UTYLIZACJA WÓD TERMALNYCH, KOROZJA I SKALING. WSTÊPNE WYNIKI REALIZACJI PROJEKTU BADAWCZO-ROZWOJOWEGO

Barbara TOMASZEWSKA Zak³ad Odnawialnych róde³ Energii i Badañ Œrodowiskowych Pracownia Odnawialnych róde³ Energii Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN 31-261 Kraków, ul. Wybickiego 7 e-mail: b.tomaszewska@meeri.pl Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa ony Rozwój nr 1 2/2011 UTYLIZACJA WÓD TERMALNYCH, KOROZJA I SKALING. WSTÊPNE WYNIKI REALIZACJI PROJEKTU BADAWCZO-ROZWOJOWEGO STRESZCZENIE W artykule przedstawiono wyniki badañ zwi¹zane z wykorzystaniem technologii uzdatniania wód, uzyskane w ramach realizacji projektu badawczo-rozwojowego, finansowanego ze œrodków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy szego. Zagospodarowanie sch³odzonych wód do celów pitnych mo e byæ w wielu przypadkach rozpatrywane jako alternatywny sposób ich utylizacji, w szczególnoœci w systemach pracuj¹cych w uk³adzie otwartym, tj. w przypadku zrzutu wód sch³odzonych do cieków powierzchniowych. Korzystne mo e siê okazaæ jednoczeœnie zagospodarowanie koncentratu, cieczy b¹dÿ soli bogatych w mikroelementy. Istotnym problemem, którego dotyka równie projekt badawczy, to korozja i kolmatacja instalacji geotermalnych. W pracy wskazano zale noœci wynikaj¹ce z równowagi kwasowêglowej w odniesieniu do wody termalnej eksploatowanej otworem Bañska IG-1. S OWA KLUCZOWE Woda termalna, uzdatnianie wód, utylizacja wód, bilans wodny, odwrócona osmoza * * * WPROWADZENIE Od 2008 r. w Pracowni Odnawialnych róde³ Energii IGSMiE PAN w Krakowie realizowany jest projekt badawczo-rozwojowy Kompleksowe wykorzystanie wód termalnych w kontekœcie poprawy bilansu wodnego i ograniczenia lub likwidacji iloœci zat³aczanych wód Recenzowa³ prof. dr hab. in. Jacek Banaœ Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji 03.06.2011 r., zaakceptowano do druku 22.07.2011 r. 403

do górotworu. Prace badawcze dotycz¹ dwóch istotnych obszarów: geotermii (utylizacja termalnych) i hydrogeologii (gospodarka wodna). G³ównym za³o eniem projektu jest rozpoznanie mo liwoœci kompleksowego wykorzystania i zagospodarowania sch³odzonych wód termalnych poprzez zastosowanie nowych rozwi¹zañ w zakresie ich utylizacji. Projekt ma charakter utylitarny, a jego celem jest rozpoznanie nowych kierunków dzia³añ dla poprawy funkcjonowania przedsiêwziêæ geotermalnych. Przewiduj¹ one wprowadzenie sprawnego technicznie systemu uzdatniania wód termalnych, w celu: 1) poprawy warunków gospodarowania zasobami wód zwyk³ych, poprzez wykorzystanie uzdatnionych wód termalnych, 2) ograniczenia procesów korozji i wytr¹cania minera³ów w systemach geotermalnych, 3) rozwoju sektora balneoterapii, turystyki i rekreacji, 4) odzysku substancji mineralnych o znaczeniu balneologicznym i gospodarczym (odzysk surowców mineralnych). Program prac oraz za³o enia merytoryczne realizacji projektu przedstawione zosta³y w pracy Bujakowskiego i Tomaszewskiej (2007), dlatego kwestie te pominiêto w niniejszym artykule. Zakres prac obejmuje 10 zadañ bezpoœrednio ze sob¹ powi¹zanych. Jednym z priorytetowych by³o wytworzenie stanowiska do badañ uzdatniania wód termalnych in situ, w skali pó³technicznej. Wytworzenie pilotowej instalacji uzdatniania wód termalnych poprzedzone zosta³o dog³êbn¹ analiz¹ sk³adu chemicznego i w³aœciwoœci fizycznych wód termalnych eksploatowanych na terenie Polski. Opracowano koncepcjê systemów odsalania w zale noœci od zasolenia wody. Za najkorzystniejsze, uznano odsalanie wód nisko zmineraliozwanych w systemie dwuhybrydowym, a zakup instalacji, zgodnie z wymogami ustawy z dnia 29.01.2004 roku Prawo zamówieñ publicznych (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. Nr 223, poz. 1655 z póÿn. zm.) poprzedzono przetargiem nieograniczonym. W efekcie wy³oniono wykonawcê firmê Veolia Water Systems Sp. z o.o. Oddzia³ Tychy i zmontowano instalacjê w kwietniu 2010 r. Pilotowe badania odsalania wód termalnych prowadzone s¹ w Laboratorium Geotermalnym IGSMiE PAN w Bañskiej Ni nej. Projekt odsalania wód geotermalnych ma wybitnie badawczy charakter, a jego celem jest ocena korzyœci wdro enia technologii odsalania dla poprawy funkcjonowania przedsiêwziêæ geotermalnych. 1. BADANIA W KIERUNKU POPRAWY WARUNKÓW GOSPODAROWANIA ZASOBAMI WÓD ZWYK YCH POPRZEZ WYKORZYSTANIE UZDATNIONYCH WÓD TERMALNYCH Mo liwoœæ bezpoœredniego lub poœredniego wykorzystania wód termalnych do produkcji wód pitnych jest œciœle uzale niona od w³aœciwoœci fizycznych i sk³adu chemicznego wody. Wody o mineralizacji poni ej 1000 mg/dm 3 zwykle spe³niaj¹ wymagania dla wód pitnych (Bujakowski i in. 2011). W zale noœci od mêtnoœci i zawartoœci substancji organicznych woda mo e zostaæ poddana ewentualnej koagulacji lub mikrofiltracji/ultrafiltracji i filtracji na 404

z³o ach wielowarstwowych oraz dezynfekcji przed skierowaniem do sieci wodoci¹gowej. Przyk³adem takiego wykorzystania wód termalnych sch³odzonych jest Geotermia Mszczonów S.A. Z dolnokredowego horyzontu, zbudowanego z piaskowców przewarstwionych mu³owcami i i³owcami, eksploatowane s¹ wody termalne o niskiej mineralizacji, poni ej 0,5 g/dm 3 i temperaturze 42 o C (otwór Mszczonów IG-1). S¹ to wody Cl-HCO 3 -Na-Ca, wysokiej jakoœci. Po sch³odzeniu, uzdatniona woda termalna przesy³ana jest do miejskiej sieci wodo- ci¹gowej (Tomaszewska 2011b). Jednak e wykorzystanie wód s³onawych do celów pitnych wymaga wprowadzenia bardziej zaawansowanych rozwi¹zañ, które pozwol¹ usun¹æ ponadnormatywne stê enia makro- i mikroelementów. 1.1. Pilotowa technologia odsalania s³onawych wód termalnych Po raz pierwszy w Polsce próby odsalania wód s³onawych przeprowadzono w Laboratorium Geotermalnym IGSMiE PAN z wykorzystaniem dwuhybrydowego systemu opartego na ultrafiltracji (UF) i odwróconej osmozie (RO) (rys. 1). Woda geotermalna Filtr wstêpny Stacja od elaziania Ultrafiltracja UF UF produkt UF Panel kontrolny NaOH HCl Zbiornik na wodê Pompa HCl antiska lant Odwrócona osmoza RO-1 RO Panel kontrolny Recyrkulacja UF retentat Woda pitna lampa UV Filtr 5 m Wspólne odprowadzenie koncentratu Filtr mineralizuj¹cy Pompa Zbiornik permeatu Odwrócona osmoza RO-2 RO Panel kontrolny antyskalant NaOH Recyrkulacja Pompa RO retentat Zbiornik permeatu buforowy Rys. 1. Schemat technologiczny odsalania wód termalnych (IGSMiE PAN) Fig. 1. Framework for geothermal waters treating (MEERI PAS) Badaniom pilotowym in-situ poddana zosta³a woda eksploatowana otworem Bañska IG-1. Woda termalna wed³ug klasyfikacji Altowskiego-Szwieca zalicza siê do typu SO 4 Cl Na Ca. Jej mineralizacja od kwietnia 2010 r. (czasu przyst¹pienia do badañ odsalania) waha³a siê w przedziale 2,1 2,9 g/dm 3. Woda cechuje siê wysok¹ zawartoœci¹ jonów siarczanowych od 749,6 do 938,2 mg/dm 3, twardoœci¹ og. od 556,3 do 645,4 mg CaCO 3 /dm 3. Zawiera podwy szone stê enia krzemionki od 33,86 do 55,2 mg SiO 2 /dm 3, boruod6,83do9,46mg/dm 3,baruod0,06do0,125mg/dm 3,strontuod4,97do6,12 mg/dm 3 i elaza od 1,21 do 4,5 mg/dm 3. Zawartoœæ metali ciê kich jest niska. Do odsalania kierowana jest woda sch³odzona do temperatury 30 o C (Tomaszewska 2011b). Odgazowanie, filtracja mechaniczna, od elazianie oraz usuwanie z wody mikrozawiesin (<0,03 m), koloidów, bakterii i wirusów na module ultrafiltracji (UF) to pierwszy etap wstêpnego przygotowania wody (rys. 1, 2a). Jest on niezbêdny dla maksymalnego zabezpieczenia 405

membran osmotycznych przed wytr¹caniem siê i osadzaniem substancji nieorganicznych i biologicznych (foulingiem oraz skalingiem) (Bodzek, Konieczny 2005; Bujakowski, Tomaszewska 2009). Zasadnicze usuwanie ponadnormatywnych makro- i mikroelementów z wody nastêpuje w dwustopniowym uk³adzie odwróconej osmozy (rys. 1, 2b). Koniecznoœæ zastosowania dwóch niezale nych stopni RO po³¹czonych szeregowo wynika wy³¹cznie z wysokiej zawartoœci jonów boru w wodzie termalnej (Tomaszewska 2011a, 2011b). Uzdatnianie koñcowe polega na wtórnej mineralizacji wody celem podniesienia jej twardoœci oraz sterylizacji lampami UV. Rys. 2. Instalacja odsalania wód geotermalnych IGSMiE PAN: (a) wstêpne przygotowanie wody (filtr mechaniczny, stacja od elaziania oraz modu³ ultrafiltracyjny), (b) zbiornik poœredni przed modu³em RO i uzdatnianie koñcowe (mineralizator) Fig. 2. MEERI PAS geothermal water desalination plant: (a) water pretreatment (mechanical filter, iron removal stage and ultrafiltration module), (b) intermediate tank before the RO module and final treatment (mineralization) 1.2. Jakoœæ wody odsolonej W wyniku odsalania wody termalnej, zawartoœæ sk³adników nieorganicznych po pierwszym stopniu odwróconej osmozy spe³nia wymagania rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakoœci wody przeznaczonej do spo ycia przez ludzi (Dz.U. z 2007 r. Nr 61 poz. 417), z wy³¹czeniem stê enia boru. Obni enie stê enia boru z oko³o 10 mg/dm 3 do <1 mg/dm 3 jest skuteczne przy zastosowaniu dwóch stopni odwróconej osmozy z korekt¹ ph (Tomaszewska 2011b). Przewodnictwo elektrolityczne wody po RO-1 kszta³- tuje siê na poziomie 0,250 ms/cm, zawartoœæ SO 4 wynosi oko³o 6 mg/dm 3, Na oko³o 19 mg/dm 3, Mg<0,10 mg/dm 3, twardoœæ ogólna 0 mg CaCO 3 /dm 3, krzemionki 0,4 mgsio 2 /dm 3, B oko³o 6 mg/dm 3, Sr oko³o 0,25 mg/dm 3, Fe oko³o 0,05 mg/dm 3. Efektywne usuwanie boru z wody wymaga korekty ph wody przed podaniem na drugi stopieñ odwróconej osmozy (Tomaszewska 2011b). W efekcie koñcowym uzyskiwane jest stê enie boru oko³o 0,2 mg/dm 3, co w pe³ni odpowiada wymaganiom dla wód pitnych (1 mg/dm 3 ). 406

Realizowane w IGSMiE PAN badania pokazuj¹, i oczyszczanie wód zasolonych, o podwy szonej zawartoœci mikroelementów, takich jak bor, brom, bar, stront i metale ciê kie, jest efektywne przy wykorzystaniu procesów membranowych (Tomaszewska 2011b; Bujakowski i in. 2011). Zagospodarowanie odsolonych wód do celów pitnych mo e w wielu przypadkach byæ rozpatrywane jako alternatywny sposób ich utylizacji, szczególnie w systemach pracuj¹cych w uk³adzie otwartym, a wiêc g³ównie wód s³odkich i s³onawych, czêsto zrzucanych do cieków powierzchniowych (Tomaszewska 2011a). 2. BADANIA W KIERUNKU OGRANICZENIA KOROZJI I KOLMATACJI SYSTEMÓW GEOTERMALNYCH O korozyjnoœci wody decyduje g³ównie jej sk³ad chemiczny (zawartoœæ m.in. chlorków, siarczanów), odczyn ph, temperatura, ciœnienie, zawartoœæ gazów rozpuszczonych (O 2,H 2 S, CO 2 ), zawartoœæ bakterii beztlenowych (redukuj¹cych siarczany, syntetyzuj¹cych metan, nitryfikacyjnych i elazistych) i inne (Banaœ i in. 2007; Górecki red. 2006; Opondo 2007; Moya i in. 2005; Kowal, Œwiderska-Bróz 2005). Istotn¹ rolê odgrywa odczyn wody, gdy jony H + s¹ depolaryzatorami intensyfikuj¹cymi korozjê. Jednoczeœnie, szybkoœæ korozji stali wêglowej jest liniowo zale na od ciœnienia parcjalnego CO 2, co dowodzi katodowej kontroli procesu (Banaœ i in. 2007). Skaling, czyli wytr¹canie osadów z wód (krzemianów, wêglanów, siarczanów i tlenków metali) powoduj¹cych kolmatacjê instalacji, zachodzi w przypadku przesycenia roztworu dan¹ faz¹ mineraln¹, przy przekroczeniu stanu równowagi termodynamicznej. Korozja oraz skaling s¹ procesami z³o onymi, wieloparametrowymi, a dok³adne zidentyfikowanie mechanizmów bêd¹cych przyczyn¹ ich wystêpowania w odniesieniu do danego systemu jest trudne, ale jednoczeœnie niezbêdne. W zale noœci od czynników kszta³tuj¹cych proces korozji, wyró nia siê korozjê chemiczn¹, elektrochemiczn¹ i biologiczn¹. Dotychczasowe badania i obserwacje przeprowadzone w ciep³owniach geotermalnych przez J. Banasia z zespo³em (2007) wykaza³y, i g³ówn¹ przyczyn¹ korozji stopów elaza oraz stopów miedzi jest obecnoœæ rozpuszczonego w wodach CO 2 ih 2 S. Autorzy zwrócili uwagê, i rola tych czynników jest niedoceniana w eksploatacji polskich systemów geotermalnych. Pod nieobecnoœæ tlenu, CO 2 ih 2 S s¹ aktywnymi depolaryzatorami katodowymi, determinuj¹cymi agresywnoœæ korozyjn¹ wody. Decyduje to m.in. o fakcie, i prognozuj¹c sk³ad chemiczny wód termalnych, na etapie projektowania prac geologicznych i budowlanych, czynnik ten winien byæ brany pod uwagê w kontekœcie doboru stali, z której skonstruowany bêdzie otwór geotermalny i instalacja powierzchniowa. W systemach istniej¹cych, w tzw. starych otworach geotermalnych, czêsto konieczne jest podjêcie dzia³añ ograniczaj¹cych wystêpuj¹c¹ ju korozjê. D¹ ¹c do stabilizacji wody niezbêdnym jest uwzglêdnienie zale noœci pomiêdzy czynnikami wp³ywaj¹cych na oba procesy, korozjê i skaling. Wstêpnie oceny tej mo na dokonywaæ dla wód o mineralizacji poni ej 10 g/dm 3, wykorzystuj¹c indeksy Langeliera (Langelier Saturation Index, LSI) oraz Ryznara (Ryznar Stability Index, RSI), a dla wód bardziej zasolonych (>10 g/dm 3 ) indeks 407

Stiffa i Davisa (Stiff & Davis Stability Index, S&DSI). Obliczenia przeprowadzone w odniesieniu do wody z otworu Bañska IG-1 potwierdzaj¹, e jest silnie korozyjna. Faza gazowa wydzielona z wody zawiera oko³o 50% obj. azotu, 25% obj. dwutlenku wêgla, 23% obj. metanu, oko³o 0,5% obj. helu i 0,02% obj. siarkowodoru (Banaœ i in. 2007). Odczyn ph wody zgazowanej kszta³tuje siê na poziomie oko³o 4,5 5, a odgazowanej waha siê od 6,8 do nawet ponad 8. Wodê cechuje silnie redukcyjny charakter oraz wysoka twardoœæ wêglanowa (ok. 250 mg CaCO 3 /dm 3 ). W temperaturze 80 o C (temperatura g³owicowa) LSI wynosi 1,5, a RSI = 8 (rys. 3a). Wartoœæ wskaÿnika LSI = 0 (przy tolerancji: 0,5<ISL<0,5) oraz RSI = 6,2 6,8 oznacza równowagê wêglanowo-wapniow¹ (korozja i skaling nie powinny zachodziæ). Wody, dla których LSI <0 oraz RSI>6,8 cechuje korozyjnoœæ kwasowêglowa. Wartoœæ wskaÿników LSI> 0 i RSI< 8,8 oznacza, e woda przesycona jest wzglêdem wêglanu wapnia i mo e formowaæ osady. Poniewa równowaga kwasowêglowa zale y od odczynu wody, wartoœæ obliczonych wskaÿników sugeruje, i w pewnym sensie ograniczenie jej agresywnoœci mo liwe by³oby przez nieznaczn¹ korektê odczynu. W temperaturze 80 o C woda osi¹ga stabilnoœæ przy ph oko³o 6,6 (rys. 3a). Po sch³odzeniu na wymiennikach ciep³a do temperatury 55 o C, przy ph = 7, a w temperaturze 30 o C (temperatura wody zasilaj¹cej instalacjê odsalania) przy odczynie oko³o 7,3 7,4 (rys. 3b, c). Wyniki obliczeñ zweryfikowano na podstawie modelowania stanu termodynamicznego (programem PhreeqCI). Przy lekko kwaœnym odczynie (ph = 6,5) mog¹ zachodziæ ju procesy wytr¹cania wêglanu wapnia. Z kolei przy odczynie 6, woda jest stabilna wzglêdem minera³ów wêglanowych, jednoczeœnie cechuje siê ni szym ciœnieniem parcjalnym CO 2 ni przy ph 4,5 5, co generalnie sprzyja ograniczeniu korozji. Korektê odczynu wody mo na uzyskaæ poprzez czêœciow¹ dekompresjê z wykorzystaniem degazatora pró niowego. Proces winien byæ prowadzony przy sta³ej, on-line kontroli odczynu wody (do czasu ustabilizowania ph na poziomie 6). Korzyœci wynikaj¹ce z czêœciowego odgazowania wód termalnych zaobserwowano na szklanym rotametrze, wskazuj¹cym natê enie przep³ywu wody zasilaj¹cej pilotow¹ stacjê odsalania. Zasilanie instalacji wod¹ zgazowan¹, o kwaœnym odczynie, powodowa³o unoszenie w wodzie wytr¹conych tlenków elaza, co uwidacznia³o siê w postaci rdzawego nalotu na œciankach rotametru. Wytr¹canie substancji nastêpowa³o bardzo intensywnie i po kilku dniach œcianki szklanego przep³ywomierza zosta³y w ca³oœci pokryte osadem. Po czêœciowej dekompresji wody do ph oko³o 6,5, przy natê eniu przep³ywu 5 m 3 /h, ciœnieniu wody oko³o 5 bar i temperaturze 30 o C proces wytr¹cania osadów usta³. 3. BADANIA MO LIWOŒCI ODZYSKU KONCENTRATU I SUBSTANCJI MINERALNYCH O ZNACZENIU BALNEOLOGICZNYM I GOSPODARCZYM W procesie odsalania wód uzyskiwana jest woda odsolona (permeat) oraz koncentrat (retentat), którego sk³ad chemiczny zale y od sk³adu chemicznego wody surowej, poddawa- 408

Rys. 3. Indeksy Langeliera i Ryznara w funkcji ph wody termalnej i temperatury: (a) 80 o C, (b) 55 o C, (c) 30 o C Fig. 3. Langelier and Ryznar Index in ph and temperature function: (a) 80 o C, (b) 55 o C, (c) 30 o C 409

nej odsalaniu, stopnia retencji poszczególnych sk³adników wody oraz wydajnoœci instalacji odsalania (zatê enia koncentratu). W odniesieniu do wód wysoko zasolonych, d¹ y siê do uzyskiwania produktu sta³ego, soli o znaczeniu balneologicznym b¹dÿ gospodarczym. St¹d zwykle technologie oczyszczania wód wyposa one s¹ systemy krystalizacji zatê onego koncentratu z odzyskiem destylatu. Otrzymywana jest w ten sposób sól, której w³aœciwoœci balneologiczne wynikaj¹ g³ównie z podwy szonej zawartoœci jodu. W zale noœci od stopnia oczyszczenia produkowana mo e byæ równie sól spo ywcza, b¹dÿ sól m. in. dla potrzeb zimowego utrzymania dróg. Wody termalne bogate s¹ w potas i mikroelementy, takie jak Sr, B, Br, I oraz krzemionkê, Szczególnie cennym mikroelementem jest bor, jednak e jego odzysk wymaga znacznego zagêszczenia roztworu. Dodanie kwasu solnego do nasyconego roztworu boraksu pozwala na wytr¹cenie kwasu borowego B(OH) 3 z wody (Durrant, Durrant 1965). Krystalizuje on w postaci miêkkich, per³owobia³ych trójskoœnych kryszta³ów. Kwas borowy jest stosowany jako nawóz, œrodek do impregnacji drewna, ³agodny œrodek dezynfekuj¹cy, równie jako konserwant (Tomaszewska 2010). Odzyskiwanie boranów i kwasu borowego poprzez ich wytr¹canie z wód termalnych prowadzone jest na skalê przemys³ow¹ we W³oszech (Lund 2001; Barbier 2002). Koncentrat, bogaty w liczne mikroelementy, mo e znaleÿæ szerokie zastosowanie równie jako produkt mieszany z wodami niskozmineralizowanymi w oœrodkach rekreacyjnych i balneologicznych. PODSUMOWANIE Rozwi¹zanie problemu utylizacji sch³odzonych wód termalnych oraz ograniczenie korozji i skalingu w instalacjach geotermalnych to kluczowe zagadnienia, z jakimi zmaga siê geotermia w Polsce. W artykule przedstawiono wstêpne wyniki badañ, zwi¹zane z wykorzystaniem technologii uzdatniania wód, uzyskane w ramach realizacji projektu badawczo- -rozwojowego, finansowanego ze œrodków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy szego. Zagospodarowanie sch³odzonych wód do celów pitnych mo e w wielu przypadkach byæ rozpatrywane jako alternatywny sposób ich utylizacji, w szczególnoœci w systemach pracuj¹cych w uk³adzie otwartym, tj. w przypadku zrzutu wód sch³odzonych do cieków powierzchniowych. Korzystne mo e siê okazaæ jednoczesne zagospodarowanie koncentratu, cieczy b¹dÿ soli bogatych w mikroelementy. Istotnym problemem, którego równie dotyka przedstawiony projekt, to korozja i kolmatacja instalacji geotermalnych. S¹ to procesy z³o one, których ograniczenie ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania przedsiêwziêæ geotermalnych. W pracy wskazano zale noœci wynikaj¹ce z równowagi kwasowêglowej w odniesieniu do wody termalnej eksploatowanej otworem Bañska IG-1. Wskazano, i czêœciowa dekompresja wody dla podwy szenia ph mo e ograniczyæ korozjê stali w systemie geotermalnym. 410

LITERATURA BANAŒ J., MAZURKIEWICZ B., SOLARSKI W., 2007 Korozja metali w wodach geotermalnych. Technika Poszukiwañ Geologicznych. Geotermia, Zrównowa ony Rozwój 2, pp. 5 12. BARBIER E., 2002 Geothermal energy technology and current status: an overview. Renevable and Sustainable energy Reviews. 6, pp. 3 65. BODZEK M., KONIECZNY K., 2005 Wykorzystanie procesów membranowych w uzdatnianiu wody. Oficyna Wydawnicza Projprzem-EKO, Bydgoszcz, Poland. BUJAKOWSKI W., TOMASZEWSKA B., 2007 Program prac zmierzaj¹cych do oceny mo liwoœci uzdatniania wód termalnych. Technika Poszukiwañ Geologicznych. Geotermia, Zrównowa ony Rozwój 1, pp 3 8. BUJAKOWSKI W., TOMASZEWSKA B., 2009 Koncepcja odsalania wód termalnych w kontekœcie poprawy bilansu wodnego. Biuletyn PIG 436 z. IX/1. BUJAKOWSKI W., TOMASZEWSKA B., BODZEK M., 2011 Geothermal water treatment preliminary experiences from Poland with a global overview of membrane and hybrid desalination technologies. [W:] Renewable energy for decentralized drinking water production (red.: J. Bundschuh, J. Hoinkis), Germany w druku. DURRANT P. J, DURRANT B., 1965 Zarys wspó³czesnej chemii nieorganicznej. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. GÓRECKI W. (red.), 2006 Atlas zasobów geotermalnych formacji mezozoicznej na Ni u Polskim, GOLDRUK. KOWAL A.L., ŒWIDERSKA-BRÓZ M., 2005 Oczyszczanie wody. Wydawnictwo Naukowe PWN. LUND J.W., 2001 World-wide direct uses of geothermal energy 2000. Geothermics 30, ss. 29 68. MOYA P., NIETZEN F., RIVERA E S., 2005 Development of tne neutralization system for production wells at the Miravalles Geothermal Fild. Proc. World Geothermal Congress 2005, Antalya Turkey. OPONDO K.M., 2007 Corrosive species and scaling in wells at Olkaria, Kenya and Reykjanes, Svartsengi and Nesjavellir, Iceland. United Nations University Geothermal Training Programme 2006 Report 2, Iceland. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakoœci wody przeznaczonej do spo ycia przez ludzi (Dz. U. z 2007 r. Nr 61 poz. 417). TOMASZEWSKA B., 2010 Bor w wodach podziemnych i odciekach sk³adowiskowych. Technika Poszukiwañ Geologicznych. Geotermia, Zrównowa ony Rozwój 1 2, pp. 161 172. TOMASZEWSKA B., 2011a Koncepcja odsalania wód termalnych w kontekœcie poprawy bilansu wodnego. Czêœæ II wstêpne wyniki badañ. Biuletyn PIG, 2011 w druku. TOMASZEWSKA B., 2011b The use of ultrafiltration and reverse osmosis in the desalination of low mineralized geothermal waters. Archives of Environmental Protection w druku. Ustawa z dnia 29.01.2004 r. Prawo zamówieñ publicznych (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. Nr 223, poz. 1655 z póÿn. zm.). 411

GEOTHERMAL WATER DISPOSAL, CORROSION AND SCALING. PRELIMINARY RESULTS OF THE RESEARCH AND DEVELOPMENT PROJECT ABSTRACT The paper presents preliminary results of research related to water treatment technology, gained through the research and development project, supported by Ministry of Science and Higher Education. The desalination of geothermal waters may be considered a possible solution leading to the decentralization of drinking water supply. In many cases, using cooled waters for drinking purposes may be considered an alternative method of disposing of them, in particular for open drain arrangements, i.e. where cooled water is dumped into surface waters. The use of concentrate, liquid or salt, rich of trace minerals, may be beneficial. A major problem which also the project affects it is the corrosion and scaling of geothermal installations. The study presents dependence resulting from the carbonic acid balance in relation to the geothermal water exploited from Bañska IG-1 well. KEY WORDS Geothermal water, water treatment, water disposal, water balance, reverse osmosis