Obok wspomnień świadków wydarzeń zachowały się źródła proweniencji niemieckiej, precyzyjnie obrazujące wywóz polskiego majątku. JuŜ w dniu wkroczenia Niemców do Gdyni, 14 września została utworzona na mocy zarządzenia Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu placówka gospodarki wojennej, mająca zabezpieczyć towary zdobyte w czasie zajmowania Gdyni i przeprowadzić prace inwentaryzacyjne w mieście. Pierwsze prace poprowadził kierownik placówki gospodarki wojennej komandor ppor. Angermann. W raporcie złoŝonym naczelnemu dowództwu Wehrmachtu, informował on: Towary w większości są nienaruszone (...). Jedynym wyjątkiem była sytuacja, kiedy Polacy przed zajęciem Gdyni- w pośpiechu ładowali w części do wagonów odkrytych, w celu wywiezienia ich z Gdyni. Była to przede wszystkim wełna, bawełna, a takŝe skóry i skórki nie wyprawione. Wskutek padającego niemal tydzień w strefie ognia deszczu powstały straty. 10 października zakończono niezwykle sprawnie przeprowadzoną kontrolę polskiego stanu posiadania, zabezpieczono ponad 2000 wagonów z towarami. Były w nich przede wszystkim złom, ruda Ŝelaza, elementy Ŝelazne, wełna, bawełna, produkty zwierzęce, roślinne (tłuszcze), drewno, maszyny przemysłowe. Przejęto takŝe towary znajdujące się w przeszło 30 szopach Polskiej śeglugi w Gdyni i zbiorniki ropy naftowej, gdzie znajdowały się zarówno surowce, paliwo, węgiel, jak takŝe bawełna, zboŝa i róŝne produkty spoŝywcze. 41
Rozdział II Ludność Gdyni w latach hitlerowskiej okupacji 2.1. Zarządzenia hitlerowskiego okupanta 2.1.1. Niszczenie polskich symboli narodowych JuŜ osobiste poglądy Alberta Forstera wskazują na kierunek polityki antypolskiej w Reichgau Danzig-Westpreußen. Podkreślał on bowiem: Istotne jest, by w Ŝadnym wypadku nie tolerować języka polskiego. Znaczy to, Ŝe naleŝy polskie gazety, naukę polską, naboŝeństwa polskie całkowicie i brutalnie wyplenić 75. Był przekonany, Ŝe Niemcy pod przywództwem narodowego socjalizmu mają do wykonania na Wschodzie misję kulturalną, i Ŝe ogromne, nierozwinięte gospodarczo tereny rozkwitną, jednocześnie będąc ziemią osiedleńczą dla nadwyŝki niemieckiej ludności. Kulturalna, gospodarcza i duchowa przewaga narodu niemieckiego nad narodami słowiańskimi była dla niego oczywista 76. Od pierwszych dni okupacji na terenie Pomorza zrywano więc polskie flagi, godła państwowe, szyldy, afisze i obwieszczenia, rozbijano pomniki ( Niemcy zacierali w Gdyni ostatnie ślady polskości. Zwalono krzyŝ na szczycie Kamiennej Góry, obalono kapliczkę św. Jana przy drodze do Orłowa, usunięto tablicę pamiątkową z domku śeromskiego ) 77. DąŜono do całkowitego wyparcia języka polskiego z Ŝycia publicznego. 75 J. Lubicz, J. Woliński, Polityka okupanta. hitlerowskiego wobec wyznań religijnych w Polsce, w: Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, nr IX, Warszawa 1957, s. 92. 76 J. Thorwald, Die große Flucht. Niederlage, Flucht und Vertreibung, (wydanie I, 1949 r), München 2005, s. 225. 77 L. Sobolewski, op. cit. 42
W Gdyni obok zmiany nazwy miasta, zmieniono takŝe nazwy ulic: przykładowo ulica 3 Maja została przemianowana na Teutonenstraße, ulica 10 Lutego na Hermann-Göring-Straße, ulica Abrahama na Horst-Wessel- Straße, Harcerska na Mozartweg. Główna arteria miasta ulica Świętojańska otrzymała, tak jak się to działo w niemal wszystkich miastach niemieckich, nazwę Adolf-Hitler-Straße. Plac Kaszubski nazwano Litzmannplatz, a Skwer Kościuszki Adolf-Hitler-Platz 78. 10 największych ulic Gdyni w czasie wojny 160 140 120 powierzchnia w 1000 100 80 60 40 20 0 Morska Świetojańska Wejherowska Wielkopolska Dworska ulica nr 3311 Abrahama Starowiejska Śląska 10 Lutego Dokument nr 3. Wykres przedstawiający największe ulice gdyńskie w czasie niemieckiej okupacji 2.1.2. Polityka germanizacyjna wobec Polaków Praktyka traktowania pozostałej na terenie Rzeszy ludności polskiej została opisana w przytoczonym juŝ powyŝej dokumencie: Die Frage der Behandlung der Bevölkerung der ehemaligen polnischen 78 S. Kitowski, M. Sokołowska, Ulice Gdyni. O historii i patronach, Gdynia 2001, s. 27. 43
Gebiete.... Wedle zawartych tam pouczeń jedynie ci, którzy byli wpisani na niemiecką listę narodową mieli prawo do otrzymania potwierdzenia niemieckiej przynaleŝności narodowej i do korzystania z praw obywatelskich Rzeszy. Inne osoby nie istniały politycznie. Językiem urzędowym we wszystkich instytucjach, urzędach, takŝe np. w sądach miał stać się język niemiecki. RównieŜ w handlu moŝna było się posługiwać tylko i wyłącznie tym językiem. Niemieckim handlowcom, którzy rozmawialiby z polskimi klientami po polsku, zagraŝała utrata koncesji. NaleŜący do narodu polskiego nie mieli praw do zasiłku dla dzieci, zapomóg dla małŝeństw i innych świadczeń socjalnych. Tylko Niemcy mogli sprawować funkcje kierownicze i być urzędnikami. Zawieranie małŝeństw pomiędzy Niemcami a Polakami zostało zabronione. Polacy nie mieli równieŝ prawa być właścicielami sklepów, zakładów, własności handlowej i otrzymywali z załoŝenia znacznie ograniczone, w porównaniu z Niemcami, wynagrodzenie. Polskie szkoły zostały zlikwidowane, a na ich miejscu utworzono szkoły niemieckie z silnie zaakcentowanym narodowosocjalistycznym programem nauczania. Sytuacja w Gdyni, czyli mieście wcielonym do Trzeciej Rzeszy, i pod tym względem, mimo wszystko, była jeszcze gorsza niŝ na terenie Generalnej Guberni. Dzieci miały ulec szybkiemu procesowi germanizacji, a niemiecka szkoła miała w przypadku młodych Gdynian odegrać pierwszoplanową rolę 79. (PosłuŜę się w tym miejscu tylko jednostkowym przykładem. OtóŜ słynny niegdyś piłkarz gdańskiej Lechii, zarazem wieloletni mieszkaniec Gdyni, Roman Korynt, rocznik 1929, w okresie hitlerowskiej okupacji, musiał uczęszczać do szkoły niemieckiej) 80. Polacy nie mogli studiować na niemieckich 79 M. Gierlak, Deutschunterricht und Politik. Das Deutschlandbild in den Lehrbüchern für Deutsch als Fremdsprache in Polen (1933-1945) vor dem Hintergrund der deutschpolnischen Beziehungen, Toruń 2003, s. 209. 80 M. Andrzejewski, Roman Korynt. Legenda gdańskiej Lechii, Gdańsk 2004, s. 8. 44
uniwersytetach, uczyć się w szkołach zawodowych i w szkołach średnich. TakŜe praktyki religijne uległy radykalnej zmianie. Odprawianie mszy świętych w języku polskim zostało zabronione. Dopuszczono msze katolickie i ewangelickie prowadzone tylko i wyłącznie w języku niemieckim. Zakazano istnienia jakichkolwiek polskich kooperacji, związków i organizacji (zakaz ten obejmował równieŝ polskie organizacje kościelne). By zmniejszyć polski stan posiadania dokonywano w sposób odgórny przekształceń własnościowych, które objęły m.in. handel i rzemiosło. Istnienie polskich restauracji i kawiarni uznano za niedozwolone. Polacy nie mogli uczęszczać do niemieckich teatrów, kabaretów, kin (choć później wykazano tu pewną elastyczność). Z kolei analogiczne polskie placówki kulturalne miały zostać zamknięte. Zakazano druku polskich gazet. Polacy nie mogli mieć odbiorników radiowych i gramofonów 81 (W Gdyni zabroniono mieszkańcom polskim posiadania nie tylko radia, ale teŝ telefonów) 82. Inne przykłady dyskryminacji ludności polskiej, dotyczące sfery Ŝycia codziennego to zarządzenia takie jak: Kąpiel i uŝywanie plaŝy przez Polaków zabronione 83. Wstęp na plac zabaw tylko dla dzieci niemieckich, specjalne oznakowanie miejsc zakazanych dla Polaków (w Gdyni np. odpowiedni szyld w kawiarni Bałtyk przy ulicy 10 Lutego, której nazwa zmieniona została w czasie wojny na Berlin 84 ). Szczególne rozporządzenia dotyczące przeprowadzania akcji germanizacyjnej zostały wydane przez Himmlera 1 października 1941 roku i 19 lutego 1942 roku. Pierwsze z nich mówi o sprowadzeniu do Rzeszy polskich i ukraińskich dziewcząt w charakterze pomocy domowych. Akcję 81 BArch R 49/ 75, s. 15-19. 82 CAW w W-wie, Oddz. II Szt. Gł., sygn. II 52 113, s. 29. 83 MMG, R. Fot. I/201/10. 84 CAW w W-wie, Oddz. VI Szt. Gł., sygn. II 52-163, s. 20. 45
uzasadniono niedostateczną ilością takich osób w niemieckich rodzinach wielodzietnych. Wedle rozporządzenia dziewczęta sprowadzane do Niemiec miały być z narodowego i rasowego punktu widzenia właściwe. Nie moŝemy pozwolić na dalsze zmieszanie niemieckiego ludu z obcymi pochodzeniem elementami. Generalnie rozchodzi się o dziewczęta w wieku od 16 do 20 lat. Dla tych przyszłych matek dobra krew oznacza awans społeczny, gdy mają tę moŝliwość, by pracować jako pomoc domowa w Niemczech i później wyjść tutaj za mąŝ. Zarządzam, by polskie i ukraińskie dziewczęta, które zostały pozytywnie zaopiniowane i odpowiadają rasowym grupom I i II kierować do Rzeszy. Obowiązuje to zarówno dziewczęta z okręgu Warthegau, jak i z przyłączonych terenów wschodnich i Generalnej Guberni (...) 85. Innym tego typu dokumentem jest zarządzenie z dnia 19 lutego 1942 roku, dotyczące zniemczenia dzieci (rozpoznanych jako pełnowartościowi nosiciele krwi niemieckiej ) z polskich sierocińców 86. W ramach polityki narodowościowej i germanizacji podległych terenów szczególną uwagę władze okupacyjne zwróciły na kwestię religii katolickiej. Tereny, które przeznaczono do całkowitej germanizacji miały zostać pozbawione polskiej organizacji kościelnej. Duchowieństwo, jako warstwę inteligencką przeznaczono do bezwzględnej eksterminacji. Na Pomorzu juŝ w październiku 1939 roku zamknięto niemal wszystkie kościoły, a wiele z nich zaczęto uŝytkować jako kina, magazyny mebli lub Ŝywności. W nich teŝ kwaterowano często ludność niemiecką napływającą w ramach akcji osiedleńczej. Niszczono znajdujące się w polskich świątyniach chorągwie kościelne, figury, obrazy, pomniki 85 BArch R 49/ 5, s. 119-121. 86 O akcji zniemczania dzieci w dokumencie: Eindeutschung von Kindern aus polnischen Familien und aus ehedem polnischen Waisenhäusern., BArch R 49/ 5, s. 221-229; zob. teŝ: Cz. Łuczak. Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze, Poznań 1988, s. 377-382. 46
nagrobkowe na cmentarzach i krzyŝe przydroŝne. Z kościołów wyeliminowano język polski, (zakaz modlitw, spowiedzi, a takŝe wygłaszania kazań w tym języku). Msze zarówno w katolickich jak i ewangelickich kościołach mogły być prowadzone jedynie przez wyjątkowo narodowo uświadomionych, starannie wyselekcjonowanych niemieckich duchownych. Niemieckie władze okupacyjne zdawały sobie sprawę jak waŝną polityczną rolę odgrywa kościół katolicki i jak niebezpieczna byłaby całkowita likwidacja jego instytucji ( ludność jest tu szczególnie pro kościelnie nastawiona i takie postępowanie być moŝe osiągnęłoby skutki odwrotne do germanizacji ). Polskie święta kościelne zostały zniesione. Dozwolono na pozostanie tylko tych dni świątecznych, które były przyjęte w Niemczech dla obu wyznań 87. Wielokrotnie teŝ to właśnie w świątyniach organizowano tzw. łapanki, by później wywieść aresztowanych na roboty przymusowe do Niemiec. Przed wybuchem wojny diecezja chełmińska miała 634 księŝy. Według niepełnych obliczeń, dokonanych w związku z procesem A. Forstera, liczba zamordowanych księŝy w czasie okupacji wyniosła 476, przy czym większość z nich zgładzili hitlerowcy juŝ w 1939 roku 88. Na początku 1940 roku na Pomorze trafili pierwsi księŝa niemieccy ze starej Rzeszy. Większość z nich, w ścisłej współpracy z władzami niemieckimi, prowadziła na terenie swoich parafii politykę germanizacyjną, wymierzoną przeciw ludności polskiej. Po marcu 1941 roku władze niemieckie zaŝądały, aby wszyscy urzędujący księŝa złoŝyli wniosek o przyjęcie na niemiecka listę narodową. Przeszło 90% z nich otrzymało jedną z grup DVL. W Gdyni sytuacja kościoła katolickiego była wyjątkowo trudna. 23 maja 1940 roku na komisarza biskupiego powiatu gdyńskiego bp 87 BArch R 49/ 75, s. 18; zob. teŝ: D. Schenk, Hitlers Mann in Danzig. Albert Forster und die NS-Verbrecher in Danzig-Westpreußen, Bonn 2000, s. 212-216. 88 J. Lubicz, J. Woliński, op. cit., s. 95. 47
Splett wyznaczył Karla Knopa, który to fanatycznie dąŝył on do całkowitego wyeliminowania polskości z Ŝycia religijnego na podległym obszarze. śądał więc usunięcia z polskich kościołów napisów, obrazów, chorągwi, ksiąŝeczek do naboŝeństwa, a takŝe wyposaŝenia świątyń we flagi ze swastyką. Karl Knop włączył się równieŝ aktywnie do akcji wspierania wysiłku wojennego Rzeszy. 14 grudnia 1942 roku napisał do wiernych: Gdy daleko na froncie nasi Ŝołnierze w walce przeciw bolszewizmowi ofiarowują krew i Ŝycie, jest oczywiste, Ŝe martwe przedmioty, chociaŝ nawet są natury kościelnej, przede wszystkim powinny słuŝyć wielkiemu narodowemu celowi naszego zwycięstwa 89. 2.2. Napływ ludności niemieckiej 2.2.1. Kategorie podziału przybywającej do Gdyni ludności W Gdyni niewielu było Niemców etnicznych i ten stan rzeczy hitlerowskie władze starały się naprawić przez administracyjny napływ do Gdyni ludności niemieckiej. Obok Niemców przybyłych do Gdyni z terenów tzw. starej Rzeszy i obszarów naleŝących do Rzeczpospolitej, do miasta kierowani byli teŝ Niemcy Bałtyccy (Baltendeutsche). Było to następstwem paktu Ribbentrop Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku, na mocy którego Litwa, Estonia i Łotwa znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, a blisko 80 tysięcy zamieszkujących tam osób narodowości niemieckiej zostało przesiedlonych do Trzeciej Rzeszy. O podziale na poszczególne, wartościujące kategorie ludności przybywającej do Rzeszy dowiadujemy się z dokumentu z 4 sierpnia 1941 89 J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939-1945. Tzw. okręgi Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie, Kraj Warty i regencja katowicka, Poznań 1970, s. 111-112. 48
roku, wydanym w Berlinie przez Himmlera. Tak jak Polacy zostali w ramach akcji germanizacyjnej podzieleni na kategorie w ramach przynaleŝności do DVL, tak i przybywających na tereny Rzeszy wychodźców z krajów bałtyckich podzielono na cztery zasadnicze kategorie. KaŜdy z przybywających był sprawdzany pod kątem ustosunkowania się do Hitlera i polityki III Rzeszy, postawy obywatelskiej i poglądów wypowiadanych na temat narodowego socjalizmu jeszcze w kraju pochodzenia. Pierwsza grupa obejmowała Volksdeutschów, którzy znani byli z ogólnie pozytywnego nastawienia do III Rzeszy. Do drugiej naleŝeli ci, którzy dotychczas pozostawali politycznie bierni, ale rozpoznani zostali jako tzw. przyzwoici obywatele. Grupa trzecia obejmowała Łotyszów, Estończyków i innych obcoplemieńców. Grupa czwarta zaś Volksdeutschów i obcoplemieńców, którzy byli politycznie lub teŝ kryminalnie obciąŝeni (jak np. prostytutki). NaleŜący do grupy pierwszej i drugiej, po dokładnym sprawdzeniu mieli być kierowani do pośrednictwa pracy i wymeldowywani ze zbiorczego obozu przejściowego. Osoby z grupy trzeciej w zasadzie powinny być odsyłane z powrotem na Łotwę i Litwę (Teoretycznie jednak ci, którzy wyrazili Ŝyczenie pozostania w Rzeszy i jeśli nie istniały w tych przypadkach przeciwwskazania rasowe lub zdrowotne, mogli w niej pozostać). Osoby zakwalifikowane do grupy czwartej, miały być umieszczane w obozach koncentracyjnych. W celu szybkiej i sprawnej weryfikacji uchodźców zarządzono powołanie czterech komisji sprawdzających. W kaŝdej z nich miało zasiadać od jednego do dwóch urzędników Sicherheitspolizei i SD oraz trzech tzw. męŝów zaufania, rekrutujących się z Volksdeutschów-przesiedleńców z Łotwy i Litwy, zatwierdzonych wcześniej przez SS Oberführera Hintze 90. 90 BArch R 49/ 5, s. 91-95. 49
Komisja dysponowała równieŝ listą zawodów szczególnie wartościowych dla Rzeszy, a których wykonawcy byli wyjątkowo chętnie widziani na jej terenach. Przedstawiciele poszukiwanych zawodów równieŝ w praktyce mieli otrzymywać duŝo szybciej odpowiednie kwatery w mieście. W zestawieniu tym znaleźli się pracownicy sektora górniczego, przemysłu ceramicznego i szklarskiego, wykonawcy wszystkich zawodów przemysłu metalowego, chemicznego i gumowego, pracownicy zatrudnieni przy obróbce drewna, w przemyśle odzieŝowym, pracujący na kolei, na poczcie i w przemyśle okrętowym. Poszukiwano wszelkich wyuczonych sił roboczych z powyŝej nazwanych grup, a takŝe maszynistów, palaczy, wykwalifikowanych sprzedawców, pracowników bankowych, buchalterów, księgowych i techników91. Dokument nr 4. Struktura administracyjna gdyńskiej placówki Einwandererzentralstelle 91 BArch., R 69/ 00023, s. 42. 50
Dokument nr 5. Statystyka zestawiająca liczbę przybyłych osiedleńców z Besarabii 2.2.2. Kwestia Niemców Bałtyckich (tzw. Baltendeutsche) Dokumentacja związana z pracą Einwandererzentralstelle, daje wyobraŝenie o skali akcji osiedleńczej Baltendeutschów, a takŝe o warunkach w jakich ona przebiegała. Jeden ze sporządzonych przez tę instytucję meldunków (z 15 lutego 1940 roku), będący jednocześnie sprawozdaniem z pracy za rok 1939, pozwala prześledzić ilość transportów i aktywność poszczególnych punktów, które je przejmowały. Statystyka ta została sporządzona na podstawie zgromadzonych meldunków portowych. Wedle danych w niej zawartych do końca grudnia 1939 roku osiedleńcy przybyli do Rzeszy w 87 transportach, w liczbie 61 858. Z czego przez Gotenhafen-Danzig przeszło 48 statków, z 39 186 osobami (czyli 63% 51
całości), przez Szczecin 12 statków z 12 725 wychodźcami na pokładzie, co stanowiło 21%, przez Świnoujście 17 statków, z 6 943 osobami (czyli 11 %) i w końcu przez Memel 10 statków z 3 004 pasaŝerami, co stanowiło 5%. Wśród wszystkich podróŝujących w 1939 roku, znalazło się 2 331 osób powaŝnie chorych i starych ( niedołęŝnych ), 305 osób chorych psychicznie i 270 więźniów odsiadujących karę. Z prawie 62 tysięcy Baltendeutschów, którzy przybyli w tych transportach, 23 tysiące znalazły się w kwaterach odbiorczych Pomorza. Do Poznania trafiło 14 tysięcy z osób, Warthegau przejął 16 tysięcy i jedynie 4 tysiące prowincja Danzig- Westpreußen. Do starej Rzeszy trafiło 5 tysięcy osób 92. Wielokrotnie tego rodzaju raporty powiadamiały o problemach wynikłych podczas przeprowadzania transportów. Przeczytać moŝemy o przypadku, kiedy podczas przybycia pierwszego parowca transportowego Adler do Gdańska dzieci miały być podobno oddzielane od rodziców 93. W innym doniesieniu mówi się o śmierci jednego z przewoŝonych dzieci. Często raporty wskazywały równieŝ na problemy związane z niedostateczną liczbę miejsc kwaterunkowych i z zapewnieniem odpowiedniej opieki przybywającym ludziom starym i schorowanym. Mówiły o konieczności mobilizacji wszelkich moŝliwych słuŝb organizacyjnych, by móc rozlokować przybyłych w deficytowych kwaterach. Przykładowo do dyspozycji Baltendeutschów oddano od 600 do 800 łóŝek w hotelach Sopotu, kajuty na statkach pasaŝerskich znajdujących się w Gdyni, czy miejsca noclegowe zorganizowane w szkołach i w budynkach uŝyteczności publicznej miasta. Jeden z nowatorskich planów, związany z rozlokowaniem ludzi starych i schorowanych naleŝał do radcy sanitarnego miasta. Radził on, by umieścić tychŝe osiedleńców we wcześniejszym zakładzie dla osób psychicznie chorych w Wejherowie 92 BArch R 69/ 000656, s. 104. 93 BArch R 69/ 001141, s. 68. 52
(Neustadt). Z budynków zakładu, posiadających w tym czasie około 1000 łóŝek, w większej części zajętych przez wojskowych i Arbeitsdienst miano zwolnić dla Baltendeutschów około 600 (dokument z 26 października 1939 roku) 94. Planowano stworzyć równieŝ bezpośrednio w Gotenhafen dla potrzebujących, pozbawionych opieki osiedleńców kompleks domów opieki, który w sumie miałby pomieścić około 1000 osób 95. Jaki był stan niektórych z organizowanych miejsc kwaterunkowych pozwala się domyślać rozporządzenie SS- Sturmbannführera dr Sandbergera z dnia 15 października 1939 roku, który przestrzegał, iŝ z uwagi na tymczasowy stan gdyńskich nędznych kwater naleŝy koniecznie uniemoŝliwić przyjazd w najbliŝszym czasie zagranicznych dziennikarzy. 25 dziennikarzom, którzy mieli się pojawić w Gotenhafen zostało to kategorycznie i całkowicie zabronione 96. Nie zapomniano takŝe o konieczności propagandowego przygotowania ludności gdańskiej do akcji osiedlania Baltendeutschów (Baltenakion). Uznano, iŝ jest to konieczne, gdyŝ w pierwszych dniach rozdzielano przybyłych w prywatnych kwaterach Gdańska i zrozumienie dla takiego stanu rzeczy musiało być sterowane przez odpowiednią propagandę. Z kolei dla samych Baltendeutschów miały pojawiać się w gazetach (w danym dokumencie z dnia 6 października 1939 roku mowa jest o Ostdeutsche Beobachter ) dwa razy w tygodniu specjalne, darmowe dodatki Baltendeutsche Beilage. Kwestia ta znalazła odbicie takŝe w Völkischer Beobachter. Na łamach głównego organu prasowego narodowych socjalistów z dnia 8 lipca 1940 roku pisano o tym, iŝ 3 tysiące Niemców Bałtyckich znalazło w Gdyni swoją nową ojczyznę 97. 94 BArch R 69/ 00426, s. 7. 95 Ibidem, s. 28. 96 BArch R 69/ 001130, s. 1. 97 Baltendeutsche haben in Gotenhafen eine neue Heimat gefunden, Völkischer Beobachter, 8 VII 1940 r. 53