dr inż. Tomasz Mituniewicz Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Wydział Bioinżynierii Zwierząt UWM w Olsztynie Ograniczenie negatywnego wpływu ferm na środowisko Polska wieś pełni różnorodne funkcje. Rolnictwo zaś, jako gałąź gospodarki, z jednej strony wykorzystuje naturalne zasoby środowiska rolniczego, a w konsekwencji także na to środowisko oddziałuje i je kształtuje. Użytki rolne w Polsce stanowią około 60% powierzchni Polski, stąd rola działalności rolniczej w kształtowaniu środowiska jest bardzo duża. Skażenie środowiska naturalnego przez fermy zwierzęce (a w szczególności drobiu i trzody chlewnej) są obecnie jednym z najważniejszych zadań do uregulowania w intensywnej produkcji zwierzęcej. Pamiętać również trzeba, iż krajobraz rolniczy to połączenie szeregu elementów, takich jak: gleba, woda, układ gruntów rolnych, użytków zielonych, rośliny uprawne, łąki, pasy zadrzewień oraz układ budynków mieszkalnych i inwentarskich. To człowiek kreuje ład na obszarach wiejskich i to jego działalność ma wpływ na przestrzeń i stopień ingerencji w środowisko naturalne i przyrodę. Z tego powodu działalność człowieka na terenach wiejskich powinna zmierzać w kierunku zachowania krajobrazu rolniczego w zgodzie z przyrodą. I chociaż nadrzędnym celem gospodarstw rolnych jest produkcja i poprawa wyniku ekonomicznego gospodarstwa, to nie należy zapominać o celach ekologicznych, takich jak ochrona: wód, gleby, powietrza oraz zachowaniu różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Obowiązek ochrony środowiska reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (POŚ) (Dz. U. Nr 62 poz. 627 z późniejszymi zmianami) oraz liczne ustawy związkowe. Zgodnie z art. 3, pkt. 20 Prawa ochrony środowiska, przez podmiot korzystający ze środowiska rozumie się: przedsiębiorcę w rozumieniu ustawy - Prawo działalności gospodarczej oraz osoby prowadzące działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych, chowu lub hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego oraz osoby wykonujące zawód medyczny w ramach indywidualnej praktyki lub indywidualnej, specjalistycznej praktyki; jednostkę organizacyjną niebędącą przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy Prawo działalności gospodarczej; osobę fizyczną korzystającą ze środowiska w zakresie, w jakim korzystanie ze środowiska wymaga pozwolenia.
Jednym z głównych obszarów regulowanych przez ustawę POŚ jest tzw. Prawo emisyjne, określające zasady udzielania pozwoleń na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii. Celem uregulowań tego dokumentu jest określenie wymagań dotyczących emisji do środowiska w taki sposób, aby miały one charakter emisji kontrolowanej, a zatem celem jest przeciwdziałanie zanieczyszczeniom poprzez ustalanie warunków emisji dla użytkowników środowiska stanowiących podmioty ustawy. W myśl art. 181 ust. 1 POŚ, organ ochrony środowiska może udzielić pozwolenia: zintegrowanego, na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, wodnoprawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, na wytwarzanie odpadów, na pobór wód z ujęć własnych. Pierwszy z wymienionych rodzajów pozwoleń obejmuje całość oddziaływań na środowisko, pozostałe to pozwolenia sektorowe na emisje określonych rodzajów substancji lub energii do wskazanych elementów środowiska. Pozwolenia zintegrowanego wymaga prowadzenie instalacji, której funkcjonowanie ze względu na rodzaj i skalę prowadzonej w niej działalności, może powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych lub środowiska jako całości. Zgodnie z załącznikiem do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz. U. z 2002 r. Nr 122, poz. 1055) w działalności rolniczej, w przypadku chowu lub hodowli drobiu lub świń są to między innymi instalacje: powyżej 40 000 stanowisk dla drobiu, powyżej 2000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg, powyżej 750 stanowisk dla macior. Wymagania dotyczące treści decyzji o środowiskowym uwarunkowaniu określa art. 56 POŚ, stwierdzając, że musi być ona zgodna z uchwalonym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, o ile dla danego terenu ten plan został uchwalony. Załącznikiem do decyzji jest charakterystyka całego przedsięwzięcia. Według rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 09 listopada 2009r. w sprawie przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. nr 213 poz. 1397) za szkodliwe dla środowiska uznano inwestycje związane z chowem i hodowlą zwierząt gospodarskich w ilości nie niższej niż 210 DJP. Dodatkowo, instalacje w gospodarstwach rolnych mogą być zaliczone do rodzajów przedsięwzięć, dla których obowiązek sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko może być wymagany, tj. w przypadku chowu lub hodowli zwierząt w liczbie nie niższej niż: 40 DJP jeżeli prowadzona będzie w odległości mniejszej niż 100 metrów od zabudowań mieszkaniowych (z wyłączeniem samego gospodarstwa), innych terenów zabudowanych z wyłączeniem cmentarzy i grzebowisk dla zwierząt, terenów zurbanizowanych niezamieszkanych oraz rekreacyjno wypoczynkowych, z wyłączeniem kurhanów, pomników przyrody oraz terenów zieleni nieuporządkowanej niezaliczonej do lasów oraz zalesionych i zakrzewionych oraz na terenach objętych
formami ochrony przyrody wraz z otulinami lub 60 DJP na pozostałych obszarach. Trzeba jednak pamiętać, iż obowiązek taki dotyczy nowo powstających instalacji, a nie już istniejących. Intensywna hodowla drobiarska wpływa na zanieczyszczenie środowiska naturalnego poprzez: zakwaszenie gleb (NH3, SO2, NOx), eutrofizację wód (N, P) oraz lokalne uciążliwości (odory, hałas), jak również dyfuzję rozpraszanych metali ciężkich i pestycydów. Rolnicy, produkujący w wielkiej skali, mają również problemy z zagospodarowaniem dużej ilości odchodów. Podstawową zasadą ograniczenia negatywnego wpływu ferm na środowisko naturalne jest ich funkcjonowanie zgodnie z założeniami rozwoju zrównoważonego, poprzez stosowanie tzw. Najlepszych Dostępnych Technik w Produkcji Zwierzęcej (BAT), zgodne z Dyrektywą Rady Unii Europejskiej 96/61/EC w sprawie Zintegrowanego Zapobiegania i Kontroli Zanieczyszczeń (tzw. Dyrektywa IPPC - Integrated Pollution Prevention and Control). Zgodnie z art. 3 pkt. 10 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z póź. zm.) za najlepsze dostępne techniki przyjmuje się najbardziej efektywny oraz zaawansowany poziom rozwoju technologii i metod prowadzenia danej działalności, wykorzystywany jako podstawa ustalania granicznych wielkości emisyjnych, mających na celu eliminowanie emisji lub jeśli to jest praktycznie możliwe, ograniczanie emisji i wpływu na środowisko. Najlepsze dostępne techniki są zespołem rozwiązań technicznych i organizacyjnych, których stosowanie umożliwia najwyższy poziom ochrony środowiska traktowanego jako całość. Do gospodarstwa rolnego odnosi się przede wszystkim kodeks dobrej praktyki rolniczej (system organizacji i technologii produkcji zapewniający równocześnie realizację celów ekonomicznych i ekologicznych rolnictwa). Kodeks dobrej praktyki rolniczej precyzuje usytuowanie gospodarstwa w środowisku naturalnym z zachowaniem wielogatunkowości zmianowania, prawidłowego nawożenia oraz efektywnych technik uprawy użytków rolnych. Najlepsze Dostępne Techniki (BAT) w produkcji drobiarskiej odnoszą się przede wszystkim dla emisji amoniaku (NH3), który jest głównym związkiem zanieczyszczającym powietrze atmosferyczne w otoczeniu ferm, w sytuacji kiedy jest emitowany w zwiększonych ilościach. Prawie wszystkie informacje o redukcji domieszek szkodliwych i odorotwórczych w utrzymaniu zwierząt dotyczą redukcji tego gazu. Zakłada się, że techniki powodujące redukcję amoniaku będą w konsekwencji redukowały emisję innych substancji gazowych (w tym odorotwórczych). Amoniak jest gazem uciążliwym dla środowiska naturalnego, gdyż powoduje zakwaszanie środowiska oraz eutrofizację wód oraz powoduje tzw. uciążliwość zapachową. Wielkość emisji domieszek gazowych, która zależna jest od obsady zwierząt i technologii odchowu, może w różny sposób wpływać na wielkość zanieczyszczeń gazowych w powietrzu atmosferycznym (imisji) w otoczeniu ferm oraz ich okolicach.
Powietrze uważamy za zanieczyszczone, wtedy gdy proporcje jego składników mogą wywołać efekt toksyczny (wg przewidywań opartych na aktualnym stanie wiedzy) lub uciążliwy w jakikolwiek sposób dla ludzi (np. zapachowo) i zwierząt. Klasy potencjalnej szkodliwości wyodrębnia się na podstawie liczby DJP (dużych jednostek przeliczeniowych) inwentarza. Metody ograniczające emisję amoniaku z produkcji zwierzęcej możemy podzielić na: metody żywieniowe, metody techniczne, metody technologiczne, metody zoohigieniczne. Metody żywieniowe polegają na dopasowaniu dawek pokarmowych precyzyjnie do wymagań ptaków pod względem różnych etapów produkcji, pod kątem zmniejszania wydalania azotu z odchodami, który tworzy wiele związków organicznych, ulegających w końcowej formie przemian biochemicznych rozkładowi do amoniaku. Wydalanie azotu można ograniczyć przez: obniżenie poziomu białka ogólnego w mieszankach, optymalizacja stosunku białka i aminokwasów do energii, poprawę jakości białka (dobór komponentów mieszanek, białko idealne), stosowanie dodatków czystych aminokwasów (uzupełnienie niedoborów), preparowanie pasz (poprawa strawności i higieny pasz), stosowanie dodatków paszowych (substancje antybakteryjne, enzymy paszowe). W konsekwencji działania takie przyczynią się do redukcji ilości azotu w odchodach powstających z niestrawionego lub katabolizowanego azotu, a który wydalany jest z odchodami. Metoda technologiczna, jest jedną z najprostszych i najbardziej sprzyjających środowisku naturalnemu. Polega ona na stworzeniu strefy ochronnej w postaci pasów zieleni z zastosowaniem drzew wysokich (buk zwyczajny, topola berlińska, grab zwyczajny, klon (zwyczajny lub srebrzysty), jesion wyniosły, wiąz (polny lub szypułkowy), lipa drobnolistna, dąb (szypułkowy, bezszypułkowy lub czerwony), sosna czarna, modrzew europejski); drzew średniowysokich (klon jesionolistny, olsza czarna, grab zwyczajny, wierzba iwa, jarząb pospolity oraz krzewów (głóg, śnieguliczka biała, ligustr pospolity, suchodrzew tatarski, czeremcha amerykańska, róża dzika dereń biały, bez czarny lub lilak). Na uwagę zasługuje również fakt, iż prawidłowo zagospodarowane strefy ochronne są najlepszym sposobem izolacji uciążliwych dla naturalnego środowiska obiektów hodowlanych i fermowych. Ponadto, system ten jest najbardziej naturalnym postępowaniem profilaktycznym i zbliża się do podstawowych zasad rolnictwa ekologicznego.
Metody techniczne i zoohigieniczne mają na celu optymalizację mikroklimatu pomieszczeń inwentarskich oraz poprawę jakości zastosowanej w budynku ściółki. W metodach technicznych uzyskuje się to między innymi poprzez zastosowanie: promieniowania ultrafioletowego, ujemnej jonizacji powietrza, wentylacji mechanicznej z recyrkulacją, która umożliwia wewnętrzny (zamknięty) obiekt powietrza przez co zmniejsza wyrzut zanieczyszczeń powietrza do środowiska zewnętrznego. Obecnie przyjmuje się, że Najlepszą Dostępną Techniką w systemach chowu zwierząt ograniczającą emisję amoniaku są metody zoohigieniczne. Polegają one na zwiększenie zawartości suchej masy w ściółce i pomiocie. W praktyce oznacza to dbałość o zachowanie suchej ściółki (poprzez zapobieganie rozlewaniu się wody), stosowanie urządzeń do suszenia pomiotu, jak również wyposażenie w sprawną i wydajną wentylację mechaniczną. Niektóre systemy posiadają wymuszone suszenie ściółki i odchodów. Przeprowadzone badania wykazały, iż zmniejszenie emisji amoniaku jest w takim przypadku znaczne (odpowiednio: 83 i 94% redukcji w porównaniu z tradycyjnym systemem utrzymania), jednak są one kosztochłonne, a jednocześnie następuje wzrost zużycia energii i wysoki poziom zapylenia powietrza. Najbardziej widoczne efekty w zmniejszaniu emisji amoniaku uzyskuje się poprzez dodawanie do ściółki preparatów chemicznych, mineralnych lub mikrobiologicznych. Działanie tych preparatów polega na wiązaniu amoniaku w trwałe połączenia chemiczne, oddziaływaniu na rozwój mikroflory lub właściwości fizykochemiczne ściółki (osuszenie oraz zmniejszenie jej ph), co w konsekwencji powoduje ograniczenie przemian urykolitycznych, a tym samym zmniejszenie ilości amoniaku w pomieszczeniach i powietrzu atmosferycznym. Pomiot drobiowy uzyskiwany podczas odchowu ptaków, również stanowi potencjalne zagrożenie dla środowiska naturalnego, pomimo, że jako materiał organiczny dostarcza materii organicznej do gleby, łącznie ze składnikami odżywczymi dla roślin (w relatywnie małej koncentracji w porównaniu z nawozem mineralnym). Na jakość uzyskiwanego nawozu wpływ ma wiele czynników, jak: temperatura, wentylacja, zastosowany system pojenia i zadawania pasz, zagęszczenie obsady, żywienie i zdrowotność ptaków. Większość pomiotu jest produkowana w budynkach i może być w nich magazynowana, aż do jego usunięcia po zakończonym cyklu produkcji. Niektóre systemy, np. w przypadku produkcji jaj (kury nioski) pozwalają na zwiększenie częstotliwości usuwania odchodów (codzienne). W systemach wolnowybiegowych ptaki mają dostęp do wybiegów na zewnątrz i część odchodów może być tam pozostawiona. Najkorzystniejszą sytuacją w produkcji drobiarskiej, jest bezpośrednio po zakończeniu odchowu, wykorzystanie ściółki z pomiotem jako wysokowartościowego nawozu naturalnego.
Dobrym rozwiązaniem wydaje się również wykorzystanie ściółki z pomiotem w produkcji pieczarkarskiej, jako wysokiej jakości podłoże zasobne w składniki pokarmowe. Alternatywą może być również produkcja biogazu. Uzyskany biogaz może być użyty do ogrzewania lub produkcji energii elektrycznej, co w konsekwencji obniża koszty produkcji. Jeśli konieczne jest przechowywanie pomiotu kurzego, Najlepszą Dostępną Techniką jest przechowywanie wysuszonego nawozu w budynkach z nienasiąkającą podłogą i dostateczną wentylacją. Intensywna produkcja drobiarska może generować również inne emisje, takie jak hałas i zapylenie. Są to jednakże w większości problemy lokalne, a ich rozprzestrzenianie może być ograniczone do minimum poprzez prawidłowe planowanie produkcji. Nasilenie problemu może nastąpić w sytuacji wzrostu ekspansji farm oraz wzrostem innych przedsięwzięć na terenach do tej pory tylko rolniczych. Ostateczny wpływ na inne obiekty zlokalizowane w pobliżu kurników zależy od wielu czynników do których zaliczymy m.in.: ukształtowanie powierzchni, obiekty odbijające dźwięki, konstrukcję odbiornika i liczbę źródeł hałasu. Dodatkowo, na samej fermie wysoki poziom hałasu może wpływać na kondycję i produkcyjność ptaków, jak również negatywnie wpływać na personel obsługujący. Źródła hałasu w obiektach dla drobiu związane są z: inwentarzem (ptactwo), budynkami (wentylacja mechaniczna), produkcją i obchodzeniem się z paszą, organizacją usuwania nawozu. Zasadniczo redukcję hałasu można osiągnąć poprzez: prawidłowe planowanie działalności fermy na miejscu, stosowanie naturalnych barier, stosowanie cichego wyposażenia, stosowanie technicznych środków zapobiegawczych dla wyposażania (ograniczone), stosowanie dodatkowych sposobów ograniczania hałasu. Wpływ ferm o potencjalnie wysokich poziomach hałasu można zmniejszyć poprzez unikanie niektórych rodzajów prac w nocy i w weekendy. Należy również unikać niepotrzebnego niepokojenia ptaków podczas karmienia i przepędzania, jako że powoduje to wzrost poziomu hałasu. Jakkolwiek, obchodzenie się z ptakami jest mniej stresujące w ciemności, dlatego łapanie ptaków i ich późniejszy transport często są wykonywane w porze nocnej bądź wcześnie rano. W stosowanych systemach wentylacji mechanicznej należy, w miarę możliwości, preferować wentylatory cichobieżne, ze względu na fakt, że natężenie hałasu wzrasta wraz ze średnicą i prędkością obrotową wentylatora. Dla określonej średnicy niskoobrotowy wentylator jest cichszy niż wysokoobrotowy.
W celu redukcji emisji hałasu pochodzącego od maszyn i narzędzi, w niektórych sytuacjach możliwe jest zastosowanie pasywnych środków zaradczych (ekrany akustyczne, np. z bel słomy, które pochłaniają fale dźwiękowe). Próby zastosowania urządzeń redukujące natężenie dźwięku w kanałach zużytego powietrza okazały się niezadowalające, ponieważ stały się one nieefektywne z powodu osadzającego się na nich pyłu. Zanieczyszczenia mechaniczne (pyły) często nie są zaliczane do ważnych czynników mających wpływ na środowisko otaczające fermę, ale w wielu przypadkach mają one duże znaczenie, szczególnie w suche lub wietrzne dni. System utrzymania ptaków na ściółce powoduje zwiększoną koncentrację unoszącego się pyłu w budynku inwentarskim, a konsekwencji, w procesie wentylacji wydalany do środowiska zewnętrznego. Dodatkowo, pyły (a w szczególności frakcje respirabilne) są uznawane za główny czynnik utrudniający procesy oddechowe zwierząt i personelu obsługującego. Kurz, który powstaje na farmie, ma również udział w przenoszeniu odoru. Na obszarach o dużej koncentracji produkcji drobiarskiej cząsteczki kurzu mogą być potencjalnym nośnikiem chorób między fermami. Do metod redukujących emisję pyłów do środowiska naturalnego zaliczymy przede wszystkim: żywienie ptaków paszami w formie granulatu (mniejsza pylistość), regularne czyszczenie wyposażenia budynku inwentarskiego oraz całej jego powierzchni (po zakończeniu odchowu) oraz utrzymywanie małej prędkości przepływu powietrza bezpośrednio nas ściółką. Podsumowując stwierdzić należy, iż gospodarstwa rolne, w tym fermy drobiarskie, w systemie rolnictwa zrównoważonego są traktowane jako przedsiębiorstwo produkcyjne i stanowią część otaczającego go ekosystemu, z którym są nierozerwalnie związane. Fermy, oprócz celu produkcyjno ekonomicznego i społecznego, powinny również spełniać cel ekologiczny polegający na odpowiednim wykorzystaniu zasobów środowiska i utrzymaniu jego równowagi.