badania ankietowe przeprowadzone w przedsiębiorstwach, problem ten nie jest wciąż w odpowiedni sposób rozwiązywany, o czym świadczy struktura nakładów na inwestycje proekologiczne. Zdecydowanie najwięcej środków przeznacza się na gospodarkę wodno-ściekową, podczas gdy sfera ochrony powietrza atmosferycznego jest wciąż zaniedbywana. Literatura Białecka B., Gospodarka odpadami z przemysłu rolno-spożywczego w woj. śląskim, Problemy Ekologii 2008, vol.12, nr 1. Bujanowicz-Haraś B., Regionalne zróżnicowanie nakładów inwestycyjnych, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 41, Wydawnictwo IOŚ, Warszawa 2009. Commission Regulation (EC) 2003, Official Journal L 244 no 1667-1670. Kasztelan A., Kierepka-Kasztelan A., Ekonomiczno-ekologiczne aspekty funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w woj. lubelskim, Wieś i Rolnictwo 2009, nr 2. Nawirska A., Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach przemysłu spożywczego. Przewodnik do ćwiczeń, Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Wrocław 2002. Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2004 r., US, Lublin 2005. Ochrona środowiska w województwie lubelskim w 2008 r., US, Lublin 2009. Olsson N., Johansson U., Environmental Expenditure Statistics. Industry Data Collection Handbook, Eurostat, Luxembourg 2005. Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2008-2011 z perspektywą do roku 2015, Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin 2008. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 r., Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin 2009. Rocznik statystyczny woj. lubelskiego 2004, US, Lublin 2005. Rocznik statystyczny woj. lubelskiego 2008, US, Lublin 2009. Zatorska B., Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim, Uniwersytet Przyrodniczy, Lublin 2011. Impact of food industry on the environment in Lubelskie voivodeship Summary: Food industry enterprises, characterized by a high dispersion and fragmentation of business, have a significant impact on the level of pollutants emitted in Lubelskie voivodeship. A comparative analysis of statistical data for the years 2004 and 2008 was carried out, including especially: water use, air emissions, wastewater emissions and waste generation. In addition, there was analyzed the level and structure of proecological investments made by the food industry. 102 Keywords: food industry, environmental pollution, environmental protection, environmental protection expenditures.