PRACA ORYGINALNA ISSN 1643 0956 Cecylia Chojnacka Uniwersytet Medyczny w Łodzi Zależność występowania objawów depresyjnych od obniżenia ostrości wzroku u chorych hospitalizowanych na oddziale okulistycznym Dependence of the depressive symptoms upon the decreased visual acuity in patients of the ophthalmic department STRESZCZENIE WSTĘP. Celem pracy było ustalenie, czy istnieje zależność między stopniem obniżenia ostrości wzroku a występowaniem i natężeniem objawów depresji oraz oceną jakości życia chorych. MATERIAŁ I METODY. Pięćdziesięciu pacjentów Kliniki Chorób Oczu oceniono za pomocą Skali Depresji Becka. Pacjentów z wynikami powyżej 11 pkt, czyli wskazującymi na wystąpienie zaburzeń depresyjnych, oceniono z użyciem Skali Depresji Hamiltona. Zebrano wywiad dotyczący danych demograficznych, współistniejących zaburzeń i dolegliwości somatycznych oraz ewentualnego leczenia psychiatrycznego. Pacjentów zbadano okulistycznie oraz z użyciem Skali Jakości Życia według WHO. WYNIKI. Zależność między obniżeniem ostrości słabszego oka do bliży i dali oraz silniejszego oka do dali i bliży a liczbą punktów uzyskanych w Skali Depresji Becka nie była istotna statystycznie (p < 0,05). Stwierdzono istotną statystycznie ujemną korelację między jakością życia a natężeniem depresji według skali Becka (p < 0,01). Nie wykazano korelacji między nasileniem objawów depresyjnych a wystąpieniem określonych chorób somatycznych (w tym okulistycznych) ani ich liczbą. Nie stwierdzono także związku między natężeniem depresji a występowaniem zaburzeń snu. Adres do korespondencji: lek. Cecylia Chojnacka ul. Tamka 5/43, 91 403 Łódź tel. (042) 631 98 69 e-mail: celosuno@yahoo.com Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005; 1 (5): 27 31 Copyright 2005 Via Medica WNIOSKI. W badanej grupie nie stwierdzono zależności między obniżeniem ostrości wzroku z powodów okulistycznych a występowaniem i nasileniem objawów depresyjnych. Objawy depresyjne nie były związane ani z poszczególnymi chorobami somatycznymi, ani z ich liczbą. Stwierdzono zależność między jakością życia a objawami depresyjnymi; im większe było nasilenie depresji, tym gorsza jakość życia. Słowa kluczowe: depresja, objawy depresyjne, obniżona ostrość wzroku, zaćma, jakość życia ABSTRACT BACKGROUND. The aim of the paper was to evaluate the relationship between decreased visual acuity and the appearance of the depressive symptoms and the quality of life. MATERIAL AND METHODS. Fifty patients with variant eye disorders were assessed using Beck Depression Inventory (BDI). Those with results over 11 were assessed using Hamilton Depression Inventory. Medical reports including eye, psychiatric and other disorders were obtained. Ophthalmic examination was performed. To evaluate patients quality of life the Quality of Life WHO questionnaire was used. RESULTS. No dependence of depressive symptoms upon the decreased visual acuity was observed (p < 0,05). Correlation between quality of life and the intensification of depressive symptoms (BDI) was statistically significant (p < 0,01). There was no correlation between depression appearance and manifestation of various systemic, eye or sleep disorders. Neither the quantity of various disorders was a predictor of depression. www.psychiatria.med.pl 27
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005, tom 5, nr 1 CONCLUSIONS. Appearance of depressive symptoms did not depend on various somatic disorders, neither their quantity, the grade of amblyopia or loss of the visual acuity. The relationship between quality of life and the depressive symptoms was confirmed; the greater was intensification of depression, the worse was the quality of life. Key words: depression, depressive symptoms, decreased visual acuity, cataract, quality of life Wstęp Depresja występuje u 5 44% populacji osób po 65 roku życia [1]. Do czynników utrudniających jej rozpoznanie należy częste występowanie w wieku podeszłym zespołów otępiennych o różnej etiologii, reakcji żałoby oraz licznych skarg z powodu współistniejących chorób somatycznych. Osoby w starszym wieku, ich najbliższe otoczenie, a czasem także lekarze traktują obniżony nastrój w tej fazie życia jako normę. Natomiast takich objawów somatycznych, jak: astenia, bóle głowy, kołatania serca, inne bóle, zaburzenia zasypiania, nie uważa się za możliwe objawy depresji, ale za cechy charakterystyczne dla starszego wieku oraz ewentualnie za sygnał do przepisania kolejnych leków. Z kolei polipragmazja oraz nadmierna liczba leków wywołuje objawy uboczne i jest przyczyną dalszego pogorszenia samopoczucia. Wśród wielu czynników ryzyka rozwoju depresji w podeszłym wieku wymienia się niedowidzenie [1]. Najczęstszą przyczyną obniżenia ostrości wzroku w wieku podeszłym jest zaćma. Dzięki współczesnej chirurgii zaćmy możliwe jest usunięcie zmętniałej soczewki własnej i wszczepienie sztucznej, a przez to poprawienie ostrości wzroku i jakości życia. Do innych przyczyn pogorszenia wzroku należy zaliczyć między innymi: retinopatię cukrzycową, jaskrę, starcze zwyrodnienie plamki, odwarstwienie siatkówki i urazy mechaniczne. Do konsekwencji pogorszenia ostrości wzroku należą: zmniejszenie samodzielności, gorsze wykonywanie codziennych czynności, zmniejszenie kontaktów z otoczeniem z powodu na przykład lęku przed upadkiem lub nierozpoznawaniem twarzy znajomych osób. Wszystko to prowadzi do nasilenia poczucia choroby, samotności oraz nieporadności. Z kolei poczucie bycia niepotrzebnym, izolacja społeczna, skupianie się na dolegliwościach somatycznych, niska samoocena są czynnikami ryzyka samobójstwa [1]. Najbardziej spektakularnym dowodem na związek zdolności widzenia z chorobami psychicznymi jest występowanie omamów wzrokowych oraz ślepota o podłożu psychicznym, o czym pisało wielu autorów. Różnorodne zaburzenia psychiczne mogą również wpływać na układ wegetatywny. Oddziałuje on na gałkę oczną, podobnie jak na wiele narządów w organizmie, i może wpływać na wartość ciśnienia wewnątrzgałkowego [2]. W nielicznych badaniach stwierdzono statystyczne różnice stanu zdrowia psychicznego osób niedowidzących w porównaniu z populacją ogólną. Dotyczą one zarówno częstszego występowania objawów depresyjnych, jak i zachowań obsesyjno- -kompulsyjnych, niepokoju czy somatyzacji u osób z pogorszeniem ostrości wzroku [3, 4]. Jednak wyniki analogicznych badań przeprowadzonych wśród studentów japońskich wskazują, że nasilenie objawów depresyjnych i niepokoju jest u nich podobne jak w grupie kontrolnej [5]. Wyniki innych badań przeczą związkowi jaskry z wystąpieniem objawów depresyjnych lub wykazują, że po operacji zaćmy nasilenie objawów depresyjnych nie zmienia się [3, 6]. Zdarzają się także pozornie zaskakujące doniesienia, jak na przykład wystąpienie krótkotrwałej reakcji depresyjnej po zakończonej sukcesem operacji zaćmy. Miało to miejsce u pacjenta cierpiącego na ziarniniaka grzybiastego, który doznał szoku, kiedy po operacji wyraźnie zobaczył w lustrze zły stan swojej skóry [7]. Z doświadczenia autorki wynika, że niejednokrotnie osoby w starszym wieku po operacji zaćmy są zdziwione wyglądem swojej własnej skóry, której zmarszczek nie widziały z powodu wady wzroku. Trudno jednoznacznie ocenić stopień, w jakim problemy ze wzrokiem pogarszają jakość życia pacjentów i wpływają na wystąpienie objawów depresyjnych. Celem niniejszej pracy było ustalenie, czy istnieje zależność między stopniem obniżenia ostrości wzroku a występowaniem i natężeniem objawów depresji oraz oceną jakości życia. Materiał i metody Spośród pacjentów przyjętych do Kliniki Chorób Oczu Uniwersytetu Medycznego w Łodzi wybrano losowo 50 osób w wieku 22 91 lat. Średni wiek wynosił 68 lat. Wśród było 30 kobiet i 20 mężczyzn. Jedna pacjentka została wykluczona z badań z powodu braku zgody na badanie, a kolejna ze względu na otępienie w przebiegu choroby Parkinsona potwierdzone testem MMSE (Mini Mental State Examination) i stwierdzonym w trakcie badania deficytem myślenia logicznego, pamięci werbalnej i myślenia abstrakcyjnego. Na ich miejsce losowo wytypowano kolejne 2 osoby. Wszyscy badani podlegali następującej procedurze badawczej: 28 www.psychiatria.med.pl
Cecylia Chojnacka, Zależność występowania objawów depresyjnych od obniżenia ostrości wzroku 1. Wywiad dotyczący danych demograficznych, współistniejących zaburzeń i dolegliwości somatycznych oraz ewentualnego leczenia psychiatrycznego (rozpoznanie, leczenie). 2. Diagnoza i badanie okulistyczne (ostrość wzroku do dali i do bliży). 3. Skala Depresji Becka (BDI, Beck Depression Inventory) (subiektywna ocena pacjenta obecności objawów depresyjnych). 4. Pacjentów z wynikami w BDI powyżej 11, czyli wskazującymi na wystąpienie zaburzeń depresyjnych, poddano ocenie z użyciem Skali Depresji Hamiltona (HDI, Hamilton Depression Inventory) (obiektywna ocena). 5. Skala Jakości Życia według WHO (QoL WHO, Quality of Life World Health Organization). Opracowanie statystyczne wyników W celu opracowania statystycznego wyników posłużono się programem SPSS. Do oceny istotności statystycznej użyto wskaźnika Pearsona. Wyniki Wyniki dotyczące występowania zaburzeń okulistycznych przedstawiono w tabeli 1, natomiast występowania innych zaburzeń somatycznych w badanej grupie w tabeli 2. U zdiagnozowano 1 7 (średnio 3,7) chorób somatycznych (w tym także okulistycznych). Tabela 1. Rozpoznania okulistyczne w grupie badanej Table 1. Diagnosis of eye disorders in patients Rozpoznanie okulistyczne Liczba % ogółu Zaćma 45 90 Jaskra 10 20 Odwarstwienie siatkówki 8 16 Stan po zapaleniu błony naczyniowej i/lub siatkówki 2 4 Starcze zwyrodnienie plamki 1 2 Inne łącznie: zespół pseudoeksfoliacji, wysoka krótkowzroczność, astygmatyzm, zez 4 8 Tabela 2. Częstość innych zaburzeń somatycznych w grupie badanej Table 2. Frequency of other somatic disorders in patients Rozpoznanie Liczba % ogółu Choroba zwyrodnieniowa stawów 22 44 Nadciśnienie tętnicze 21 42 Choroba niedokrwienna serca 17 34 Cukrzyca 12 24 Kamica pęcherzyka żółciowego 10 20 Dziesięć osób, czyli 20%, uzyskało w BDI wynik 12 punktów i więcej. Podgrupa ta została następnie oceniona za pomocą HDI. Kryterium łagodnej depresji (8 12 pkt w HDI) spełniło 6 pacjentów (12% ogółu), a depresji o nasileniu umiarkowanym (13 17 pkt w HDI) 2 pacjentów (4% ogółu) (tab. 3). Tabela 3. Wyniki w Skalach Depresji Becka i Hamiltona Table 3. Results in Beck Depression Inventory and in Hamilton Depression Inventory Skala Depresji Becka Skala Depresji Hamiltona Wynik w punktach Liczba % Wynik w punktach Liczba % 1 3 6 5 1 2 2 2 4 7 1 2 3 1 2 8 2 4 4 6 12 9 2 4 5 2 4 10 1 2 6 5 10 11 1 2 7 3 6 14 1 2 8 7 14 15 1 2 9 3 6 Razem 10 20 10 6 12 11 2 4 12 2 4 13 3 6 14 3 6 16 1 2 20 1 2 Razem 50 100 www.psychiatria.med.pl 29
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005, tom 5, nr 1 Spośród wszystkich psychiatrycznie leczyły się 3 osoby. Wśród nich byli: pacjent przyjmujący sulpirid (BDI 16 pkt, HDI 9 pkt), pacjentka stosująca alprazolam (BDI 4 pkt HDI oraz chory zażywający klonazepam (BDI 20 pkt, HDI 8 pkt). Żaden z wymienionych leków nie jest lekiem przeciwdepresyjnym, a wyniki w Skali Depresji Hamiltona również nie świadczą o obecności zaburzeń depresyjnych. Tak więc można stwierdzić, że żaden z, zarówno z łagodną, jak i umiarkowaną depresją, nie pozostawał pod opieką psychiatryczną. Dobrą jakość życia według kwestionariusza WHO (wyniki w przedziale 0 1 pkt) stwierdzono u 15 pacjentów (30%), umiarkowanie obniżoną (2 5 pkt) u 25 chorych (50%), obniżoną w dużym stopniu (6 8 pkt) u 8 pacjentów (16%), obniżoną w bardzo dużym stopniu (9 12 pkt) u 2 chorych (4%) (tab. 4). Zależność między obniżeniem ostrości gorszego oka do bliży i dali, lepszego oka do dali i bliży a liczbą punktów uzyskanych w Skali Depresji Becka nie była istotna statystycznie (p < 0,05) (tab. 5). Uzyskano istotną statystycznie korelację pomiędzy jakością życia a natężeniem depresji według skali Becka (p < 0,01). Nie wykazano korelacji między nasileniem objawów depresyjnych w tej skali a wystąpieniem danych chorób somatycznych (w tym Tabela 4. Wyniki w Skali Oceny Jakości Życia według WHO Table 4. Results in Quality of Life WHO questionnaire Wynik w punktach Liczba % 0 5 10,0 1 10 20,0 2 10 20,0 3 8 16,0 4 4 8,0 5 3 6,0 6 5 10,0 7 2 4,0 8 1 2,0 9 2 4,0 Suma 50 100,0 okulistycznych) ani ich liczbą. Stwierdzono także brak korelacji między natężeniem depresji a występowaniem zaburzeń snu. Dyskusja W przeprowadzonym badaniu nie wykazano istnienia korelacji pomiędzy ostrością wzroku a obecnością i nasileniem objawów depresyjnych. Stwierdzono natomiast korelację między nasileniem objawów depresyjnych a jakością życia. Ustalono także, że liczba współistniejących schorzeń somatycznych Tabela 5. Korelacje analiza statystyczna Table 5. Correlations statistical analysis Oko Lepsze Lepsze Gorsze Gorsze do dali do bliży do dali do bliży BDI QoL WHO Lepsze do dali Wskaźnik korelacji Pearsona 1 0,541(**) 0,357(*) 0,473(*) 0,154 0,020 Wskaźnik istotności 0,000 0,011 0,047 0,286 0,889 Lepsze do bliży Wskaźnik korelacji Pearsona 0,541(**) 1 0,113 0,358 0,082 0,058 Wskaźnik istotności 0,000 0,449 0,145 0,583 0,699 N 47 47 47 18 47 47 Gorsze do dali Wskaźnik korelacji Pearsona 0,357(*) 0,113 1 0,396 0,111 0,159 Wskaźnik istotności 0,011 0,449 0,104 0,442 0,272 Gorsze do bliży Wskaźnik korelacji Pearsona 0,473(*) 0,358 0,396 1 0,239 0,418 Wskaźnik istotności 0,047 0,145 0,104 0,339 0,084 N 18 18 18 18 18 18 BDI Wskaźnik korelacji Pearsona 0,154 0,082 0,111 0,239 1 0,548(**) Wskaźnik istotności 0,286 0,583 0,442 0,339 0,000 QoL WHO Wskaźnik korelacji Pearsona 0,020 0,058 0,159 0,418 0,548(**) 1 Wskaźnik istotności 0,889 0,699 0,272 0,084 0,000 N liczba Pozostałe objaśnienia skrótów w tekście **Zależność istotna statystycznie na poziomie 0,01 *Zależność istotna statystycznie na poziomie 0,05 30 www.psychiatria.med.pl
Cecylia Chojnacka, Zależność występowania objawów depresyjnych od obniżenia ostrości wzroku nie decydowała ani o samopoczuciu, ani o jakości życia. Nie potwierdzono więc prostej zależności, że im więcej dolegliwości somatycznych czy trudności w samodzielności, tym większe ryzyko wystąpienia depresji. Łagodna i umiarkowana depresja rozpoznawana u mogła więc mieć uwarunkowania wieloczynnikowe: biologiczne i psychologiczne. Depresję rozpoznano u 16%, co mieści się w szerokich granicach wyników podawanych w piśmiennictwie. Nie można wykluczyć, że takiego rozpoznania nie postawiono u z depresją z dominującymi dolegliwościami bólowymi. W badanej grupie aż 44% osób zgłaszało dolegliwości związane z układem kostno-stawowym, a 50% potwierdziło zaburzenia snu. Brak osób z ciężką depresją wśród może sugerować, że zmniejszone chęci do działania i troski o swoje zdrowie powstrzymują te osoby od decyzji o poddaniu się operacji usunięcia zaćmy. Wnioski 1. W badanej grupie nie stwierdzono zależności między obniżeniem ostrości wzroku z powodów okulistycznych a występowaniem i nasileniem objawów depresyjnych. 2. Objawy depresyjne nie korelowały także z poszczególnymi chorobami somatycznymi ani z ich liczbą. 3. Stwierdzono zależność między jakością życia a objawami depresyjnymi; im większe nasilenie depresji, tym gorsza jakość życia. PIŚMIENNICTWO 1. Bilikiewicz A., Parnowski T. Starzenie się i zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. W: A. Bilikiewicz (red.). Psychiatria. PZWL, Warszawa 2003; 457 500. 2. Niklewski G. Psychosomatische Erkrankungen des Auges: Eine Übersicht. Z. Psych. Med. a review. Z. Psychosom. Med. Psychoanal. 1982; 28: 300 316. 3. Wilson M.R., Coleman A.L., Yu F., Fong Sasaki I., Bing E.G., Kim M.H. Depression in patients with glaucoma as measured by self-report surveys. Ophthalmology 2002; 109: 1018 1022. 4. Packwood E.A., Cruz O.A., Rychwalski P.J., Keech R.V. The psychosocial effects of amblyopia study. J. AAPOS. 1999; 3: 15 17. 5. Yoshida T., Ichikawa T., Ishikawa T., Hori M. Mental health of visually and hearing impaired students from the viewpoint of the University Personality Inventory. Psychiatry Clin. Neurosci. 1998; 52: 413 418. 6. McGwin G. Jr, Li J., McNeal S., Owsley C. The impact of cataract surgery on depression among older adults. Ophthalmic Epidemiol. 2003; 10: 303 313. 7. Stone L.S., Oldenkamp S.M., Fritz K.J. Behavioral disturbance following intraocular lens implantation. Ann. Ophthalmol. 1983; 15: 946 947. www.psychiatria.med.pl 31