Nowiny Lekarskie 2009, 78, 1, 30 34 KRYSTYNA KUROWSKA, JUSTYNA JOŃCZYK POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A STAN POCZUCIA POSIADANEJ WIEDZY O CHOROBIE U OSÓB Z ROZPOZNANIEM PRZEWLEKŁEJ NIEWYDOLNOŚCI ŻYLNEJ THE SENSE OF COHERENCE (SOC) AND PERCEPTION OF KNOWLEDGE ABOUT THE DISEASE IN PATIENTS WITH DIAGNOSED CHRONIC VENOUS INSUFFICIENCY Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Kierownik: dr n. med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. W przypadku choroby istotne jest pozytywne nastawienie chorego na wyleczenie, a czynnikiem wpływającym na postęp leczenia jest poczucie koherencji (SOC). Osoby o wysoko rozwiniętym poczuciu koherencji radzą sobie łatwiej i skuteczniej ze stresem. Cel. Celem pracy było określenie poziomu SOC oraz stanu posiadanej wiedzy u osób z przewlekłą niewydolnością żylną, jako miernika optymalnego powrotu do zdrowia. Materiał i metoda badawcza. Badania przeprowadzono wśród 81 pacjentów Oddziału Chirurgicznego w Szpitalu w Nakle n/notecią. Poczucie koherencji ocenione było za pomocą kwestionariusza Antonovsky ego SOC-29 a pomiar stanu posiadanej wiedzy o schorzeniu ankietą konstrukcji własnej, odnoszącą się do różnych aspektów życia. Wyniki. Osoby badane różniły się od siebie poziomem poczucia koherencji i jego składowymi oraz w zakresie stanu posiadanej wiedzy na temat schorzenia. Poziom poczucia koherencji miał znaczny wpływ na rozwój choroby. Wnioski. Konieczna jest zatem psychoedukacja, aby chory nie pozostawał sam z sytuacją trudną (choroba), bazę tej edukacji powinno stanowić SOC. SŁOWA KLUCZOWE: przewlekła niewydolność żylna, stres, poczucie koherencji (SOC). Summary Introduction. In case of a disease it is important for the patient to be oriented toward regaining health and sense of coherence (SOC) is an important factor which positively influences the process of treatment. People with high level of SOC cope with stress better than those with low SOC level. Aim. The aim of the study was to estimate the level of SOC and knowledge about the disease in patients with chronic venous insufficiency as determinant of regaining optimum health. Material and methods. The study included 81 patients of surgical ward of hospital in Nakło on Noteć. The level of SOC was assessed using Antonovsky SOC-29 and level of knowledge was measured using original questionnaire constructed by the authors of the study. Results. The examined patients differed in the level of SOC (and its components) and knowledge about the disease. The level of SOC significantly influenced the course of illness. Conclusions: Therefore, psycho-education based on SOC is necessary to help patients cope with their disease. KEY WORDS: chronic venous insufficiency, stress, sense of coherence (SOC). Wstęp Przewlekła niewydolność żylna stanowi problem społeczny, socjalny, a także ekonomiczny, gdyż jak z badań wynika jest rozpoznawana u co trzeciej kobiety i u co dziesiątego mężczyzny [1]. Każda choroba wpływa niekorzystnie na prawidłowe, homeostatyczne funkcjonowanie organizmu. Przyczynia się do tego, że ludzie upadają na duchu, przez co zmniejsza się ich poczucie wartości, a proste sytuacje decyzyjne przeradzają się w coś bardzo trudnego. Poczucie koherencji stanowi bardzo istotną kwestię, a wręcz element radzenia sobie ze stresem. Zdaniem autora tej koncepcji (A. Antonovsky) ludzie chorujący o wysokim poziomie koherencji szybciej wychodzą ze stanu załamania, zmartwienia, powracają szybciej do rutyny życia, w odróżnieniu od ludzi o niskim poziomie koherencji [2]. Celem badań było określenie poziomu koherencji oraz stanu posiadanej wiedzy u osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności żylnej, jako miernika w powrocie do optymalnego stanu zdrowia. Materiał i metoda badawcza Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności żylnej kończyn dolnych. Badania przeprowadzono w okresie od października 2008 do kwietnia 2009 roku w grupie 81 osób (47 kobiet i 34 mężczyzn) z przewlekłą niewydolnością żylną, hospitalizowanych na oddziale chirurgicznym w Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Nakle n/notecią,
Poczucie koherencji (SOC) a stan poczucia posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaniem przewlekłej 31 za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/917/2008). W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) Aarona Antonovsky`ego, który służy do pomiaru indywidualnego poczucia koherencji. Kwestionariusz Orientacji Życiowej składa się z 29 pytań, gdzie badany ocenia każde pytanie w siedmiopunktowej skali. Skala SOC odpowiada trzem trzonom poczucia koherencji (zrozumiałości, zaradności sensowności) oraz ankietę konstrukcji własnej, odnoszacą się do różnych aspektów naszego życia. Ankieta składała się z dwóch części: pierwsza zawierała dane demograficzne, druga pytania ukierunkowane na problemy zdrowotne, ocenę wiedzy o chorobie, objawach, leczeniu, badaniach, stylu życia oraz o ogólnym stanie zdrowia. Do opisu zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnia arytmetyczna minimum, maksimum, odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Szacowania różnic dokonano na podstawie jednoczynnikowej analizy wariancji testu F Fishera. Badanie związków przeprowadzono za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Za istotne statystycznie przyjęto wartości testu spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano przy pomocy pakietu statystycznego STATISTIKA 6.0. Wyniki Analiza danych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła 62 lata, większość miała wykształcenie średnie (39,50%) i zawodowe (25,92%), pozostawała w związkach małżeńskich (58,02%), posiadała potomstwo (80,24%) i mieszkała na wsi (60,49%), z rodziną (74,07). Badani w większości to osoby nieaktywne zawodowo. Z pracy zawodowej utrzymywało się (43,20%), równoliczne były grupy osób będących na rencie i emeryturze (38,30%). 38,27% osób potwierdza rodzinne występowanie choroby, u 8,64% doszło do przewlekłych owrzodzeń i rozległych ran. Większość pacjentów pozostawała pod stałą opieką specjalistyczną. Badani potwierdzili znaczący wpływ na powstanie przewlekłej niewydolności tętniczej: uwarunkowań genetycznych (72%), nadwagi (67%), stojącego charakteru pracy zawodowej (67,9%). U 34,56% często dochodziło do zakrzepowego zapalenia żył. Zdaniem 82% badanych, żylaki leczy się chirurgicznie, 79% wskazało na farmakoterapię. Badani podali, że średnia miesięcy, w których chorują to 35 (0 240), odchylenie standardowe było równe 40, co oznaczało, że badani generalnie chorowali od rozpoznania aż do 75 miesięcy, czyli do 6 7 lat. Tabela 1. przedstawia statystyki opisowe wyników uzyskanych przez badaną grupę w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej (SOC 29). Badani poziom zrozumiałości mieli na poziomie 43 punktów (23 72), odchylenie standardowe wynosiło 7,78 i było zbliżone do 20% średniej, w związku z czym można powiedzieć, że zrozumiałość różniła badanych od siebie w sposób istotny statystycznie. Średnia zaradności 36,9 punktów (25 64), odchylenie standardowe kształtowało się na poziomie 6,09, co oznacza, że przekracza 15% średniej, czyli badani różnili się od siebie w sposób istotny statystycznie. W przypadku sensowności średnia wynosiła 29,01 punktu (18 44), odchylenie standardowe równe 4,59, co oznaczało, że są znacznie zróżnicowane statystycznie. W przypadku globalnego SOC średnia wynosiła 109 punktów (83 157), odchylenie standardowe równe było 12,72, przekraczało 10% średniej, czyli nie można powiedzieć, że globalnym poczuciem koherencji badani się różnili. Uzyskana średnia była poniżej normatywnych Antonovsky ego (133 160) [1]. Podsumowując, znaleziono potwierdzenie zróżnicowania w zakresie podskal poczucia koherencji. Badani różnili się w tym przypadku istotnie statystycznie, natomiast nie różnili się globalnym poczuciem koherencji. Dalszej analizie poddano stan wiedzy o schorzeniu (tabela 2.). Zaprezentowane zostały przyczyny, objawy i powikłania związane z przewlekłą niewydolnością żylną. Średni poziom wiedzy na zadane pytania oscylował w granicach między 5 a 6 punktów. Właściwie badani zapełniali pełną skalę od 1 do 10, czyli widoczny był rozrzut wyników. Odchylenie standardowe w każdym z tych przypadków przekraczało 15% średniej, w związku z czym można powiedzieć, że badani między sobą różnili się poziomem wiedzy w sposób istotny statystycznie, bez względu na to, czy pytania dotyczyły objawów, przyczyn czy powikłań. Określono również związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji i jego składowymi a stanem posiadanej wiedzy o chorobie, jako wykładnika w powrocie ich do optymalnego dla nich stanu zdrowia (tabela 3.). W powyższej tabeli przedstawiono zestawienie współczynników korelacji liniowej Pearsona. W żadnym przypadku nie uzyskano istotnych statystycznie współczynników korelacji. W przypadku poczucia zrozumiałości związki były Tabela 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components N ważnych Średnia Minimum Maksimum Odchylenia standardowe Zrozumiałość 81 43,69 23 72 7,78 Zaradność 81 36,90 25 64 6,09 Sensowność 81 29,01 18 44 4,59 Globalny SOC 81 109,60 83 157 12,72
32 Krystyna Kurowska, Justyna Jończyk zarówno związkami zgodnymi, jak i przeciwnymi, podobnie jak w przypadku zaradności, sensowności i globalnego SOC. W związku z powyższym nie znaleziono potwierdzenia ścisłego związku pomiędzy poziomem poczucia koherencji, a samym poczuciem wiedzy. 5,95 punktu, a osoby ze wsi 4,56 punktu. Posiadanie dzieci różnicowało wiedzę na temat wpływu diety na chorobę (F = 5,9552; p < 0, 0169) w taki sposób, że osoby, które deklarowały posiadanie dzieci miały zdecydowanie wyższy poziom wiedzy na temat wpływu diety Tabela 2. Zróżnicowanie poziomu wiedzy Table 2. Knowledge level diversity objawy choroby? przyczyny choroby? powikłania choroby? wpływ palenia papierosów na chorobę? wpływ diety na chorobę? wpływ pielęgnacji nóg i stóp na chorobę? N ważnych Średnia Minimum Maksimum Odchylenia standardowe 81 5,49 1 10 2,70 81 5,37 1 10 2,61 81 5,40 1 10 2,59 81 5,62 1 10 2,75 81 5,58 1 10 2,62 81 6,12 1 10 2,64 Tabela 3. Związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji i jego składowymi a stanem posiadanej wiedzy o chorobie Table 3. Relationship between the level of SOC (and its components) and knowledge about the disease Zrozumiałość Zaradność Sensowność Globalne SOC 0,0335 0,0479 0,0468 0,0145 objawy choroby? p = 0,767 p = 0,671 p = 0,678 p = 0,898 0,0511 0,0785 0,0807 0,0229 przyczyny choroby? p = 0,650 p = 0,486 p = 0,474 p = 0,839 0,1004 0,0283 0,0740 0,0747 powikłania choroby? p = 0,372 p = 0,802 p = 0,511 p = 0,508 wpływ 0,1581 0,0885 0,0220 0,0624 palenia papierosów na chorobę? p = 0,159 p = 0,432 p = 0,845 p = 0,580 0,0223 0,1050 0,0493 0,0817 wpływ diety na chorobę? p = 0,843 p = 0,351 p = 0,662 p = 0,468 0,0485 0,0721 0,0854 0,0356 wpływ pielęgnacji nóg i stóp na chorobę? p = 0,667 p = 0,522 p = 0,449 p = 0,752 Z analizy danych demograficznych, które zostały obliczone w oparciu o jednoczynnikową analizę wariancji testu F-Fischera wynika, że ani poziom SOC ani stan posiadanej wiedzy o schorzeniu nie był zależny od płci, wieku, stanu cywilnego badanych. Różnicowała badanych znajomość objawów choroby (F = 4,9412; p < 0,0290) oraz znajomość powikłań chorobowych (F = 5,9688; p < 0,0167), nie różnicowało natomiast poziomu poczucia koherencji. Osoby mieszkające w mieście miały zdecydowanie wyższy poziom wiedzy na temat objawów choroby średni poziom to 6,02, natomiast osoby ze wsi miały 4,68 punktu w zakresie objawów choroby. W zakresie powikłań również osoby z miasta posiadały znacznie wyższy poziom wiedzy, bo średnia ta wynosiła na chorobę. Wynika z tego, że posiadanie dzieci oraz rodziny przypomina starszym osobom o koniecznych pozytywnych zachowaniach. Wykształcenie było czynnikiem różnicującym dla wszystkich pytań dotyczących wiedzy z zakresu choroby przewlekłej niewydolności żylnej. Zdecydowanie najniższy poziom wiedzy w przypadku objawów choroby wykazały te osoby, które mają najniższy poziom wykształcenia. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia wzrastał poziom wiedzy. Ta zasada była zachowana dla wszystkich pytań. Im wyższy poziom wykształcenia, tym badani lepiej znali objawy choroby, znali przyczyny, powikłania, wpływ diety oraz zasady pielęgnacji. Praca zawodowa okazała się czynnikiem różnicującym dla wszystkich pytań z zakresu po-
Poczucie koherencji (SOC) a stan poczucia posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaniem przewlekłej 33 siadanej wiedzy. Niestety, w tym przypadku trudno było odnaleźć tendencję charakterystyczną liniową do przedstawienia poziomu wiedzy ze względu na określony typ pracy. Zdecydowanie najniższe wartości wykazywały te osoby, które wykonywały prace fizyczne, natomiast połączenie pracy fizycznej i umysłowej było korzystniejsze dla wiedzy. Największy poziom wiedzy wykazały osoby prowadzące własną działalność gospodarczą, podobnie jak osoby prowadzące własne gospodarstwo rolne. Jednak wpływ pracy na wiedzę nie był tak duży, gdyż wiedza w dużym stopniu uwarunkowana była wykształceniem. Sytuacja materialna okazała się czynnikiem różnicującym dla podskali poczucia zrozumiałości (F = 3,0624; p < 0,0214) oraz dla pytań dotyczących wiedzy o chorobie. W przypadku zrozumiałości, im gorsza sytuacja materialna, tym zdecydowanie niższy poziom zrozumiałości; było to widoczne najbardziej w przypadku tych badanych, którzy wskazali najniższy poziom zrozumiałości. W przypadku pozostałych nie było już tej tendencji liniowej, co ważne i istotne dla badań, najlepsza sytuacja materialna nie sprzyjała jednocześnie wysokiemu poziomowi zrozumiałości. Jednocześnie poziom wiedzy zdecydowanie wzrastał u badanych wraz z poziomem sytuacji materialnej, bowiem za każdym razem zostaje zachowana tendencja liniowa wzrostu. Dyskusja Przewlekła niewydolność żylna może przytrafić się każdemu człowiekowi. Jedni ludzie są obciążeni bardziej ryzykiem, inni mniej. Jednak wiadomość o zachorowaniu niesie za sobą poczucie zagrożenia, niepewność w stosunku do dnia jutrzejszego, a także lęk i niepokój. W przedstawionych wynikach badań celem zamierzonym było uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jaki jest stan wiedzy o schorzeniu osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności żylnej, i czy jest on zależny od poziomu poczucia koherencji? W przypadku, gdy stopień poczucia zrozumiałości sytuacji chorych był wyższy, to radząc sobie z problemem przyjmowali styl zadaniowy, co powodowało, że chorzy mobilizowali się i chcieli przezwyciężyć chorobę i cierpienie. Podobne wyniki uzyskali Słowik, Wysocka-Pleczyk [3], którzy mówią o zależności łatwiejszego radzenia sobie z trudną sytuacją osób o wysokim poczuciu koherencji, w stosunku do stylu zadaniowego i podejmowania szybkiego działania w sytuacji zagrożenia. Taka zależność uwarunkowana była wysokim poziomem globalnego SOC, która przejawiała się także w innych obszarach funkcjonowania życia codziennego. Powyższe założenia i tezy mają swoje odzwierciedlenie w analizach i badaniach Antonovsky ego, który podobnie uważa, że poczucie koherencji ma bardzo istotny wpływ na radzenie sobie w trudnych sytuacjach, a także w przekonaniu, że pomimo sytuacji trudnej życie ma sens, a włożony wysiłek w przezwyciężenie choroby znajdzie w egzystencji swoje szczęśliwe zakończenie [4]. Z badań własnych wynika, że ludzie o silnym SOC szybciej mobilizują się w trudnej sytuacji, a stresory traktują jako wyznaczniki działania. Podobne wyniki uzyskali badacze: Marszałek i Domańska [5], którzy w badaniach nad osobami po udarze mózgu stwierdzili, że poczucie koherencji, ma bardzo duży wpływ na wiedzę, którą posiadają chorzy, a także obieranie sposobów jak wyjść szybko z zaawansowanej choroby, minimalizując jej objawy. Analiza statystyczna wyników badań własnych potwierdziła, że zmienne socjodemograficzne częściowo mają wpływ na poziom poczucia koherencji. Do tych zmiennych zaliczyć można wiek, płeć, miejsce zamieszkania, czy też wykształcenie. W porównaniu do badań jakie prowadzili Słowik i Wysocka-Pleczyk [3] można stwierdzić, że stopień poczucia zrozumiałości i zaradności w trudnej sytuacji jest uzależniony od stopnia poczucia sensowności. W badaniu podjęto wątek wpływu poczucia koherencji na stan posiadanej wiedzy o chorobie, jej długość oraz sposoby radzenia sobie z nią. Wykazano, że osoby z wysokim poczuciem koherencji wykazywały lepsze nastawienie i współpracę z zespołem terapeutycznym w walce o uzyskanie optymalnego stanu zdrowia. Ważne jest też, aby wzmacniać organizm pod względem psychologicznym, dlatego że w momencie dowiedzenia się o chorobie następuje różnicowanie się poziomu zrozumiałości, sensowności, a także globalnego SOC. Z przedstawionych badań wynika, że pacjenci reagują na chorobę zgodnie z ich poziomem poczucia koherencji, a także wykorzystywanym przez nich stylem radzenia sobie zgodnie z miernikiem SOC. Niektóre grupy chorych wybierają walkę z chorobą poprzez styl zadaniowy, a inne bierność działania z chorobą, poprzez styl emocjonalny. Ważne dla dobra nauki i postępowania w leczeniu choroby przewlekłej niewydolności żylnej, jest to, aby podejmować badania dotyczące radzenia sobie z nią przez pacjentów. Konieczna jest psychoedukacja, aby chory nie pozostawał sam z sytuacją trudną (choroba), bazę tej edukacji powinno stanowić SOC. Wnioski Poziom poczucia koherencji u chorych hospitalizowanych z przewlekłą niewydolnością żylną był znacznie niższy (109,60), niż wartości normatywne wskazane przez Antonowsky ego (133 160). Prawdopodobnie w wyniku pojawienia się choroby przewlekłej procedury diagnostyczne oraz lecznicze, którym to chorzy są poddawani wywołują ogromny stres psychologiczny i przeciążenie, blokujące umiejętność radzenia sobie z sytuacją trudną. Określenie poziomu SOC z przewlekłą chorobą może posłużyć jako wykładnik w prognozowaniu opieki nad pacjentem na różnych jej etapach. Istnieje potrzeba podjęcia działań ze strony zespołu terapeutycznego o charakterze psychoedukacyjnym dostosowanym do poziomu i sytuacji życiowej chorych. Piśmiennictwo 1. Gloviczki P., Yao J.: Kliniczny przewodnik chorób żył. Wytyczne Amerykańskiego Forum Żylnego (AVF) Bielsko- Biała 2003, 1-18. 2. Sęk H.: Salutogeneza i funkcjonowanie właściwości poczucia koherencji. W: Zdrowie stres zasoby. Sęk H., Pasikowski T. (red.). Wyd. Fundacji Humaniora. Poznań 2001, 46-53.
34 Krystyna Kurowska, Justyna Jończyk 3. Słowik P., Wysocka-Pleczyk M.: Poczucie koherencji a style i sposoby radzenia sobie. Sztuka Lecz., 1998, 1, 43-48. 4. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Warszawa 2005, 37-42. 5. Marszałek Ł., Domańska Ł.: Poczucie koherencji a poczucie posiadania wiedzy o chorobie u osób po udarze. Post. Psychiat. Neurol., 2004, 13 (4), 317-324. Adres do korespondencji: dr n med. Krystyna Kurowska Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy, UMK Toruń 85-801 Bydgoszcz ul. Techników 3 tel.: 052/585-21-94 mail: krystyna_kurowska@op.pl