Stan uzębienia i potrzeby lecznicze u dzieci 6 letnich z wybranych losowo przedszkoli we Wrocławiu

PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2007, 44, 4, 463 469 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association ANETTA GMYREK MARCINIAK, URSZULA KACZMAREK, KATARZYNA FITA, BEATA WILK SIECZAK Stan uzębienia i potrzeby lecznicze u dzieci 6 letnich z wybranych losowo przedszkoli we Wrocławiu Dental Status and Treatment Needs in 6 Year Old Children from Randomly Selected Preschools in Wroclaw Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Streszczenie Wprowadzenie. Sformułowano spodziewane rezultaty realizacji zadań wyznaczonych w Narodowym Programie Zdrowia zmniejszenie się o 10% w stosunku do 1995 roku zachorowalności na próchnicę zębów u dzieci w wie ku 7 12 lat. Autorzy przedstawiają wybrane wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzonych w 2006 roku wśród dzieci 6 letnich mieszkających we Wrocławiu. Cel pracy. Określenie stanu uzębienia u dzieci 6 letnich mieszkających na terenie Wrocławia, skuteczności opie ki stomatologicznej oraz wykazanie aktualnych potrzeb leczniczych. Materiał i metody. Badaniem stomatologicznym objęto 170 dzieci 6 letnich z wybranych wrocławskich przed szkoli. Stan uzębienia oceniono według kryteriów ŚOZ pod względem występowania próchnicy. Obliczono śre dnią liczbę puw/z, PUW/Z oraz wskaźnik leczenia. Wyniki. Próchnicą zębów jest objętych aż 86% badanych dzieci, puw/z = 0 występowało tylko u 14% dzieci, w tym 21% dziewcząt. Próchnica na powierzchniach żujących pierwszych stałych zębów trzonowych występowa ła u około 20% badanej grupy dzieci 6 letnich. Wnioski. W badanej grupie dzieci 6 letnich stwierdzono prawie dwukrotny wzrost wartości puw/z w stosunku do badań z przed 10 lat (Dent. Med. Probl. 2007, 44, 4, 463 469). Słowa kluczowe: dzieci przedszkolne, próchnica zębów, liczba puw/puw, wskaźnik leczenia. Abstract Background. Expected effects of the realization of an appointed task in National Health Program to 2005 inter alia 10% reduction of dental caries of 7 12 year old children as compared with 1995. The authors present the selec ted results of the dentition epidemiological studies performed in 2006 in 6 year old children living in Wroclaw. Objectives. Evaluation of a dental status of 6 year old children living in Wroclaw, the effectiveness of dental care and showing current treatment requirements. Material and Methods. The dental examination was performed in a group of 170 6 years old children from selec ted preschools in Wroclaw. The condition of dentition in relation to dental caries was evaluated by WHO criteria. Average dmf/t, DMF/T and Treatment Index were calculated. Results. 86% of examined children have dental caries, dmf/t = 0 performed in 14% group of children only, there in 21% of girls. Dental caries of occlusal surface of the first molar teeth occur at the level of approximately 20% of 6 year old children from the examined group. Conclusions. Examination of the group of 6 year old children affirmed a double increase of the dmf/t value in comparison with examination performed 10 years ago (Dent. Med. Probl. 2007, 44, 4, 463 469). Key words: preschool children, dental caries, dmf/dmf, treatment index. Zdrowie jamy ustnej jest integralnym elemen tem ogólnego zdrowia i czynnikiem determinują cym jakość życia człowieka zgodnie z tym zało żeniem realizuje się cele wyznaczone przez Świa tową Organizację Zdrowia w zakresie zdrowia ja my ustnej [1]. Próchnica zębów jest najbardziej rozpowszech nioną chorobą narządu żucia i jest zaliczana do cho

464 A. GMYREK MARCINIAK et al. rób społecznych. Polska należy do krajów o stosun kowo wysokiej zachorowalności na próchnicę. Głównym tego powodem jest nieprzestrzeganie właściwej higieny jamy ustnej, kariogenna dieta, brak świadomości prozdrowotnej, jak również utru dniony dostęp do opieki stomatologicznej [2, 3]. W związku z zaleceniami Światowej Organi zacji Zdrowia w wielu krajach przeprowadza się okresowe badania epidemiologiczne uzębienia w określonych grupach wiekowych. Pozwalają one oceniać występowanie próchnicy zębów [1, 4]. W odniesieniu do dzieci 5 6 letnich cele zdro wia jamy ustnej na rok 2010 proklamowane przez WHO zakładają 90% dzieci wolnych od próchni cy. Duża zapadalność, jak również wysokie wska źniki próchnicy zębów u dzieci w wieku przed szkolnym wskazują na potrzebę analizy stanu i przyczyn nasilenia tej choroby oraz czynników ryzyka, a także zmianę zachowań na prozdrowot ne w tej grupie wiekowej [4 6]. Kontrola diety, w szczególności ograniczenie częstości oraz ilości spożywania kariogennych wę glowodanów, systematyczne szczotkowanie zębów, jak również stosowanie środków służących do pie lęgnacji jamy ustnej zawierających jony fluorkowe stanowią ważne elementy w zapobieganiu próchni cy zębów [1, 2, 5, 7, 8]. Istotną rolę w zapobieganiu odgrywa edukacja prozdrowotna mająca na celu propagowanie zdrowego stylu i warunków życia [1, 4]. Edukacja prozdrowotna prowadzona w przed szkolach i szkołach z udziałem nauczycieli jest uznana za najskuteczniejszą formę promocji zdro wia, którą powinno się rozpowszechniać jak najsze rzej [1, 4, 5]. Wiele badań wskazuje na związek re alizacji programów profilaktycznych ze zmniejsze niem poziomu nasilenia próchnicy danej populacji. Programy te są oparte najczęściej na szczotkowaniu zębów preparatami zawierającymi związki fluoru prowadzonym i nadzorowanym w przedszkolach i szkołach. Wielu autorów wskazuje na znaczną re dukcję próchnicy u osób z wysokim ryzykiem próchnicy po wdrożeniu programów profilaktycz nych opartych na edukacji prozdrowotnej dzieci oraz rodziców, czyszczeniu zębów po głównych po siłkach, stosowaniu past zawierających związki flu oru [3, 9 14]. Na podstawie wieloletnich obserwa cji wielu autorów poleca wprowadzenie lakowania zębów jako skuteczną formę profilaktyki próchnicy w stałych zębach trzonowych [3, 8, 15 17]. Bada nia prowadzone w kierunku sprawdzenia skutecz ności programu profilaktycznego próchnicy zębów przeprowadzone w latach 1989 2001 przez De merzi et al. [18] wskazały na czynniki mające wpływ na nasilanie próchnicy zębów, a wśród nich systematyczna okresowa kontrola stomatologiczna i lakowanie zębów zmniejszyły występowanie próchnicy. Zostały określone zadania Narodowego Pro gramu Zdrowia obowiązujące do 2005 roku mają ce na celu polepszenie zdrowia jamy ustnej. Postu lowano w nich o: wprowadzenie i zintensyfikowanie edukacji zdrowotnej z zakresu zdrowia jamy ustnej wśród kobiet ciężarnych oraz rodziców dzieci do lat 7, wprowadzenie czyszczenia zębów po głów nych posiłkach do rozkładu zajęć w żłobkach, przedszkolach, sanatoriach, domach dziecka, w czasie kolonii, prowadzenie profilaktyki fluorkowej egzo gennej u uczniów szkół wszystkich typów, gdy nie ma przeciwwskazań lokalnych w miejscu zamie szkania, upowszechnienie profilaktyki endogennej, kontynuację profilaktycznego uszczelniania bruzd pierwszych zębów trzonowych i przedtrzo nowych u dzieci w wieku 6 8 lat, lakierowanie lakierami z fluorem po wierzchni gładkich zębów u dzieci z wysokim ry zykiem próchnicy, wykorzystanie przeciwbakteryjnego działa nia chlorcheksydyny. Sformułowano spodziewane rezultaty realiza cji zadań wyznaczonych w Narodowym Progra mie Zdrowia do 2005 roku, między innymi uszczelnienie profilaktyczne bruzd pierwszych zę bów trzonowych powinno być przeprowadzone u co najmniej 60% dzieci w wieku 6 8 lat; zmniej szenie się o 10% w stosunku do 1995 roku zacho rowalności na próchnicę zębów u dzieci w wieku 7 12 lat. Podjęto również próbę wyznaczenia celów zdrowotnych dotyczących dzieci 6 letnich z zakre su stomatologii. Cele te powinny być realizowane w latach 2006 2015 pomimo pominięcia proble matyki zdrowia jamy ustnej w aktualnym NPZ. Zalicza się do nich m.in.: zwiększenie do 60% dzieci w wieku 6 lat bez próchnicy uzębienia, ob niżenie o 20% w stosunku do roku 2002 różnic między województwami w odsetku dzieci w wie ku 6 lat bez próchnicy [1]. Celem badań było określenie stanu uzębienia u dzieci 6 letnich mieszkających na terenie Wroc ławia, skuteczności opieki stomatologicznej oraz wykazanie aktualnych potrzeb leczniczych z tego zakresu. Materiał i metody Zbadano 170 dzieci 6 letnich (107 chłopców i 63 dziewczynki) uczęszczających do trzech loso wo wybranych przedszkoli na terenie Wrocławia. W przedszkolach tych nie były realizowane pro gramy profilaktyczne.

Stan uzębienia i potrzeby lecznicze dzieci 6 letnich 465 Badanie stomatologiczne przeprowadzono w oświetleniu lampy czołowej z użyciem lusterka i tępego zgłębnika. Ocenę uzębienia przeprowa dzono wg kryteriów Światowej Organizacji Zdro wia. Oddzielnie dla zębów mlecznych i stałych określono liczbę zębów występujących w jamie ustnej, częstość występowania próchnicy i jej in tensywność (wartości puw/z i PUW/Z) oraz po trzeby lecznicze wg wskaźnika leczenia. Badane wskaźniki rozpatrzono w odniesieniu do płci. Uzyskane dane poddano analizie statystycznej za pomocą testu nieparametrycznego U Manna Whitneya, przyjmując za istotny poziom p 0,05. Wyniki U ogółu badanych stwierdzono przeciętnie 18,00 ± 2,56 zębów mlecznych (tab. 1). Częstość występowania próchnicy wynosiła 85,89% i zmia nami było objętych 6,23 ± 4,73 zębów. Przeważa jąca liczba zębów dotkniętych próchnicą nie była leczona 4,86 ± 4,42 (tj. 78%). Nieco więcej stwierdzono zębów usuniętych niż wypełnionych (0,74 ± 1,91 vs. 0,63 ± 1,44). Wskaźnik leczenia był mały, wynosił 0,11 ± 0,29. Z rozkładu wystę powania próchnicy wynika, że wolnych od próch nicy w zębach mlecznych (puw/z = 0) było tylko 14% badanych dzieci 6 letnich. Najwyższe warto ści puw/z rzędu 17 19 odnotowano u około 3% badanych dzieci, najczęściej obserwowano puw/z z przedziału wartości puw/z = 7 8 (około 22%) (tab. 2). Porównując rozpatrywane wskaźniki w od niesieniu do płci, zauważono istotnie (p < 0,05) więcej zębów mlecznych u chłopców niż u dziew czynek, średnio o 1,16 zęba, jak również więcej zębów objętych procesem próchnicowym u chłop ców średnio o 1,37 zęba niż u dziewczynek, a także znamiennie (p < 0,05) większą częstość występowania próchnicy u chłopców, średnio o 12,22% (tab. 1). U ogółu badanych zanotowano średnio 3,73 ± ± 3,89 wyrzniętych zębów stałych, nieco więcej u dziewcząt niż u chłopców (tab. 3). Ponieważ w tym wieku spośród wyrzniętych zębów stałych procesem próchnicowym są objęte wyłącznie zęby pierwsze trzonowe, a nie zęby sieczne, szczegóło wej ocenie poddano stan tych zębów. Przeciętnie u każdego dziecka stwierdzono wyrznięcie 1,86 ± 1,87 zębów stałych pierwszych trzonowych. Roz wój próchnicy w tych zębach zaobserwowano u 20,0% dzieci oraz w 28,08% wyrzniętych zębów. Przeciętnie u co drugiego dziecka zauważano zmia ny próchnicowe w zębach stałych pierwszych trzo Tabela 2. Odsetek dzieci z przedziałami wartości puw/z Tabele 2. The percentage of children with dmf/t value ranges puw/z n/n % 0 24/170 14,11 1 2 23/170 13,52 3 4 15/170 8,82 5 6 30/170 17,64 7 8 37/170 21,76 9 10 8/170 4,7 11 12 15/170 8,82 13 14 10/170 5,88 15 16 3/170 1,76 17 19 5/170 2,94 Tabela 1. Stan zębów mlecznych Table 1. Status of deciduous teeth Badane wskaźniki Dziewczynki Chłopcy Istotność różnic Razem (Studied parameters) (Girls) (Boys) (Significant (Total) x ± SD x± SD difference) x ± SD Liczba zębów mlecznych 17,27 ± 3,04 18,43 ± 2,12 p = 0,014 18,00 ± 2,56 (Number of deciduous teeth) p < 0,05 Częstość występowania próchnicy w % 79,37 91,59 p = 0,034 85,89 (Caries occurence %) p < 0,05 puw/z 6,11 ± 5,12 6,30 ± 4,51 p = 0,591 6,23 ± 4,73 dmf/t p > 0,05 p/z 4,00 ± 4,38 5,37 ± 4,39 p = 0,019 4,86 ± 4,42 d/t p < 0,05 u/z 1,24 ± 2,64 0,45 ± 1,22 p = 0,086 0,74 ± 1,91 m/t p > 0,05 w/z 0,89 ± 1,70 0,44 ± 1,24 p = 0,104 0,63 ± 1,44 f/t p > 0,05 Wskaźnik potrzeb leczniczych (w/p + w) 0,18 ± 0,37 0,08 ± 0,21 p = 0,018 0,11 ± 0,29 (Index of treatment needs f/d + f) p < 0,05

466 A. GMYREK MARCINIAK et al. Tabela 3. Stan zębów stałych Table 3. Status of permanent teeth Badane wskaźniki Dziewczynki Chłopcy Istotność różnic Razem (Studied parameters) (Girls) (Boys) (Significant (Total) difference) x ± S D x ± SD x ± SD Liczba zębów stałych 4,41 ± 4,39 3,33 ± 3,53 p = 0,185 3,73 ± 3,89 (Number of permanent teeth) p > 0,05 Zęby stałe pierwsze trzonowe (Permanent first molars) Liczba zębów 1,90 ± 1,90 1,84 ± 1,86 p = 0,928 1,86 ± 1,87 (Number of permanent first molars) p > 0,05 Częstość występowania próchnicy (%) 15,87 22,43 p = 0,751 20,0 (Caries occurence %) p > 0,05 % zębów dotkniętych próchnicą 20,0 32,99 p = 0,338 28,08 (% of caries affected teeth) p > 0,05 PUW/Z 0,38 ± 0,67 0,61 ± 0,65 p = 0,454 0,52 ± 0,66 DMF/T p > 0,05 P/Z 0,33 ± 0,57 0,51 ± 0,62 p = 0,599 0,45 ± 0,60 D/T p > 0,05 U/Z 0 0 0 M/T W/Z 0,05 ± 0,19 0,10 ± 0,15 p = 0,832 0,07 ± 0,17 F/T p > 0,05 Wskaźnik potrzeb leczniczych (W/P+ W) 0,19 ± 0,36 0,15 ± 0,33 p = 0,651 0,16 ± 0,33 (Index of treatment needs F/D+F) p > 0,05 Lakowanie 0,25 ± 0,92 0,09 ± 0,52 p = 0,640 0,15 ± 0,70 (Sealing) p > 0,05 Tabela 4. Odsetek dzieci z puw/z w pierwszych zębach trzonowych Tabele 4. The percentage of children witf dmf/t value ranges in first molars puw/z 6 n/n % 0 54/89 60,67 1 11/89 12,36 2 6/89 6,74 3 5/89 5,62 4 13/89 14,61 nowych, które w ponad 80% (0,45 vs 0,52) były niewypełnione. Wartość wskaźnika leczenia zębów była niska i wynosiła 0,16 ± 0,33. W wyniku badań stwierdzono, że średnio co 7 dziecko miało zalako wany jeden ząb pierwszy trzonowy (0,15 ± 0,70). W wartościach rozpatrywanych wskaźników między dziewczynkami i chłopcami nie zaobser wowano statystycznie istotnych różnic. Z rozkładu występowania próchnicy w pierw szych zębach trzonowych stałych wynika, że wol nych od próchnicy (PUW/Z = 0) było około 61% badanych dzieci 6 letnich (N = 89). Największą wartość (PUW/Z = 4) dla pierwszych stałych zę bów trzonowych odnotowano u około 15% bada nych dzieci (tab. 4). Omówienie W porównaniu z danymi ogólnopolskimi z 1999 roku [19], w których uzyskano wyniki 17,6% wolnych od próchnicy dzieci 6 letnich (kraj miasto, wieś), woj. dolnośląskie 35,1%, odse tek dzieci 6 letnich wolnych od próchnicy zmalał do wartości 14,1% badania własne. W ogólnopolskim badaniu epidemiologicz nym przeprowadzonym w 2002 roku średnia war tość wskaźnika próchnicy dla polskich sześciolat ków oszacowano na poziomie 5,9, w zależności od województwa wynosiła 1,6 7,7 [20, 21], w bada niu własnym uzyskano wartość 6,3. Frekwencja próchnicy zębów stałych pierw szych trzonowych w grupie dzieci z uzębieniem mieszanym kształtowała się na poziomie 16% u dziewcząt oraz 22% u chłopców. Podobne wyni ki uzyskała Milewska et al. [22,23]. Wielu autorów odnotowało jednak znacznie wyższą frekwencję próchnicy zębów stałych u dziewcząt [20, 24 26]. Porównując uzyskane dane z wynikami badań sprzed 11 lat przeprowadzonymi wśród dzieci 6 letnich z rejonu niefluorkowanego Wrocławia [6], zauważa się wzrost częstości i intensywności próchnicy zarówno w uzębieniu mlecznym, jak

Stan uzębienia i potrzeby lecznicze dzieci 6 letnich 467 Tabela 5. Porównanie stanu uzębienia dzieci 6 letnich z danymi z 1995 roku [4] Table 5. The comparison of dentition condition of 6 year old children with the data from 1995 [4] 1995 rok 2006 rok dane własne (1995 year) (2006 year the own results) DZ CH razem DZ CH razem G B (total) G B (total) Frekwencja próchnicy zęby mleczne 60,0 56,7 58,3 79,37 91,59 85,89 (Caries occurence) (deciduous teeth) % zęby stałe 3,3 3,3 3,3 15,87 22,43 20,00 (permanent teeth) puw/z 4,0 3,8 3,9 6,11 6,30 6,23 (dmf/t) PUW/Z 0,03 0,03 0,03 0,38 0,61 0,52 (DMF/T) i stałym (tab. 5). Częstość występowania próchni cy w zębach mlecznych wzrosła o 27,59%, więk sze wartości zaobserwowano u chłopców (o 34,9%) niż u dziewczynek (o 19,4%). Zwięk szyła się ponad 1,5 krotnie liczba zębów objętych procesem próchnicowym z 3,9 do 6,23 zębów (u dziewcząt o 52%, a u chłopców o 65%). Wzrosła również frekwencja próchnicy w zę bach stałych, średnio o 16,7% (u dziewczynek o 12,6%, u chłopców o 19,1%). Ponad 16 krotnie zwiększyła się średnia liczba zębów dotkniętych próchnicą (13 krotnie u dziewcząt i 20 krotnie u chłopców). Z badań przeprowadzonych przez Gajewską et al. [8] wynika, że nieco większa średnia liczba wy rzniętych zębów stałych w tym pierwszych stałych zębów trzonowych występuje u dziewcząt. W ba daniach własnych uzyskano porównywalne wyni ki. Średnia liczba wyrzniętych stałych pierwszych zębów trzonowych u dziewcząt wynosiła 4,41, w tym 1,90 pierwszych stałych zębów trzono wych, a u chłopców kolejno 3,33 oraz 1,84. Obser wacja ta pośrednio potwierdza wcześniejsze ząb kowanie dziewcząt w porównaniu z chłopcami. Dane uzyskane w ramach ogólnopolskich ba dań epidemiologicznych przeprowadzonych w 1995 roku na terenie województwa wrocław skiego wskazują, że profilaktyczne lakowanie zę bów pierwszych stałych trzonowych w zdecydo wanej większości zostało wykonane w szkolnych gabinetach stomatologicznych [8]. Pogorszenie stanu uzębienia dzieci 6 letnich w stosunku do badań przeprowadzonych w 1995 ro ku na terenie Wrocławia (tab. 5) [6] może wskazy wać na mniejszą dostępność do opieki stomatolo gicznej po reformie służby zdrowia oraz brak wła ściwych zachowań prozdrowotnych dzieci i ich ro dziców [3, 4]. Prawdopodobnie ma to związek ze zmianami sytemu opieki zdrowotnej oraz brakiem realizacji programów profilaktycznych w przed szkolach, w których przeprowadzono badanie [3]. Z badań wynika, że nie został zrealizowany wy znaczony w NPZ na 2005 rok cel, który zakładał zmniejszenie o 10% zachorowalności na próchni cę zębów dzieci w wieku 7 12 lat w stosunku do 1995 roku. Nie został również zrealizowany cel zakładający wzrost odsetka dzieci z profilaktycz nie zalakowanymi zębami pierwszymi trzonowy mi. Dane własne wykazały niewystarczającą opie kę stomatologiczną, jest więc konieczne jak naj szybsze wdrożenie programów mających na celu profilaktykę próchnicy w przedszkolach. Należy również rozważyć przywrócenie szkolnego syste mu opieki stomatologicznej. Podsumowując uzyskane wyniki badań, można stwierdzić wysoką zapadalność i intensywność próchnicy zębów mlecznych w badanej grupie dzie ci 6 letnich. Frekwencja próchnicy w uzębieniu mlecznym i stałym oraz liczba zębów dotkniętych próchnicą w całej badanej grupie wykazała wyraźną tendencję wzrostową. U niepokojąco dużej grupy dzieci nie podjęto żadnego leczenia. Uzyskane dane są alarmujące i wskazują, że opieka stomatologicz na dotycząca tej grupy wiekowej jest niedostatecz na, podobnie jak w innych rejonach Polski również powinny zostać podjęte odpowiednie działania w celu jej poprawy [5, 7, 22 25]. Niepokojące więc jest pominięcie w projekcie zadań Narodowego Programu Zdrowia na lata 2006 2015 zagadnienia poprawy zdrowia jamy ustnej.

468 A. GMYREK MARCINIAK et al. Piśmienictwo [1] ADAMOWICZ KLEPALSKA B., WIERZBICKA M., STRUżYCKA I.: Założenia i cele zdrowia jamy ustnej w kraju na lata 2006 2020. Czas. Stomat. 2005, 58, 457 460. [2] GRZESIAK I., KACZMAREK U.: Prognozowanie stanu higieny jamy ustnej u dzieci. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 255 260. [3] JAŃCZUK Z.: W sprawie interpretacji wyników stomatologicznych badań epidemiologicznych przeprowadzonych u polskich dzieci w ostatnich latach. Magazyn Stomat. 2005, 15, 6, 28 30. [4] WIERZBICKA M., JÓZEFOWICZ A., WOJCIESZEK D., PIEKARCZYK J., ADAMOWICZ KLEPALSKA B., TRYKOWSKI J.: Oce na realizacji i efektów programu edukacji prozdrowotnej dla dzieci pierwszych klas szkoły podstawowej. Czas. Stomat. 1998, 51, 363 367. [5] WIERZBICKA M.: Metody i strategie w promocji zdrowia i zapobieganiu chorobom jamy ustnej. Czas. Stomat. 1999, 52, 488 493. [6] MALEPSZY A., NOWAK MALINOWSKA H., KACZMAREK U., WRZYSZCZ KOWALCZYK A., GAJEWSKA M.: Stan uzębie nia i potrzeby lecznicze 6 letnich dzieci z województwa wrocławskiego. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1996, 1, 13, 30 33. [7] BRUZDA ZWIECH A., SZYDłOWSKA WALENDOWSKA B., WOCHNA SOBAŃSKA M., DASZKOWSKA M., FILIPIŃSKA SKąP SKA R., HILT A., LUBOWIEDZKA GONTAREK B.: Wpływ nawyków higienicznych i żywieniowych na stan uzębienia dzieci w wieku przedszkolnym. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 267 272. [8] GAJEWSKA M., KACZMAREK U., WRZYSZCZ KOWALCZYK A., NOWAK MALINOWSKA H., MALEPSZY A.: Stan pierw szych stałych zębów trzonowych u 7 letnich dzieci z województwa wrocławskiego. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1999, 1, 25, 25 29. [9] EKSTRAND K.R., CHRISTIANSEN M.E.C.: outcomes of a non operative caries treatment programme for children and adolescents. Caries Res. 2005, 39, 455 467. [10] CURNOW MMT., PINE C.K., BURNSIDE G., NICHOLSON J.K., CHESTERS R.., HUNTINGTON E.: A randomized control led trial of the efficacy of supervised toothbrushing in high caries risk children. Caries Res. 2002, 36, 294 300. [11] HOLTTA P., ALALUUSUA S.: Effect of supervised use of fluoride toothpaste on caries incidence in preschool chil dren. Int. J. Pediatr. Dent. 1992, 2, 145 149. [12] ETTY E., HENEBERKE M., GRUYTHUSEN R., WOLTGENES J.H.M.: Influence of oral hygiene on early enamel caries. Caries Res. 1994, 28, 132 136. [13] DASZKOWSKA M., LUBOWIEDZKA B., SZYDłOWSKA B., WOCHNA SOBAŃSKA M.: Ocena nawyków higienicznych i ży wieniowych dzieci objętych programem profilaktyki próchnicy. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 305 308. [14] STECKEN BLIKS C., HOLM A.K.: Between meal eating. Toothbrushing frequency and dental caries in 4 year old children in north Sweden. Int. J. Pediatr. Dent. 1995, 5, 67 72. [15] DROP B., MIERZWIŃSKA K.: Ocena stanu zębów szóstych u ludności wiejskiej województwa lubelskiego. Przeg. Stomat. Wieku Rozw. 1996, 1, 13, 34 40. [16] BEIRUTI N., FRENCKEN J.E., VAN T HOF M.A., TAIFOUR D. VAN PALENSTEIN HELDERMAN W.H.: Caries preventive effect of a one time application of composite resin and glass ionomer sealants after 5 years. Caries Res. 2006, 40, 52 59. [17] JODKOWSKA E.: Uszczelnianie bruzd zębów bocznych jako jedna z metod współczesnej profilaktyki próchnicy. Czas. Stomat. 2005, 58, 428 435 [18] DEMERTZI A., TOPITSOGLOU V., MURONIDIS S.: Caries prevalence of 11.5 year olds between 1989 2001 in a pro vince of North Eastern Greece. Commun. Dent Health. 2006, 23, 140 146. [19] WIERZBICKA M., SZATKO F., RADZIEJEWSKA M., RUCIŃSKA K., ZAWADZIŃSKI M.: Ogólnokrajowy Monitoring Zdro wia Jamy Ustnej i jego uwarunkowań. (Drugi etap 1999 rok) Dzieci w wieku 6 12 lat. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Zakład Stomatologii Zachowawczej ISAM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi, Warszawa 1999. [20] DYBIżBAŃSKA E., ZAWADZIŃSKI M., PIERZYNOWSKA E., GANOWICZ M., ADAMOWICZ KLEPALSKA B., WIERZBICKA M.: Występowanie próchnicy u 3 i 6 letnich dzieci w Polsce. Czas. Stomat. 2003, 56, 510 515. [21] ZIĘTEK M.: Zdrowie jamy ustnej Polaków. Czas. Stomat. 2005, 58, 338 341. [22] MILEWSKA R., STOKOWSKA W., ŁUCZAJ CEPOWICZ E., MARCZUK KOLADA G., MIKSZA ŻYłKIEWICZ R., KIERKLO A.: Próchnica zębów dzieci 6 letnich na terenie dawnego województwa białostockiego. Czas. Stomat. 2001, 54, 10 14. [23] MILEWSKA R., ŁUCZAJ CEPOWICZ E.: Ocena stanu uzębienia i potrzeb leczniczych u 6 i 12 letnich dzieci w Bia łymstoku. Nowa Stomat. 2004, 9, 4, 153 156. [24] EMERICH POPLATEK K., ADAMOWICZ KLEPALSKA B., KACZMARCZYK J., MARASZKIEWICZ KULESZA M.: Ocena PUW pierwszych zębów trzonowych stałych u dzieci w wieku 6 i 7 lat z województwa gdańskiego. Czas. Stomat. 1999, 52, 247 253. [25] BAGIŃSKA J., WILCZYŃSKA BORAWSKA M., STOKOWSKA W.: Frekwencja i intensywność próchnicy zębów dzieci z klas zerowych z małych miejscowości województwa podlaskiego. Magazyn Stomat. 2006, 16, 6, 56 58. [26] LEROY R., BOGAERTS K., LESAFFRE E., DECLERCK D.: Multivariate survival analysis for the identification of fac tors associated with cavity formation in permanent first molars. Eur. J. Oral Sci. 2005, 113, 145 152.

Stan uzębienia i potrzeby lecznicze dzieci 6 letnich 469 Adres do korespondencji: Anetta Gmyrek Marciniak Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM ul. Krakowska 26 50 425 Wrocław tel. +48 71 784 03 62 e mail: gmyrek.a@poczta.fm Praca wpłynęła do Redakcji: 16.04.2007 r. Po recenzji: 25.05.2007 r. Zaakceptowano do druku: 22.10.2007 r. Received: 16.04.2007 Revised: 25.05.2007 Accepted: 22.10.2007