Zdjęcia Elektrowni w Skawinie wykonał Marek Sanok

Transkrypt

1 Zdjęcia Elektrowni w Skawinie wykonał Marek Sanok 32 III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina 2012

2 Wykorzystanie procesu odwróconej osmozy w przygotowaniu wody dla obiegu wodno-parowego oraz zasilania sieci ciepłowniczej Barbara Tomaszewska PAN Kraków III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

3 34 III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina 2012

4 WYKORZYSTANIE PROCESU ODWRÓCONEJ OSMOZY W PRZYGOTOWANIU WODY DLA OBIEGU WODNO-PAROWEGO ORAZ ZASILANIA SIECI CIEPŁOWNICZEJ Dr inż. Barbara Tomaszewska Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk Zakład Energii Odnawialnej i Badań Środowiskowych Pracownia Odnawialnych Źródeł Energii ul. Wybickiego Kraków b.tomaszewska@meeri.pl tel , w. 631 STRESZCZENIE Woda w obiegu wodno-parowym oraz woda sieciowa w instalacjach ciepłowniczych musi posiadać odpowiednie parametry, uzależnione od wymagań technicznych producentów urządzeń przez które przypływa, określone również w polskich normach. Nie powinna powodować powstawania kamienia kotłowego, pienić się oraz korozyjnie oddziaływać na elementy instalacji. Rozwój w dziedzinie procesów membranowych, a w szczególności w zakresie produkcji wysokiej jakości, wydajnych membran dla procesu odwróconej osmozy, jaki dokonał się w ostatnich latach decyduje, że proces ten w coraz większym stopniu wykorzystywany jest do produkcji wysokiej jakości wody demineralizowanej. Stanowi też istotną alternatywę dla innych procesów, w szczególności dla wymiany jonowej. W pracy przedstawiono podstawowe założenia które powinny zostać przeanalizowane przy wykorzystaniu systemu odwróconej osmozy (RO) w energetyce. Przedstawiono jednocześnie krajowe przykłady zastosowania RO lub systemów hybrydowych zintegrowanych z procesem RO w wytwarzaniu wysokiej jakości wody dla celów energetycznych. WPROWADZENIE Proces wytwarzania energii elektrycznej i dystrybucja ciepła w elektrociepłowniach konwencjonalnych wymaga zabezpieczenia wysokiej jakości wody w dwóch istotnych procesach technologicznych. W obiegu wodno-parowym, w procesie przetwarzania energii w wysokosprawnych kotłach oraz w procesie napełniania i uzupełniania obiegów ciepłowniczych. W obu wymienionych systemach uzdatniona woda zasadniczo krąży w układzie zamkniętym, uzupełnianym w zależności od potrzeb. Operacja przygotowania wody jest problemem złożonym i zwykle kosztownym, stąd każdorazowo wymaga szczegółowej analizy związanej z wyborem źródła zasilania stacji uzdatniania wody (SUW) oraz doborem najodpowiedniejszej technologii wytwarzania wody odsolonej. III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

5 Do najczęściej stosowanych metod pozyskania wód dla celów ciepłowniczych oraz uzupełniania strat w systemie wody sieciowej jest uzdatnianie wód powierzchniowych lub podziemnych przy wykorzystaniu zmiękczaczy/wymienników jonitowych lub odwróconej osmozy. Demineralizację wody w systemie zmiękczaczy jonitowych zapewnia układ składający się z procesu dekationizacji (na kationitach) i deanionizacji (na anionitach). Proces odwróconej osmozy to proces membranowy, w którym siłą napędową jest różnica ciśnień po obu stronach membrany. Każdy z tych procesów posiada swe zalety i wady. W przypadku konieczności demineralizacji wody, odwrócona osmoza w coraz większym stopniu zastępuje wymianę jonową jako metodę, w której tworzą się bardzo obciążone ścieki o znacznym zasoleniu. W niniejszej pracy wskazano podstawowe założenia które powinny zostać przeanalizowane przy wykorzystaniu systemu odwróconej osmozy (RO) w energetyce. Przedstawiono jednocześnie krajowe przykłady zastosowania RO lub systemów hybrydowych zintegrowanych z procesem RO w wytwarzaniu wysokiej jakości wody dla celów energetycznych. ODWRÓCONA OSMOZA Procesy membranowe, do których zalicza się mikrofiltrację, ultrafiltrację, nanofiltrację i odwróconą osmozę stosuje się przede wszystkim do zatężania i/lub oczyszczania rozcieńczonych roztworów wodnych. Pod wpływem przyłożonego ciśnienia rozpuszczalnik oraz rozpuszczone substancje małocząsteczkowe przechodzą przez membranę, natomiast inne cząsteczki o większej masie cząsteczkowej oraz koloidy i drobne zawiesiny są przez nią zatrzymywane (Bodzek i in., 1997, Gawroński, 2004, Narębska, ed., 1997). Wybór odpowiedniego procesu membranowego zależy od zakresu wielkości występujących i usuwanych z wody zanieczyszczeń i domieszek. Biorąc pod uwagę stan wiedzy technicznej i teoretycznej, możliwości wykorzystania technik membranowych w uzdatnianiu wód naturalnych (w szczególności wód powierzchniowych) oraz oczyszczania ścieków można przedstawić następująco (Bodzek, Konieczny, 2005, 2006 a, b, Bodzek i in., 1997): - odwrócona osmoza (RO) zatrzymuje jony i większość związków organicznych małocząsteczkowych; jest stosowana przede wszystkim do odsalania wód i ścieków oraz usuwania metali, anionów nieorganicznych i innych małocząsteczkowych związków organicznych, - membrana nanofiltracyjna (NF) zatrzymuje koloidy, szereg związków organicznych średnio- i małocząsteczkowych oraz jony dwuwartościowe; może być zatem wykorzystane do zmiękczania wody i usuwania mikrozanieczyszczeń organicznych i 36 III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

6 nieorganicznych z wód i ścieków, - membrany ultrafiltracyjna (UF) i mikrofiltracyjna (MF) stanowią barierę dla substancji rozproszonych, w tym koloidów i mikroorganizmów i mogą być użyte do ich usuwania z wód i ścieków, w tym w procesach odsalania i demineralizacji metodami membranowymi i termicznymi. Stosuje się je ponadto w systemach zintegrowanych/hybrydowych takich jak: koagulacja - UF/MF, adsorpcja na pylistym węglu aktywnym - UF/MF, filtracja biologiczna UF/MF, utlenienie (ozonowanie i inne) UF/MF oraz bioreaktory membranowe (Bodzek, Konieczny, 2006a). Typowa instalacja do odsalania wody metodą odwróconej osmozy składa się z systemu wstępnego oczyszczania wody surowej, systemu odsalania membranowego wraz z pompą wysokociśnieniową oraz końcowego uzdatniania, czyli dostosowania do wymagań określonych w przepisach szczegółowych lub polskich normach (PN). Na rysunku 1 przedstawiono zasadnicze części systemu do odsalania metodą RO (Aim, Vladan, 1989, Bodzek, Konieczny 2005, Bujakowski i in., 2012). Rys. 1. Instalacja odsalania wody metodą RO - diagram uproszczony. Problemem eksploatacyjnym związanym z procesem RO wpływającym na wydajność jest tzw. fouling, czyli trwała, często nieodwracalna, zmiana przepuszczalności membrany pod wpływem wielu różnych czynników. Fouling jest to odkładanie się substancji (cząstki zawieszone, koloidy, rozpuszczalne związki wielkocząsteczkowe, sole) na powierzchni membrany i/lub w porach, ograniczające jej przepuszczalność, wywołane przez substancje organiczne, nieorganiczne i cząstki zawieszone (Bodzek, Konieczny, 1997, 2005, Fritzmann i in., 2007, Kołtuniewicz, 1996, Mudler, 1991). Drugim problemem eksploatacyjnym jest tworzenie się kamienia membranowego (tzw. skaling ) np. CaCO 3, CaSO 4 i BaSO 4, przy czym intensywność tego zjawiska zależy od stosunku objętości permeatu do wody surowej. Przy odzysku wody odsolonej wynoszącym 50%, zjawisko to może zostać efektywnie ograniczone przez dodawanie do wody substancji kompleksujących jony dwuwartościowe (tzw. antyskalantów). III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

7 Do zasilania energetycznych kotłów parowych stosuje się obecnie często układy hybrydowe odwrócona osmoza (RO) wymiana jonowa, gdzie za pomocą RO usuwanych jest z wody ok. 99,5% substancji rozpuszczonych. W celu zapewnienia niezawodnej i ciągłej pracy stacji RO konieczne jest właściwe wstępne przygotowanie wody z zastosowaniem koagulacji, sedymentacji i filtracji, a czasami celowa jest dekarbonizacja wody i dodatkowe zmiękczanie, miedzy innymi z wykorzystaniem innych, wymienionych wyżej technologii membranowych. Zestaw operacji wstępnego przygotowania wody uzależniony jest od charakteru chemicznego wody surowej oraz wielkości stacji demineralizacji. Oprócz stężenia, jako kryterium wyboru metody, najczęściej bierze się pod uwagę zużycie wody, energii i chemikaliów oraz skład ścieków. Do podstawowych zalet skojarzonej metody RO - wymiana jonowa można zaliczyć fakt, że wymieniacze jonowe w złożu mieszanym pracują w korzystniejszych warunkach. Nie wymagają również tak częstej regeneracji jak w układzie klasycznym, przez co zmniejsza się zużycie jonitów oraz chemikaliów do ich regeneracji i wydłuża się okres pracy złoża jonitowego (Bodzek, Konieczny, 2005). Nowoczesne systemy ciepłownicze, sterowane za pomocą rozbudowanej automatyki, wymagają odpowiedniej jakości wody, będącej nośnikiem ciepła oraz wody uzupełniającej, przy czym zasadnicze wymagania stawiane są zasadowości (< 0,5 mval/dm 3 ). Osiągnięcie tego parametru umożliwiają dekarbonizacja na słabo kwaśnym kationicie lub demineralizacja z wykorzystaniem instalacji odwróconej osmozy. Dla przygotowania wody dla ciepłownictwa bardzo często stosuje się system dwustopniowej odwróconej osmozy (Bodzek, Konieczny, 2007, Marjanowski i in., 1997). Pomija się wówczas etap demineralizacji metodą wymiany jonowej, a mimo to uzyskuje się dobre parametry wody uzdatnionej. Zasadniczym ograniczeniem zastosowania RO w tym przypadku jest duża wrażliwość na zanieczyszczenie wody zasilającej. Wskaźnik SDI nie powinien przekraczać wartości 5, poziom substancji utleniających, takich jak wolny chlor, winien być mniejszy od 0,1 mg/dm 3, a ponadto należy wziąć po uwagę fakt, że membrany są narażone na skażenie mikrobiologiczne. Osiągnięcie wydajnej i bezawaryjnej pracy instalacji RO wymaga, jak zwykle, bardzo starannego przygotowania wstępnego wody (Bodzek, Konieczny, 2007). WODA W OBIEGU WODNO-PAROWYM I SYSTEMIE CIEPŁOWNICZYM Istotnym czynnikiem w procesie przetwarzania energii jest woda i para wodna. Woda, która jest wprowadzana do kotła powinna spełniać pewne warunki, określone w Polskiej Normie PN-85/C Musi zostać pozbawiona zanieczyszczeń mechanicznych, w procesie 38 III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

8 demineralizacji wody powinny być usunięte rozpuszczone w niej sole, a jednocześnie winna zostać poddana odgazowywaniu w celu usunięcia w szczególności tlenu i dwutlenku węgla. Generalnie, woda kotłowa winna być uzdatniona tak, aby nie powodowała wytrącania się kamienia kotłowego, korozji urządzeń kotłowych oraz nie pieniła się. Wytrącający się kamień kotłowy zmniejsza przewodnictwo cieplne, a zatem obniża sprawność kotła i może być przyczyną jego awarii (Kowal, Świderska-Bróz, 2005). Woda zasilająca obieg wodno-parowy jest podstawowym czynnikiem roboczym w procesie przetwarzania energii w elektrowni. Woda znajduje się w zamkniętym obiegu i podczas odparowania w kotle ulega zagęszczeniu (turbina parowa - skraplacz - pompa wody zasilającej - kocioł parowy - turbina parowa). Szczegółowe wymagania, jakim winna odpowiadać woda obiegowa w instalacjach ciepłowniczych również określa Polska Norma PN-85/C Podobnie jak w przypadku wymagań stawianych wodzie wykorzystywanej w obiegu wodno-parowym, woda obiegowa w instalacjach ciepłowniczych musi posiadać odpowiednie parametry, uzależnione od wymagań technicznych producentów urządzeń przez które przypływa. Nie powinna powodować powstawania kamienia kotłowego, pienić się oraz korozyjnie oddziaływać na elementy instalacji. Wykorzystanie wód powierzchniowych w obu procesach wymaga prawie całkowitego usunięcia z nich zawiesin, żelaza, jonów wapnia i magnezu (twardości ogólnej) oraz krzemionki, fosforanów i innych związków organicznych i nieorganicznych. Zastosowanie uzyskanego po procesie RO permeatu wymaga dodatkowo korekty antykorozyjnej, szczególnie stabilizacji ph i odgazowania. Polska Norma PN-85/C nie specyfikuje wymagań w zakresie dopuszczalnego stężenia m.in. chlorków i siarczanów w wodzie kotłowej i obiegowej, a więc anionów wpływających na korozyjność wody, głównie wżerową. Jony te tworząc rozpuszczalne związki z metalami, utrudniają powstawanie i wytrącanie tlenków metali. Zastosowanie technologii RO w odsalaniu wód powierzchniowych dla w.w. celów pozwala uzyskać wysoki stopień retencji dla chlorków i siarczanów na poziomie przekraczającym nawet 99,5%. W procesie odsalania woda ulega utlenieniu, dlatego ostatecznie przed wprowadzeniem do systemu technologicznego konieczne jest jej odgazowanie, metodą chemiczną bądź fizyczną w degazatorze termicznym lub próżniowym. Istota chemicznego odtleniania wody polega na dawkowaniu do niej silnych reduktorów wiążących tlen, najczęściej siarczynu sodu (Na 2 SO 3 ), gdyż jest to metoda najtańsza i najprostsza. Siarczyn sadowy wiąże tlen rozpuszczony zgodnie z reakcją: 2Na 2 SO 3 + O 2 2Na 2 SO 4 III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

9 Powstający siarczan sodowy (Na 2 SO 4 ) powoduje wzrost zasolenia wody, a jednocześnie w warunkach podwyższonego ciśnienia i przy intensywnym obciążeniu termicznym powierzchni wymiany ciepła może ulegać rozkładowi wzbogacając wodę dodatkowo w SO 2, (Kowal, Świderska-Bróz, 2005). W praktyce siarczyn sodu dawkowany jest często w nadmiarze, z tego względu PN-85/C reguluje zakres jego stężenia. Lepszym rozwiązaniem, zdaniem autorki pracy, jest stosowanie degazatora próżniowego, który może odgrywać podwójna rolę, odgazowania wody po procesie odsalania w systemie RO oraz odgazowania wtórnie natlenionej wody (na nieszczelnościach armatury, dławicach pomp itd.) sieciowej. W tym celu degazator próżniowy może być zainstalowany w formie by passu rurociągu powrotnego. Pozwala to na systematyczne eliminowanie wtórnego natlenienia, a w przypadku konieczności uzupełnienia sieci wodą dodatkowo umożliwia płynne przejście w tryb jednoczesnego odgazowywania wody sieciowej i uzupełniającej. PRZYKŁADY WYKORZYSTANIA RO W ENERGETYCE Od kilkunastu lat można zaobserwować zmianę w podejściu do problemu produkcji wody zdemineralizowanej. Techniki membranowe znajdują coraz większe zastosowanie do produkcji wody dla celów przemysłowych w energetyce i innych gałęziach przemysłu, rozwiązując wiele problemów występujących w tradycyjnym sposobie demineralizacji i oczyszczania wód (Bodzek, Konieczny, 2005, 2007, Bodzek i in., 2009, Konieczny, 2003). Przykładem instalacji opartej na systemie hybrydowym RO - wymiana jonowa w węźle demineralizacji jest stacja uzdatniania wody w Elektrociepłowni Chorzów (Szolc, 2005), obecnie ELCHO. Działanie stacji opiera się na uzdatnianiu wstępnym wody wodociągowej obejmującym koagulację i filtrację na filtrach żwirowych w celu usunięcia zawiesin i koloidów, zmiękczanie oraz filtrację na filtrach węglowych i workowych 5 μm. Węzeł demineralizacji pracuje w układzie odwróconej osmozy oraz jonitowej demineralizacji na złożu mieszanym (Szolc, 2005). Instalacja w Elektrowni Łagisza jest jedną z nielicznych na świecie wykorzystujących odsoliny z obiegu chłodzącego do produkcji wody zdemineralizowanej zasilającej kotły wysokoprężne. Tak rozumiane skojarzenie obiegów wodnych przyczyniło się do zmniejszenia ilości ścieków przemysłowych odprowadzanych do wód powierzchniowych (Bodzek, Konieczny, 2005, 2007). Kolejne etapy produkcji wody obejmują: mikrofiltrację poprzedzoną filtrami 50 μm, odwróconą osmozę (odsalanie w 99,5-99,6%) oraz wymienniki dwujonitowe (odsalanie do poziomu 0,2 μs/cm) (rys. 2). 40 III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

10 Rys. 2. Instalacja demineralizacji wody w Elektrowni Łagisza (na podstawie Bodzek, Konieczny, 2007) Przykładem instalacji opartej na systemie hybrydowym RO - EDI (elektrodializa) jest instalacja w EC Wrotków/Lublin, służąca do produkcji wody zasilającej turbiny bloku gazowo-parowego (Bodzek, Konieczny, 2005, Raith, 2004). Układ stanowi połączenie klasycznego uzdatniania wstępnego (chlorowanie, dekarbonizacja, filtracja wielowarstwowa i na węglu aktywnym, zmiękczanie oraz filtracja dokładna 5 um) z dwu- stopniową RO oraz EDI. Połączenie klasycznego uzdatniania wstępnego z ultrafiltracją i dwustopniową RO oraz elektrodejonizacją (EDI) zrealizowano w Elektrociepłowni Rzeszów (Raith, 2004). Dużą zaletą tego systemu demineralizacji jest to, że działa w zasadzie z jednakową skutecznością niezależnie od dużych fluktuacji jakości wody surowej w rzece Wisłok. System dwustopniowego procesu RO (rys. 3) funkcjonuje w EC Żerań (Bodzek, Konieczny, 2005, Bodzek i in., 1997), Elektrociepłowni Grudziądz (Bodzek, Konieczny, 2005, Bodzek i in., 1997, Porębski, Grygierczyk 2002), EC Rydułtowy (Bodzek, Konieczny, 2005, 2007, Bodzek i in., 1997) oraz OPEC Gliwice (Bodzek, Konieczny, 2005). W każdej z nich stosuje się inne źródło wody surowej. Na rys. 3 przedstawiono przykładowo schemat instalacji przygotowania wody do zasilania sieci ciepłowniczej w dwustopniowym procesie odwróconej osmozy (Bodzek, Konieczny, 2005, Bodzek i in., 2009). III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

11 Rys. 3. Schemat uzdatniania wody z zastosowaniem dwustopniowej odwróconej osmozy (na podstawie Bodzek, Konieczny, 2005, Bodzek i in., 2009) Korzystne wyniki badań związanych z odsalaniem wód termalnych w dwustopniowym systemie odwróconej osmowy dla potrzeb uzupełniania strat w sieci ciepłowniczej PEC Geotermia Podhalańska uzyskano w wyniku badań zrealizowanych w Laboratorium Geotermalnym Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk. Odsalanie wód geotermalnych, jako źródła wody surowej przeprowadzone zostało z wykorzystaniem procesów membranowych w zintegrowanym systemie złożonym z ultrafiltracji (UF) i dwóch niezależnych stopni odwróconej osmozy (RO-1 i RO-2) połączonych szeregowo. Dzięki podwyższonej temperaturze wody uzdatnionej zredukowana została moc cieplna (~30 kw) oraz efektywniej prowadzone były procesy oczyszczania i odgazowania wody. Uzyskano redukcję zawartości: żelaza ze stężenia ok. 4 do 0,013 g/m 3, twardości og. z 13.5 val/m 3 do <0.02 val/m 3, zasadowości z 4.45 val/m 3 do <0.01 val/m 3, fosforanów z 0.03 do <0.006 g/m 3, co spełnia wymagania określone w normach i po korekcie ph i odgazowaniu pozwala wykorzystać uzdatnione wody geotermalne dla uzupełnienia ubytków wody sieciowej w systemie ciepłowniczym. 42 III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

12 Rys. 4. Pilotowa instalacja odsalania wód geotermalnych w Laboratorium IGSMiE PAN: a) otwór Bańska IG-1, b)system wstępnego przygotowania wody: system sterujący i stacja odżelaziania (na lewo), moduł ultrafracyjny i system dozowania odczynników chemicznych dla ultrafiltracji (na prawo); c) dwustopniowy system odwróconej osmozy z pompami wysokociśnieniowymi (centralnie). PODSUMOWANIE Woda kotłowa oraz woda ciepłownicza muszą odpowiadać wymaganiom, które pierwszej kolejności narzucają producenci kotłów i instalacji sieciowej. W przypadku obiegu wodnoparowego, wymagania te zależą od konstrukcji kotła i rosną wraz z ciśnieniem. Szczególnie istotnym jest usunięcie z wody surowej, zasilającej system odsalania: węglanów, siarczanów, krzemianów, zawiesin i olejów. W tym celu na coraz większą skalę wykorzystywane jest proces odwróconej osmozy lun systemy hybrydowe, zintegrowane z RO. Jednym z najistotniejszych czynników warunkujących bezawaryjną i długotrwałą pracę procesu RO jest właściwy dobór wstępnego oczyszczania/przygotowania wody, celem zabezpieczania membran RO przez foulingiem i skalingiem. LITERATURA 1. Aim R.B., Vladan M., The role of membrane techniques in cleaner production, Industry and Environment, 12, Bodzek M, Konieczny K., Techniki membranowe w przygotowaniu wody dla energetyki, Energetyka Cieplna i Zawodowa, 5, Bodzek M., Bohdziewicz J., Konieczny K., Techniki membranowe w ochronie środowiska, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, Poland. III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina

13 4. Bodzek M., Konieczny K., Wykorzystanie procesów membranowych w uzdatnianiu wody, Oficyna Wydawnicza Projprzem-Eko, Bydgoszcz. 5. Bodzek M., Konieczny K., 2006a - Skojarzone systemy membranowe w uzdatnianiu wody stan wiedzy, Materiały VII Międzynarodowej Konferencji: Zaopatrzenie w wodę, jakość i ochrona wód, Zakopane, czerwiec 2006, tom I, Bodzek M., Konieczny K., 2006b- Membrane processes in water treatment State of art, Inżynieria i Ochrona Środowiska, 9 (2006) Bodzek M., Konieczny K., Dudziak M., wykorzystania technik membranowych w procesach uzdatniania wody do picia, w: Membrany i techniki membranowe - Od pomysłu do przemysłu (red.: M.Szwast), Polymem Ltd.sp. z o.o., Warszawa 2009, ss Bujakowski W., B. Tomaszewska, M. Bodzek Geothermal water treatment preliminary experiences from Poland with a global overview of membrane and hybrid desalination technologies, [w:] Renewable energy for decentralized drinking water production (eds.: J. Bundschuh, J. Hoinkis). 9. Fritzmann C., Löwenberg J., Wintgens T., Melin T., State-of-the-art of reverse osmosis desalination, Desalination 216, Gawroński R, : Membranowe procesy rozdzielania mieszanin, Instalator 7/8, Kołtuniewicz A., Wydajność ciśnieniowych procesów membranowych w świetle teorii odnawiania powierzchni, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, Poland. 12. Konieczny K Zaawansowane techniki separacji jako alternatywa dla tradycyjnych metod przygotowania wody w energetyce, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria: Inżynieria Środowiska, 48, Kowal L. A., Swiderska-Broz M., Oczyszczenie wody. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 14. Marjanowski J., Ostrowski J., Ratajczyk C, Zdrojewska Z., Moczyński P., Doświadczenia techniczno-ekonomiczne. Praktyczne i ekonomiczne przesłanki w zastosowaniu odwróconej osmozy jako źródła wody dla sieci ciepłowniczej i kotłów parowych w OPEC Grudziądz, Materiały II Ogólnopolskiej Konferencji nt. Membrany i procesy membranowe w ochronie środowiska, Mulder M., Basic Principles of Membrane Technology. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht-Boston-London. 16. Narębska A. (ed.), Membrany i membranowe techniki rozdziału, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, Poland. 17. PN-85/C Woda do celów energetycznych. Wymagania i badania jakości wody dla kotłów wodnych i zamkniętych obiegów ciepłowniczych. 18. Porębski S., Grygierczyk J., Odnowa i uzdatnianie wody z zastosowaniem mikrofiltracji, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria: Inżynieria środowiska, 46, Raith H., Technologia membranowa w uzdatnianiu wody kotłowej, Materiały X Konferencji Naukowo-Technicznej nt. Udział chemii energetycznej we wzroście efektywności urządzeń, 2004, Szolc A., Systemy membranowe w uzdatnianiu wód naturalnych, Praca końcowa na studiach podyplomowych Techniki ochrony środowiska wobec dyrektyw Unii Europejskiej, Politechnika Śląska, Gliwice III Konferencja Wytwórców Energii Elektrycznej i Cieplnej Skawina