ARTUR MAGNUSZEWSKI, MAŁGORZATA GUTRY-KORYCKA, ZDZISŁAW MIKULSKI Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Zakład Hydrologii Historyczne i współczesne warunki przepływu wód wielkich Wisły w Warszawie Część I W artykule przedstawiono warunki hydrauliczne przepływu wód wielkich w odcinku Wisły w Warszawie (500-521 km) w okresie przed obwałowaniem i regulacją, a także obecnie. Za pomocą dwuwymiarowego modelu hydrodynamicznego CCHE2D odtworzono wielkość przepływu powodzi katastrofalnych z 1813 i 1844 r. upamiętnionych znakami wielkiej wody. Omówiono proces kształtowania się koryta Wisły w wyniku obwałowania i regulacji, a także zmiany kształtu krzywej natężenia przepływu w okresie 1919-2010. Obniżenie dna Wisły w rejonie wodowskazu Port Praski wynosi 205 cm; tak duża zmiana zaznacza się także w przebiegu górnej gałęzi krzywej przepływu. Przedstawiono problem utrzymania odpowiedniej przepustowości hydraulicznej obecnego koryta w tzw. gorsecie warszawskim. Wykonano obliczenia przepustowości koryta dla warunku przepływu Q 1% i Q 0,1% i różnego zagospodarowania międzywala. Powódź w maju i czerwcu 2010 r. ponownie przypomniała mieszkańcom Warszawy o tym, że miasto leży nad Wisłą, a w strefie potencjalnego zagrożenia powodziowego znajduje się ok. 23% jego powierzchni. Warszawa, choć położona w środkowym biegu Wisły, jest narażona na powodzie opadowe powstające w górnej części dorzecza, a także powodzie roztopowe i zatorowe. Wezbrania Wisły w Warszawie na odcinku obejmującym km 509-515 nie są widowiskowe, ponieważ objawiają się tylko zwiększonym poziomem wody i prędkością przepływu. Specyfika przejścia fali powodziowej Wisły przez odcinek miejski wynika z bardzo zwężonego koryta i międzywala nazywanego gorsetem warszawskim. Jest Rys. 1. Ukształtowanie doliny Wisły w Warszawie i okolicach na podstawie danych SRTM (Shuttle Radar Topography Mission) dzięki uprzejmości Global Land Cover Facility, University of Maryland to swojego rodzaju dziedzictwo zagospodarowania doliny rzecznej, sięgające XIX w. Trwa jednocześnie dyskusja o renaturyzacji koryta i doliny Wisły w Warszawie, zaliczonych do obszarów objętych programem Natura 2000, o nazwie Dolina Środkowej Wisły (OSO PLB140004). W tym artykule pragniemy zabrać głos w dyskusji nad bezpieczeństwem powodziowym Warszawy i zaprezentować wyniki badań prowadzonych w ramach V Programu Ramowego Urban Sprawl Warsaw Agglomeration case study oraz grantu zamawianego PBZ- KBN-086/PO4/2003 Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne w Polsce (ocena zdarzeń oraz prognozowanie ich skutków dla środowiska życia człowieka). Poznanie współczesnych procesów i określenie aktualnego zagrożenia powodziowego wymaga spojrzenia retrospektywnego. Takie jest zalecenie Dyrektywy Powodziowej, gdzie na etapie wstępnej oceny ryzyka powodziowego Gospodarka Wodna nr 1/2012 9
Rys. 2. Układ koryta Wisły z pierwszej połowy XIX w. (Karta Topograficzna Królestwa Polskiego, 1822 1830), zaznaczono współczesne wały przeciwpowodziowe, kilometraż rzeki, a także miejsca w których dochodziło do filtracji wody przez wały przeciwpowodziowe w czasie powodzi w 2010 r.; A ul. Bananowa, B ul. Korzenna, C ul. Kaszmirowa wykorzystuje się opis powodzi, które wystąpiły w przeszłości i miały znaczące negatywne skutki dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej. Największe powodzie w dolinie środkowej Wisły zostały zarejestrowane na początku XIX w. w warunkach niepełnego obwałowania doliny. Ważnym zadaniem jest odtworzenie poziomu zwierciadła wody wód wielkich w takich warunkach, możliwe przy zastosowaniu modelowania hydrodynamicznego i odpowiednio zrekonstruowanej geometrii koryta i oporów hydrulicznych ruchu. (tzw. ang. retro modeling). Konsekwencją zabudowy chroniącej dolinę przed powodziami i regulacji koryta rzeki jest postępująca erozja dna Wisły w Warszawie, wpływająca na przepływ wód wielkich, jak i najniższych. Jest to zjawisko obserwowane już od początku XX w. Ogromne zmia- ny w dolinie Wisły w Warszawie zaszły w okresie powojennym, gdyż w międzywalu powstały nowe powierzchnie równin zalewowych, skolonizowane przez drzewa i roślinność tzw. lasu łęgowego. Trwa dyskusja nad ochroną tego nowego ekosystemu, przy jednoczesnej świadomości ograniczenia przepustowości hydraulicznej, jaki on stwarza. Określenie wpływu zagospodarowania międzywala w odcinku warszawskim na układ zwierciadła wód wielkich dokonano za pomocą modelowania hydrodynamicznego w przyjętych scenariuszach. Opis badanego odcinka rzeki Aby zrozumieć warunki przepływu wód wielkich Wisły w odcinku warszawskim należy przedstawić ukształtowania terenu doliny rzecznej, na którą składają się koryto rzeki, tarasy zalewowe i nadzalewowe. Dolina Wisły w Warszawie i jej okolicach wcina się w pas południowych wysoczyzn Mazowsza, łącząc Kotlinę Kozienicką z Warszawską. Ten odcinek bywa czasem nazywany przełomem Wisły przez południowe Mazowsze (Różycki, 1972). Jest to zatem geologicznie uwarunkowany odcinek przełomowy Wisły, który zaznacza się w postaci zwiększonego spadku profilu podłużnego rzeki (Zielińska, 1960). W czasie największego zasięgu fazy leszczyńskiej (20 tys. lat BP) lodowiec wykorzystywał naturalne obniżenie doliny Wisły, którą dotarł w rejon Gostynina. Zablokowanie przez czoło lodowca odpływu Wisły, a także Narwi i Bugu, doprowadziło do powstania w Kotlinie Warszawskiej wielkiego jeziora zastoiskowego (Starkel, 2001). Na powierzchni jeziornych utworów pylasto-ilastych Wisła akumulowała transportowane z górnego dorzecza osady piaszczyste. Prowadziło to do zrównania powierzchni zastoiskowych i stworzenia najwyższego tarasu otwockiego, a następnie niższego tarasu falenickiego. Na uwagę zasługuje zwiększająca się szerokość doliny Wisły poniżej ujścia Kanału Żerańskiego; dolina tworzy tu rodzaj delty z kilkoma ramionami przepływu wód powodziowych (rys. 1). Pod koniec ostatniego zlodowacenia powstał najniższy taras nadzalewowy nazwany praskim. Jego poziom we wschodniej części doliny zachował się na całej długości i rozciąga się od Miedzeszyna po Marki. Po zachodniej stronie doliny taras praski tworzy rozległą powierzchnię od Powsina do Wilanowa. Szerokość tego tarasu jest różna, od ok. 6 km w rejonie Pragi, do kilkudziesięciu metrów na brzegu lewym w rejonie Starego Miasta. Taras jest wzniesiony na południe od Pragi od 7 do 8 m ponad średni niski stan wody Wisły ok. 6,0 m w rejonie Żerania, Tarchomina i Marymontu i do ok. 5,5 m w rejonie Łomianek (Baraniecka i Konecka-Betley, 1987; Biernacki, 2000). We wczesnym holocenie utworzył się taras zalewowy wyższy (wawerski). Wisła formując ten taras miała układ rzeki meandrującej, o czym świadczą zakola podcięć tarasu praskiego w rejonie Wawra-Gocławia i Powsina oraz zachowanie się starorzecza. Współcześnie Wisła akumuluje osady aluwialne na tarasie zalewowym niższym. Taras ten jest uformowany tylko fragmentarycznie, wzdłuż łożyska Wisły, ograniczony przez wały przeciwpowodziowe. 10 Gospodarka Wodna nr 1/2012
Powierzchnia tarasu praskiego w południowej części miasta znajduje się poza zasięgiem wód powodziowych, natomiast koło Dolnych Łomianek i Kępy Kiełpińskiej wody katastrofalnych powodzi (najczęściej zatorowych) wlewały się na powierzchnię tarasu, lokalnie poprzecinanego rynnami odpływu wód powodziowych. W przebiegu tarasu na prawym brzegu uformowały się charakterystyczne przyczółki, z krawędzią tarasu podchodzącą do koryta Wisły na Pradze, Żeraniu i Tarchominie. Dolina Wisły zwęża się od szerokości 4 6 km w zakolu siekierkowskim do 400 500 m w rejonie przyczółka praskiego (koło Portu Praskiego). We wczesnym holocenie utworzył się taras zalewowy wyższy (wawerski). Rozciąga się on po obu brzegach rzeki oraz w okolicach jej dopływów, tworząc najszerszą równinę zalewową, w której formowane były kolejne młodsze tarasy holoceńskie. Wisła formując ten taras miała układ rzeki meandrującej. Ślady meandrów są zachowane w postaci podcięć tarasu nadzalewowego niższego (praskiego) w rejonie Wawra- -Gocławia i Powsina. W obydwu wymienionych zakolach zachowały się starorzecza ówczesnej Wisły. Współcześnie Wisła akumuluje osady aluwialne na tarasie zalewowym niższym. Taras ten jest uformowany tylko fragmentarycznie wzdłuż łożyska Wisły, ograniczony przez wały przeciwpowodziowe. Do końca XIX w. warszawski odcinek Wisły pozostawał nieuregulowany w stanie typowym dla rzeki roztokowej (rys. 2). Koło Siekierek (brzeg lewy) rzeka rozwidlała się na dwa ramiona; lewe ramię (nazywane odnogą siekierkowską) sięgało w głąb dzisiejszego zawala na odległość ok. 1100 m, prawe przebiegało zaś wzdłuż linii dzisiejszego Wału Miedzeszyńskiego na odcinku km 506-509. Teren pomiędzy ramionami Wisły był nazywany Wyspą Wilanowską (Prószyński, 1972). Do lewego ramienia w miejscu rozwidlenia głównego koryta koło miejscowości Zawady uchodziła rzeka Wilanówka (zwana też Augustówką). Mapa z początku XIX w. (Karta Topograficzna Królestwa Polskiego) wskazuje, że główny przepływ Wisły odbywał się jej prawym ramieniem. Problemy z zasilaniem w wodę budowanej stacji pomp dla wodociągu warszawskiego wynikały z uaktywnienia się odnogi siekierkowskiej, co nastąpiło Ignacy Prądzyński 1792-1850 Inżynier wojskowy, projektant Kanału Augustowskiego, uczestnik wojen napoleońskich i Powstania Listopadowego. Ur. 20 VII 1792 r. w Sannikach, pow. średzki, syn Stanisława, prokuratora Najwyższego Trybunału w Poznaniu. Początkowo uczył się w domu i prywatnie w Dreźnie, a w 1807 r. wstąpił do tworzącego się w Poznaniu 11 Pułku Piechoty Księstwa Warszawskiego. W 1809 r. został przyjęty do Szkoły Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierów w Warszawie. W latach 1809-1812 uczestniczył w wojnach z Austrią i Rosją (jako adiutant ppłk. Jeana Malleta de Granville a, francuskiego inżyniera, później naturalizowanego Polaka używającego nazwiska Jan Granville-Malletsky). Kierował umacnianiem okopów w rejonie rogatek Jerozolimskich w Warszawie, następnie pracował przy budowie mostu łyżwowego na Wiśle poniżej Puław, a później przy rozbudowie twierdzy w Modlinie, gdzie otrzymał stopień kapitana. Kampanię 1812 r. odbył w sztabie gen. J.H. Dąbrowskiego, zajmując się m.in. rozpoznawaniem terenu, sypaniem szańców i naprawianiem dróg. Za udział w tej kampanii otrzymał Krzyż Złoty Orderu Virtuti Millitari. W czasie przemarszu przez Austrię w 1813 r. współpracował przy sporządzaniu planu bitwy pod Austerlitz. Za kampanię 1813 r. otrzymał Krzyż Kawalerski Legii Honorowej. Wkrótce po powrocie do kraju wstąpił do armii nowo utworzonego Królestwa Polskiego i w 1815 r. otrzymał przydział do kwatermistrzostwa generalnego armii. Jako podpułkownik zajmował się przemieszczaniem wojska, projektowaniem i budową fortyfikacji. W latach 1816-1818 wykładał fortyfikację i taktykę dla oficerów kwatermistrzostwa, a w 1817 r. został mianowany jednym z dwóch komisarzy ds. wyznaczania granicy pomiędzy Królestwem Polskim i Prusami (drugim był gen. F. d Auvray). Prace nad demarkacją tej granicy trwały z przerwami do 1822 r. W 1823 r. gen. M. Hauke polecił mu opracowanie projektu Kanału Augustowskiego, łączącego Narew i Niemen. Celem stworzenia tej drogi wodnej było umożliwienie transportu polskiego zboża do rosyjskich portów bałtyckich z ominięciem Prus, do których należały wówczas dawniejsze polskie porty. W tym samym roku rozpoczął zdjęcia terenu, a cały projekt (181 km kanału i 11 śluz) ukończył w następnym roku. Do budowy kanału zastosowano sztuczne wapno hydrauliczne wg pomysłu Louisa Vicata. Prądzyński kierował budową kanału przez dwa lata; w 1826 r. został jednak aresztowany za współpracę z Towarzystwem Patriotycznym i skazany na 3 lata więzienia. Po wyjściu z więzienia powrócił do budowy kanału. Wkrótce potem wybuchło Powstanie Listopadowe, w którym brał czynny udział: był naczelnikiem Biura Topograficznego, później podkomendantem twierdzy w Zamościu, dowodził także grupą operacyjną w zwycięskiej bitwie pod Iganiami. W 1831 r. został przydzielony do sztabu głównego, awansował na generała brygady, otrzymał też Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Millitari. Po upadku Powstania przez dwa lata przebywał na zesłaniu w Rosji. Tam napisał Pamiętnik historyczny i wojskowy o wojnie polsko-rosyjskiej w roku 1831 (opublikowany w Petersburgu w 1898 r.). Po powrocie do kraju osiedlił się w swoim majątku Przepierów w Sandomierskiem, a w 1843 r. przeniósł się do Krakowa. W 1850 r. udał się na wyspę Helgoland (położoną na Morzu Północnym i należącą wówczas do Wielkiej Brytanii, a obecnie do Niemiec) na kurację. Tam zmarł 4 VIII tego samego roku (wg niektórych źródeł utonął w czasie kąpieli morskiej). Został pochowany na lokalnym cmentarzu, ale jego grób nie zachował się. Staraniem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych (SITWM) w sierpniu 2004 r. odsłonięto na Helgolandzie tablicę pamiątkową. Zdzisław Mikulski Opracowano na podstawie: Słownik polskich pionierów techniki, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1984 (Bolesław Orłowski); Słownik biograficzny techników polskich, zesz. 7, Warszawa 1996 (Bolesław Chwaściński); Gospodarka Wodna 8/2000 (Jerzy Kocot); Gospodarka Wodna 12/2004 (Jerzy Kocot, Leonard Szczygielski). Gospodarka Wodna nr 1/2012 11 11
Rys. 3. Rozstaw współczesnych wałów przeciwpowodziowych i bulwarów w Warszawie, wg mapy topograficznej w skali 1:10000, GUGiK, 2002 podczas powodzi w 1884 r. Po powodzi zimowej 1888 r. zator lodowy spowodował zasypanie wejścia do odnogi siekierkowskiej przy km 504,5 i główny przepływ został definitywnie skierowany do objętego pracami regulacyjnymi ramienia prawego (Kwiciński, 1893 b). Odcinek zanikającej Tabela I. Najwyższe stany Wisły w Warszawie w profilu Port Praski w latach 1813 2010 i odpowiadające im natężenie przepływu (Janczewski, 1971; Fal i Dąbrowski, 2001 a, Gutry- Korycka, 2007): Stan wody H (cm) Rok wystąpienia odnogi koryta Wisły nazwano starorzeczem wilanowskim. Na km 510 rzeka zmieniała kierunek, tworząc przy lewym brzegu przegłębienie wykorzystane później jako basen Portu Czerniakowskiego. Dalej nurt kierował się w stronę prawego brzegu do dzisiejszego Portu Praskiego. Rodzaj powodzi R roztopowa O opadowa Przepływ Q (m 3 /s) 849 (863) 1844 O 8250 1 808 1813 O 7430 1 800 1867 O 794 1855 R 791 1839 O 787 1960 O 5650 780 1962 O 5520 777 2 2010 O 5899 776 1891 R 776 1903 O 772 1845 O 770 1884 O 760 1947 R 758 1924 R 5860 755 1838 R 750 1889 R 749 1934 O 5460 728 1980 O 4720 706 2001 O 4780 658 2005 R 646 1997 O 4170 1 obliczenia przepływu metodą retro modeling za pomocą modelu CCHE2D, 2 stan kulminacyjny powodzi z 2010 r. podano na podstawie danych telemetrycznych IMGW Warto zauważyć, że obecny basen Portu Praskiego wykorzystuje dawne ramię rzeki, opływające Wilczą Wyspę. Na tym terenie po regulacji rzeki w końcu XIX w. powstały błonia, na których po wojnie zbudowano Stadion X-lecia, obecnie przebudowywany na Stadion Narodowy. Bezpośrednio powyżej mostu Śląsko-Dąbrowskiego (km 513,5) rzeka powracała pod lewy brzeg. Dawny układ koryta rzeki na odcinku km 513,5-523,5 został zachowany, przy czym koryto w przeszłości było szersze. Poniżej mostu Gdańskiego (km 516) rzeka zwiększała szerokość, blisko dwukrotnie w porównaniu do odcinka pomiędzy mostami, zaś poniżej km 520 koryto obejmowało już całą szerokość obecnego międzywala w tym rejonie (prawie 700 m). Na odcinku km 516-520 Wisła dzieliła się, a lewe ramię boczne odprowadzało wezbrania, spełniając funkcję kanału ulgi (starorzecze w parku Kępa Potocka). Pierwszy projekt regulacji Wisły od Zawichostu do Nieszawy, obejmujący odcinek warszawski, został opracowany w XIX w. przez inżyniera Józefa Kostenieckiego. Na sporządzonych przez niego mapach trasy regulacyjnej, wykonanych na podstawie pomiarów terenowych z lat 1875-1877, zaznaczono po raz pierwszy zasięgi terenu zalewowego w dolinie Wisły. Projekt ten w zakresie głównych założeń był oceniany przez międzynarodową komisję rosyjską, pruską i austriacką (Wisła była rzeką transgraniczną). Rozstaw wałów przeciwpowodziowych Wisły na odcinku od Zawichostu do granicy z Prusami ustalono na 900 m, a ich wysokość na 7,5 m (Kwiciński, 1893 a). Powszechnie stosowaną praktyką w budownictwie hydrotechnicznym, w warunkach przepływu wód wielkich przez wąski odcinek miejski, jest budowa kanału ulgi. W Warszawie nigdy nie planowano takiej inwestycji, być może zakładając jeszcze w XIX w., że najcenniejsza zabudowa miasta jest bezpieczna, bo położona na wysoczyźnie. W 1919 r. rozpoczęto jedynie budowę kanału obwodowego w Warszawie; miał on połączyć port na Żeraniu przez Kanał Bródnowski i Jeziorko Kamionkowskie z Portem Praskim. Podstawową funkcją kanału miała być obsługa ruchu żeglugowego przy uniezależnieniu się od wahań stanów Wisły inwestycji tej nie ukończono (Monografia, 1985). Jak Pisze Tillinger (1948). Gdyby założyć, 12 Gospodarka Wodna nr 1/2012
że miałby on pełnić funkcję kanału ulgi, to przy przepływach powodziowych na Wiśle rzędu 6000 m 3 /s musiałby on przeprowadzać ok. 1/3 przepływu i mieć znaczne rozmiary, przy których prędkość przepływu nad rozmywalnymi gruntami nie przekraczałaby 0,6 0,7 m/s. Elementem regulacji Wisły są wały przeciwpowodziowe, które budowano etapami, od centrum miasta w stronę przedmieść. Pierwsze obwałowania powstały pod koniec XIX w. na brzegu lewym na odcinku ul. Solec Bednarska, a na brzegu prawym od mostu Kierbedzia w kierunku Saskiej Kępy. Na prawym brzegu po powodzi w listopadzie 1863 r. wał przedłużono do 0,9 km i nazwano Wałem Miedzeszyńskim. W 1931 r. wał osiągnął długość 12 km, sięgając do wsi Miedzeszyn. Do 1910 r. wydłużono bulwar lewobrzeżny do mostu Poniatowskiego, a następnie zasypano piaskiem wiślanym przestrzeń położoną za bulwarem do wysokości jego korony, dzięki czemu powstało tzw. Wybrzeże Kościuszkowskie. W okresie przed I wojną światową powstał wał Gocławski, wał Siekierkowski o długości 7,6 km, wał Potocki od Cytadeli do Bielan o długości 4,3 km. W okresie międzywojennym po powodzi z 1934 r. zbudowano wał Golędzinowski. W latach 1940 1970 trwała stopniowa rozbudowa wału Moczydłowskiego od Wilanowa w stronę Jeziornej. W latach następnych wały były tylko modernizowane, a ich łączna długość wynosi 49 km. Regulację Wisły od ujścia Wilanówki do mostu Aleksandryjskiego (obecnie Śląsko-Dąbrowskiego) podjęto w związku z budową ujęcia wody przy ul. Czerniakowskiej dla wodociągu miejskiego. Pierwotnie ujęcie wody z Wisły znajdowało się w odległości 160 m od budynku stacji pomp rzecznych. Po powodzi w czerwcu 1884 r. nurt rzeki przerzucił się pod brzeg prawy, odsuwając się od ujęcia wody na odległości prawie 500 m. Pokonanie tej trudności mogło polegać albo na przedłużeniu w stronę nowego nurtu przewodu czerpalnego, albo przez regulację rzeki tak aby odtworzyć układ nurtu z 1883 r. Wybrano rozwiązanie kompromisowe, polegające na przedłużeniu przewodu czerpalnego i jednoczesnej regulacji koryta (skierowano nurt w rejon ujęcia wody). W wyniku regulacji przyjęto rozstaw wałów stopniowo zwężający się w przekroju a) b) km 2 7 6 5 4 3 2 1 0 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 mostu Aleksandryjskiego do 480 m. (Kwiciński, 1893 a). Roboty regulacyjne rozpoczęto 1 września 1885 r. i trwały one do 1895 r. Jednym z zadań regulacji było odcięcie odnogi siekierkowskiej; zadanie to ułatwiła sedymentacja w tym korycie Wisły po powodzi w 1888 r. Prace regulacyjne z zastosowaniem budowli faszynowych w Warszawie prowadzono pod nadzorem Józefa Ćwikiela, który zebrane doświadczenia Rys. 4. Odcinek km 500 521 Wisły w Warszawie: a) plan międzywala i terenów potencjalnie zagrożonych powodzią przy Q = 7214 m 3 /s; b) powierzchnia międzywala i terenów potencjalnie zagrożonych powodzią 511 512 513 międzywale teren zalewowy 514 515 516 517 518 519 520 521 km Gospodarka Wodna nr 1/2012 13
Rys. 5. Znaki wielkiej wody na prawym brzegu Wisły w Warszawie na ścianie dawnej komory wodnej przy ul. Kłopotowskiego 1/3 na Pradze; rzędna poziomu powodzi 1844 r. 84,56 m n.p.m., 1813 r. 84,06 m n.p.m. opublikował w podręczniku wydanym w języku rosyjskim w 1895 r., wznowionym po polsku (Ćwikiel, 1925). W kolejnych latach 1889 1895 widoczne stało się oddziaływanie regulacji koryta Wisły w Warszawie na parametry hydrauliczne zwężenia w odcinku śródmiejskim. Efekt jest widoczny zwłaszcza w zakresie prędkości średniej w przekroju (v m ), która w wyniku koncentracji nurtu, przy przepływie rzędu 670 m 3 /s, została zwiększona od 0,77 m/s do 1,02 m/s (Szymański, 1897). Współczesny rozstaw wałów przeciwpowodziowych i bulwarów w odcinku km 501 521 przedstawia rys. 3. Widoczne jest zwężenie rozstawu wałów od 1500 m w km 501 do zaledwie 470 480 m w km 511 514. Rzędne wałów o zmniejszonym rozstawie powinny według projektów zabezpieczać miasto przed wodą Q 0,1%, natomiast poza Warszawą (powyżej i poniżej) wały przeciwpowodziowe mają rozstaw 1000-1700 m i chronią tereny rolnicze przed wodą Q 1% (Biernacki, 2000). Jak podaje Krukowicz (2010) na ochronę przeciwpowodziową doliny Wisły w odcinku od km 456,8 (ujście Pilicy) do km 550,9 (ujście Narwi) składają się wały klasy I o długości 93 i wały klasy II o długości 72 km. To zróżnicowanie klasy i wysokości rzęd- nych korony wałów jest czynnikiem, który wpływa na bezpieczeństwo powodziowe Warszawy. Budowa wałów przeciwpowodziowych w Warszawie zawęziła drogę przejścia wód wielkich do powierzchni międzywala. Zmniejszyła jednak także naturalną pojemność retencyjną doliny. Dobrze widać to na rys. 4 a, b, gdzie w segmentach o szerokości 1 km porównano powierzchnię międzywala z powierzchnią terenu potencjalnego zagrożenia powodziowego wodą Q 1%. Teren potencjalnego zalewu powodziowego został wyznaczony przez odjęcie rzędnych poziomu wody w międzywalu przy przepływie Q = 7214 m 3 /s od rzędnych terenu zapisanymi w cyfrowym modelu terenu. Do obliczenia rzędnych poziomu wody zastosowano model jednowymiarowy HEC-RAS [Magnuszewski i in. (2005) oraz Gutry-Korycka i in. (2006)]. W odcinku km 512 517 linie reprezentujące powierzchnię międzywala i terenów zalewowych są zbieżne, ponieważ jest to fragment doliny rzeki, gdzie zbiega się skarpa wysoczyzny i taras praski, a dno doliny jest silnie zmienione i nadbudowane osadami antropogenicznymi. W odcinku km 500 509 zabrano rzece największą powierzchnię łożyska. Dostępna obecnie powierzchnia dla przeprowadzenia wód wielkich stanowi 20 30% potencjalnej powierzchni zalewowej. Są to tereny Wilanowa, Czerniakowa i Saskiej Kępy, które muszą być także szczególnie chronione w warunkach ograniczenia naturalnej retencji dolinnej. Na początku lat 60. Janusz Wierzbicki z Politechniki Warszawskiej opracował projekt zabudowy Wisły. Zakładał on uzyskanie trójdzielnego przekroju rzeki. Szerokość koryta wody średniej rocznej miała wynosić 225 m, wody brzegowej 400 m, a optymalny rozstaw wałów przeciwpowodziowych 1000 m (Wierzbicki, 2001). W latach 1962 1963 oraz 1968 1976 prowadzono roboty regulacyjne, w ich wyniku powstał system ostróg na prawym brzegu. W latach 1970 1976 przedłużono zabudowę bulwarową na lewym brzegu (prace te związane były z budową Wisłostrady). W okresie tym powstała także na prawym brzegu tama podłużna od km 517,0 do km 520,2 (wlot Kanału Żerańskiego). W latach 70. została wybudowana również tama podłużna na lewym brzegu poniżej Kanału Żerańskiego; jej budowa była związana z budową ujęcia wody dla Huty Luccini (Jacewicz i Kuźniar, 2000). Tak wykonaną zabudowę hydrotechniczną Wisły od połowy lat 60. zaczęto nazywać gorsetem warszawskim. Zagospodarowanie tarasów zalewowych Wisły i zabezpieczenia przeciwpowodziowe są projektowane na podstawie wykonanej w drugiej połowie lat 90. Koncepcji programowo-przestrzennej zagospodarowania doliny i regulacji Wisły. Opracowanie to, na zlecenie ówczesnego ODGW, wykonał Hydroprojekt, przy współudziale IGPZ PAN. Koncepcja uwzględnia głosy przyrodników, a jej przesłaniem jest utrzymanie dotychczasowych funkcji rzeki przy jednoczesnym zachowaniu cennych zasobów środowiska przyrodniczego, do których należą lasy łęgowe (Kurzelewski, 1999). W odcinku warszawskim przewidziano uformowanie drogi wód wielkich, zachowujące istniejącą geometrię koryta i równin zalewowych, a uporządkowanie jedynie pokrycia roślinnego międzywala (zachowanie lasów łęgowych przy podstawie wałów i zakrzaczeń między pasem drzew a plażą). W granicach miasta na prawym tarasie zalewowym zachowano funkcję rekreacyjną tego terenu, znajdują się tu bowiem obiekty takie, jak: baseny i kluby żeglarskie (Jacewicz, 1999). 14 Gospodarka Wodna nr 1/2012
Historyczne powodzie Wisły Charakterystyczne dla środkowej Wisły są powodzie opadowe, a także roztopowe i zatorowe. Ze względu na regularny czas pojawiania się tych zjawisk znane są tradycyjne określenia marcówka (marzec-kwiecień), świętojanka (24 czerwca) i jakubówka (25 lipca). Zestawienia historycznych powodzi na Wiśle w rejonie Warszawy znajdują się w pracach Mikulskiego (1954), Tyszki (1954), Girgusia i Strupczewskiego (1965), Bogdanowicz i in. (2000), Fal i Dąbrowskiego (2001 a, b), Gutry-Koryckiej (2007, 2010). Jeśli analizować częstość pojawiania się wezbrań w poszczególnych miesiącach, to w XIX w. przeważały wezbrania roztopowe występujące najczęściej w marcu i kwietniu. W drugiej połowie XX w. proporcje między wezbraniami w półroczu zimowym i letnim zaczynają się wyrównywać. Pod względem wysokości i objętości fal wezbraniowych najwyższe z nich mają genezę opadową. Według relacji historycznych do największych pod względem zasięgu wylewów należy powódź z 1635 r. w czasie jej trwania król Władysław IV udał się drogą wodną do Prus. Ten fakt opisał A. S. Radziwiłł (1593-1656) we wspomnieniach zawartych w Pamiętnikach o dziejach. (1980) następująco: 13 czerwca król wyruszywszy z Warszawy powierzył się drodze Wiśle, która wdzięczna tak wielkiemu gościowi, szeroko otwarła łono i w sposób nie widziany od wielu lat tak szeroko wylała, że Praga ukazywała tylko dachy domów i na cztery mile ku Radzyminowi wsie i płody ziemi były pola i wioski zalane z wielką szkodą gospodarzy. W okresie objętym już pomiarami stanu wody największa powódź wystąpiła w 1813 r. W Warszawie zalane zostały niżej położone dzielnice oraz okolice podmiejskie od Wilanowa do Kazunia (Grela i in., 1999). W tym czasie nad Wisłą nie było bulwarów, woda zalała ulice: Solec z kościołem, Czerniakowską, Fabryczną, Przemysłową, Dobrą, Topiel, Furmańską, Browarną, Sowią i Rybaki z przecznicami (Galiński, 1937). Na górnej Wiśle powódź z 1813 r. była uważana za największą do 1934 r., a jej charakterystyki przez wiele dziesięcioleci przyjmowano za podstawę do projektowania budowli ochronnych. Najwyższy stan kulminacyjny H = 863 cm Wisły w Warszawie według Fal i Dąbrowskiego (2001 a) został zarejestrowany w 27 VII 1844 r. (tab. I). Wy- Rys. 6. Zasięg powodzi w 1934 r. w Warszawie wg Mapa terenów powodzi w lipcu 1934 r. (Wojskowy Instytut Geograficzny, 1935) sokość tego wezbrania jako tzw. znak wielkiej wody została upamiętniona za pomocą żeliwnej tablicy wmurowanej w ścianę dawnej komory wodnej w budynku przy ul. Kłopotowskiego 1/3 na Pradze (rys. 5). Przeliczając rzędną znaku wielkiej wody z 1844 r. (z = 84,56 m n.p.m.) na stan wody uzyskamy najwyższy stan wody H = 849 cm. Skutki innej powodzi katastrofalnej w lipcu 1884 r. opisuje Łysiak (2008), powołując się na doniesienia publikowane w Biesiadzie Literackiej. Zalana została wówczas Saska Kępa na powierzchni ponad 28 km 2, tak samo Żerzeń i Gocław. Park Wilanowski zalany był aż do tarasu pałacowego. Pod wodą były: Morysin, Augustówka, Zawady, Siekierki oraz Czerniaków. Ta powódź była impulsem do podjęcia prac regulacyjnych koryta Wisły w Warszawie, powiązanych także z budową ujęcia wody dla wodociągów miejskich na Czerniakowie. W dniu 27 III 1924 r. w Warszawie zarejestrowano przejście roztopowej fali wezbraniowej. Opis powodzi z dokumentacją dotyczącą stanów wody zawiera Rocznik Hydrograficzny z 1924 r. Wielkość przepływu kulminacyjnego jest szacowana na 5860 m 3 /s (Wierzbicki, 2001). Powódź w Warszawie spowodował zator powstały w km 541, przerwane zostały wały w Burakowie i Jabłonnie, a spiętrzona woda zalała Czerniaków. Zator spowodował przerzucenie nurtu pod Kępę Kiełpińską i zniszczenie Kiełpina i Dziekanowa (Kobendzina,1954). 22 VII 1934 r. przez Warszawę przeszła fala powodziowa z przepływem Q = 5460 m 3 /s. Pomimo istniejącego już systemu wałów przeciwpowodziowych spowodowała ona zniszczenia na Czerniakowie i w Wilanowie, a także w Łomiankach. Znany jest jej przybliżony zasięg, udokumentowany w postaci Mapy terenów powodzi w lipcu Gospodarka Wodna nr 1/2012 15
a) b) Rys. 7. Krzywe przepływu w profilu wodowskazowym Warszawa Port-Praski (km 513,3, Pz = 76,067 m n.p.m. Kr): a) w zakresie przepływów niżówkowych; b) w zakresie przepływów maksymalnych. Wykresy wykonano na podstawie prac Kornacki (1960), Mikulski i in. (1969), Fal i Dąbrowski (2001 b), Kuźniar i in. (2009), Ozga-Zieliński i in. (2010) oraz obliczeń własnych z zastosowaniem modelu CCHE2D 1934 r., w skali 1:500 000, wykonanej przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1935 r. (rys. 6). Zasięg powodzi był dokumentowany na podstawie meldunków z ośrodków ówczesnej administracji lokalnej. Przebieg powodzi został opisany w przedwojennym Roczniku Hydrograficznym (1936). W okresie powojennym według Roczników hydrologicznych wód powierzchniowych najwyższe stany wody towarzyszyły następującym wezbraniom opadowym 1 VII 1960 r. (Q = 5650 m 3 /s), 9 VI 1962 r. (5520 m 3 /s), 29 VII 1980 (Q = 4720 m 3 /s), 31 VII 2001 r. (Q = 4780 m 3 /s), 22 V 2010 r. (Q = 5898 m 3 /s). Przepływ zmierzony podczas powodzi 2010 r. jest największy z wszystkich wykonanych pomiarów w odcinku warszawskim (Ozga- Zieliński i in., 2010). Przebieg powodzi z 1960 i 1997 jest szczegółowo opisany w monografiach (Powódź..., 1967; Grela i in., 1999). W odcinku warszawskim podstawowe dane o przebiegu powodzi w 2010 r. podał Kuźniar (2011). W nieuregulowanym odcinku koryta rzeki powyżej i poniżej Warszawy występują liczne kępy wznoszące się na 2 5 m nad zwierciadło wody przy stanie niskim. Znajdują się też mezoformy korytowe w postaci piaszczystych odsypów i przemiałów. Taka morfometria koryta sprzyja powstawaniu powodzi zatorowych. Zmianami rzędnych dna Wisły w Warszawie zajmowano się począwszy od rozpoczęcia obwałowania rzeki w odcinku miejskim. Pomianowski (1938) obliczył, że roczne tempo obniżania dna Wisły w wyniku prac regulacyjnych w okresie 1924 1932 wyniosło 6,5 cm; postawił także prognozę na 10-15 lat, która mówiła o ostatecznym obniżeniu dna o 2 m. Jako środek zaradczy przed postępującym obniżaniem dna Wisły w Warszawie w latach 30. XX w. proponowano budowę jazu kanalizacyjnego na Bielanach. Założenia tego projektu opisał Pomianowski i in. (1938), a współcześnie przypomniał Kocot (2009). Dodatkowym czynnikiem wpływającym na przyspieszenie erozji dna jest eksploatacja kruszywa z koryta rzeki; jej wielkość w odcinku km 499 500 jest rzędu 360 900 tys. t (Żelaziński i in., 2005). Wielkość transportu rumowiska wleczonego w profilu Nadwilanówka w roku przeciętnym wynosi 320 tys. t, a unoszonego 1048 tys. t (Mikulski i in., 1969). Porównanie tych liczb wskazuje na znaczenie prac czerpalnych, których względny udział w obniżaniu dna 16 Gospodarka Wodna nr 1/2012
został oszacowany na poziomie 60-70%, pozostałe 40 30% należy przypisywać działaniu budowli regulacyjnych (Żelaziński i in., 2005). Zielińska (1960) podaje, że począwszy od 1950 r. nastąpiło przyspieszenie erozji dna, które do 1959 r. obniżyło się o 40 cm. Prognozuje także stabilizację dna w Warszawie, a nawet podniesienie rzędnych w wyniku wyrównania profilu podłużnego sięgającego profilu Dęblin. Erozja dna z odcinka warszawskiego przenosi się także na profile wodowskazowe położone w górze rzeki. Fal i Dąbrowski (2001 a) podają, że prędkość obniżania się dna w Nadwilanówce wynosi średnio 5 6 cm, a w Gusinie 2 cm rocznie. Obniżanie się dna Wisły w Warszawie widoczne jest także w przebiegu uśrednionych szeregów czasowych stanów wody zarówno minimalnych, jak i maksymalnych (Łopata i Gutry-Korycka, 2002). Dynamikę obniżania dna rzeki można prześledzić, analizując dolne gałęzie krzywych natężenia przepływu. W Warszawie w profilu Port-Praski przy niżówkowym przepływie Q = 150 m 3 /s widoczny jest spadek poziomu zwierciadła wody o 205 cm (rys. 7 a). Przyspieszenie erozji nastąpiło w latach 60., do czego przyczyniło się podwyższanie ostróg na prawym brzegu Wisły w drugiej połowie 1964 r. oraz znaczne zalądowienie przestrzeni międzyostrogowych zmniejszających przekrój koryta wód średnich. Jak pisze Wierzbicki (2001) przyjmuje się, że ruch dna właściwego koryta ma znikomy wpływ na górne gałęzie krzywych natężenia przepływu. W przypadku odcinka Wisły w rejonie gorsetu warszawskiego w zakresie przepływów wysokich zaznacza się jednak efekt obniżenia dna. Widoczne jest to na najnowszej krzywej natężenia przepływu (Ozga-Zieliński i in., 2010), jeśli porównamy ją z krzywą z 1965 r. (rys. 7 b). Stany wody obniżyły się w zakresie przepływu 6000-7000 m 3 /s o 25 cm. Są jednak wyższe o 20 cm w porównaniu do krzywej z 1919 r., która reprezentuje warunki koryta bez pełnej regulacji. Odcinek warszawskiej Wisły jest pozbawiony wysp i dużych form korytowych (odsypy środkowe i boczne), co jest efektem regulacji rzeki i zwężenia drogi wód wielkich. Cechą charakterystyczną środkowej Wisły z nieukończoną lub zniszczoną zabudową regulacyjną jest szerokie koryto z licznymi formami akumulacyjnymi. Jest to czynnik sprzyjający formowaniu się zatorów lodowych i powstawaniu dużych ilości śryżu. Wprawdzie w odpływie coraz większego znaczenia nabierają wezbrania półrocza letniego, jednak okres zimy nadal stwarza warunki do formowania się, a następnie rozpadu pokrywy lodowej na Wiśle. Obserwacje Słowikowskiego (1881) wskazują, że Wisła zamarza znacznie szybciej przy niskich stanach wody, w związku z mniejszymi prędkościami przepływu. Po okresie zlodzenia stwierdzano na nieuregulowanej rzece duże zmiany w układzie nurtu, co było spowodowane wymuszonym przepływem omijającym zator lub zabitkę śryżową pod lodem. Do groźnych sytuacji dochodziło gdy wymuszony przepływ znajdował się przy podstawie wałów przeciwpowodziowych. Powtarzające się co roku zatory na Wiśle w granicach byłego zaboru rosyjskiego doprowadziły do powołania przez ówczesne władze komisji do zbadania przyczyn tej sytuacji. Wyniki prac komisji przedstawił jej członek Puciata (1894), za Grzesiem (1985). Dokonana została krytyczna ocena zabezpieczenia przeciwpowodziowego. Za niewystarczającej wysokości i słabej konstrukcji uznano wały na całym odcinku Wisły w granicach byłego zaboru rosyjskiego. Krytycznej ocenie poddano lokalizację wałów, zwracając uwagę na zmienną szerokość międzywala. Powódź w Warszawie w 1924 r. została wywołana wezbraniem roztopowym, a także zatorem lodowym poniżej miasta. Tab. I wskazuje na duże znaczenie tego typu powodzi w XIX w., co częściowo może być tłumaczone przyczynami klimatycznymi. Znamienny jest fakt, że zatory na Wiśle tworzą się zarówno przy wysokich, jak i niskich stanach wody (Atlas..., 1987). Kowalski (1999) wymienia aktualne miejsca w korycie Wisły narażone na tworzenie się zatorów: km 480 484 (poniżej Góry Kalwarii), km 487 491 (między Karczewem i ujściem Świdra), km 496 (Sobienie-Jeziory), km 502 (Zawady), km 520 522,5 (ujście Kanału Żerańskiego Bielany), km 529 539 (Łomianki Dolne Skierdy), km 544 547 (Czosnów Polski Kazuń Polski), km 549 550 (między mostem w Nowym Dworze a ujściem Narwi). W rozważaniach nad bezpieczeństwem powodziowym Warszawy nie należy zapominać o wybitnie zatorogennym charakterze Wisły środkowej. Jak pokazuje przykład dolnej Wisły, podstawową metodą redukcji ryzyka zatorów lodowych jest regulacja rzeki, która prowadzi do koncentracji strumienia wody, a ponadto ułatwia walkę z tym zjawiskiem za pomocą lodołamaczy. W Warszawie istnieje możliwość utrzymywania koryta wolnego od lodu, przez odprowadzanie do rzeki podgrzanych wód chłodniczych z elektrociepłowni. Odcinek Wisły poniżej miasta uwolniony od lodu w wyniku zrzutu podgrzanych wód sięga jedynie do km 534, czyli do rejonu Rajszewa, a więc ma znaczenie lokalne (Tillinger, 1954). Cdn. LITERATURA 1. Atlas hydrologiczny Polski, 1987, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 2. M.D. Baraniecka, K. Konecka-Betley, Fluvial sediments of the Vistulian and Holocene in the Warsaw Basin. [w:] Evolution of the Vistula River Valley during the last 15000 years, L. Starkel (red.). Gegraphical Studies Special Issue no. 4, Ossolineum, Wrocław, 1987, 252. 3. Z. Biernacki, 2000, Geomorfologia i wody powierzchniowe. [w:] Wisła w Warszawie. Biuro Zarządu m.st. Warszawy. Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury, Warszawa. 4. E. Bogdanowicz, B. Fal, J. Dobrzyńska, 2000, Charakterystyki hydrologiczne. [w:] Wisła w Warszawie, Biuro Zarządu m.st. Warszawy, Wydz. Planowania Przestrzennego i Architektury, s. 9 13. 5. J.S. Ćwikiel, 1925, Budowle wodne, stosowane przy regulacji Wisły i jej dopływów. Roboty faszynowe. Warszawa. 6. B. Fal, P. Dąbrowski, 2001 a, Dwieście lat obserwacji i pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie: Obserwacje stanów wody. Gosp. Wodn., 11,. s. 461 467. 7. B. Fal, P. Dąbrowski, 2001 b, Dwieście lat obserwacji i pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie: Przepływy Wisły w Warszawie. Gosp. Wodn., 12,. 503 510. 8. F. Galiński, 1937, Legendy o Warszawie. Instytut Wydawniczy Biblioteka Polska. Warszawa. 9. R. Girguś, W. Strupczewski, 1965, Wyjątki ze źródeł historycznych o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologiczno-meteorologicznych na ziemiach polskich od X do XVII wieku. WKiŁ, Warszawa, Instrukcje i Podręczniki PIHM, 87. 10. J. Grela, H. Słota, J. Zieliński, 1999, Dorzecze Wisły. Monografia powodzi lipiec 1997. IMGW, Warszawa. 11. M. Grześ, 1985, Problem zatorów i powodzi zatorowych na dolnej Wiśle. Przegl. Geograf., 57,. 4, 499 525. 12. M. Gutry-Korycka, A. Magnuszewski, J. Suchożebrski, W. Jaworski, M. Marcinkowski, M. Szydłowski, 2006, Numerical estimation of flood zones in the Vistula River valley, Warsaw, Poland. [w:] Climate Variability and Change-Hydrological Impacts (Proceedings of the Fifth FRIEND World Conference held at Havana, Cuba, November 2006), IAHS Publ. 308, ss. 191 195. Gospodarka Wodna nr 1/2012 17
13. M. Gutry-Korycka, 2007, Wielkie wody Wisły środkowej w ujęciu historycznym. Pr. i Studi. Geograf., 38, ss. 85 103. 14. M. Gutry-Korycka, 2010, Katastrofalne powodzie Wisły poniżej Warszawy w zarysie historycznym. [w:] Magnuszewski A. (red.) Hydrologia w ochronie i kształtowaniu środowiska. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, nr. 68, ss. 99 108. 15. A. Jacewicz, 1999, Wybrane problemy związane z zachowaniem zrównoważonego rozwoju doliny Wisły Środkowej. Gosp. Wodn., 10, 344 346. 16. A.R. Jacewicz, P. Kuźniar, 2000, Zarys historyczny kształtowania się doliny i koryta Wisły na odcinku warszawskim. [w:] Matuszkiewicz J. M., Roo-Zielińska E. (red.), Międzywale Wisły jako swoisty układ przyrodniczy (odcinek Pilica-Narew). Dokumentacja Geograficzna, IGiPZ PAN, Warszawa, 2000. 17. Karta Topograficzna Królestwa Polskiego (1822 1830), Warszawa. 18. J. Kobendzina, 1954, Powodzie na Wiśle w okolicach Warszawy, Gosp. Wodn., R. XIV, z. 4, 156 157. 19. J. Kocot, 2009, Zagospodarowanie Wisły w rejonie Warszawy. Gosp. Wodn., 4, 146 148. 20. Koncepcja Programowo-Przestrzenna Zagospodarowania Doliny i Regulacji Wisły od km 295,2 do km 684,0: Odcinek warszawski od ujścia Pilicy do ujścia Narwi od km 456,8 do km 550,9, 1998, Tom I: Zagadnienia przeciwpowodziowe. Hydroprojekt Warszawa. 21. Z. Kornacki, 1960, Przyczyny obniżania się dna Wisły w Warszawie. Gosp. Wodn., 7, 305 307. 22. C. Kowalski, 1999, Funkcje Wisły oraz związane z nimi problemy gospodarcze. Gosp. Wodn., 10, 338 341. 23. A. Krukowicz, 2010: Stan zagrożenia powodziowego Warszawy i niektóre problemy związane z ochroną przed powodzią. Gosp. Wodn. nr. 3, s. 116 118. 24. J. Kurzelewski, 1999, Koncepcja programowo-przestrzenna zagospodarowania doliny i regulacji Wisły założenia i główne kierunki rozwiązań. Gosp. Wodn., 10, 342 343. 25. P. Kuźniar, 2008, Numeryczne odtworzenie przebiegu największych powodzi historycznych jako metoda określania parametrów maksymalego obserwowanego wezbrania Wisły na odcinku od Sandomierza do Warszawy synteza wyników pracy finansowanej ze środków KBN w latach 2004 2007 (projekt nr 2 PO4E 012 27), Warszawa. 26. P. Kuźniar, 2011, Powódź w maju i w czerwcu 2010 r. na warszawskim odcinku Wisły. Gosp. Wodn., 2, 66 71. 27. L. Kwiciński, 1893 a, Rzeka Wisła. Streszczenie odczytu wygłoszonego przez inż. Kwicińskiego na zjeździe hydrotechników w Petersburgu, w miesiącu styczniu i lutym 1892 r. Przegląd Techniczny, T. XXX, 3, 49 52. 28. L. Kwiciński, 1893 b, Rzeka Wisła. Streszczenie odczytu wygłoszonego przez inż. Kwicińskiego na zjeździe hydrotechników w Petersburgu, w miesiącu styczniu i lutym 1892 r. Przegląd Techniczny, T. XXX, 4, 75 78. 29. K. Łopata, M. Gutry-Korycka, 2002, The search for periodicity and the tendencies in the extreme water stage of Vistula river during the last century. Miscellanea Geographica, 10, 147 155. 30. W. Łysiak, 2008, Historia Saskiej Kępy, Wyd. Nobilis, Warszawa. 31. A. Magnuszewski, J. SuchoŻebrski, M. Szydłowski, M. Gutry-Korycka, 2005, Flood zones a risk for the urban areas. [w:] Gutry-Korycka M. (red.) Urban Sprawl Warsaw Agglomeration case study. WUP, Warszawa., ss. 254 264. 32. Mapa terenów powodzi w lipcu 1934 r. Warszawa, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1935. 33. Z. Mikulski, 1954, Katastrofalne powodzie w Polsce, Czasopismo Geograf. XXV, 4. ss. 380 393. 34. Z. Mikulski, J. Skibiński, A. Żbikowski, 1969, Wpływ rumowiska na pracę ujęć poddennych wodociągów miejskich m.st. Warszawy przed i po spiętrzeniu rzeki Wisły. Prace i Materiały Techniczno-Ekonomiczne Rady Naukowej przy Prezydium Stołecznej Rady Narodowej. Sekcja 4, nr 37, s. 44. 35. Monografia dróg wodnych śródlądowych w Polsce, 1985, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. WKiŁ, Warszawa. 36. B. Ozga-Zieliński, J. Szkutnicki, A. Kadłubowski, Ł. Chudy, 2010, Wisła w Warszawie wybrane problemy hydrologiczne. Gosp. Wodn., 12, 490 493. 37. Pamiętniki o dziejach w Polsce, 1632 1636, Radziwiłł A.S., 1980, (oprac.) Przyboś A., Żelewski R., PIW, Warszawa, T. 1. 38. K. Pomianowski, 1938, W sprawie jazu kanalizacyjnego na Wiśle pod Bielanami w Warszawie. Gosp. Wodn., 4, 179 183. 39. Powódź w roku 1960, 1967, IGW, PIHM, Warszawa. 40. M. Prószyński, 1972, Studium historyczne zmian w dolinie Wisły między Górą Kalwarią a Warszawą, oparte o jednolity układ kartometryczny. Prace i Studia Instytutu Geograficznego UW, T. 10, z. 4, 125 160. 41. M.A. Puciata, 1894, O zatorach na riekie Wiśle, Trudy I Sjezda Russ. Dej. po Wod. Putjam., Petersburg. 42. Rocznik Hydrograficzny. Dorzecze Wisły, 1936, Instytut Hydrograficzny, Warszawa. 43. S. Z. Różycki, 1972, Nizina Mazowiecka. [w:] Galon R. (red.) Geomorfologia Polski. Tom 2. Niż Polski. PWN, Warszawa. 44. J. Słowikowski, 1881, Stan wody na Wiśle pod Warszawą od 1860 do r. 1880, z oznaczeniem peryjodów stawania i puszczaniu lodów, Pamiętnik Fizjograficzny, T. I. Warszawa. 45. L. Starkel, 2001, Historia doliny Wisły od końca zlodowacenia do dziś. Monografie 2, IGiPZ PAN, Warszawa. 46. E. Szymański, 1897, Roboty regulacyjne na rzece Wiśle pod Warszawą od r. 1885 do 1895, według pracy inż. L. Kwicińskiego. Przegl. Techn., 11 17. 47. T. Tillinger, 1948, Rosnące niebezpieczeństwo powodzi w Warszawie. Gosp. Wodn., 4, 78 80. 48. T. Tillinger, 1954, Możliwość skrócenia zimowej przerwy w żegludze śródlądowej. Gosp. Wodn., 7, 286 288. 49. Z. Tyszka, 1954, Powodzie w Polsce i ochrona przed nimi w zarysie historycznym, Gosp. Wodn. z. 4, ss. 144 146. 50. J. Wierzbicki, 2001, Stałość pionowego układu koryta Wisły oraz położenia zwierciadła wód małych i wielkich na odcinku miejskim w Warszawie. Gosp. Wodn., 4, 143 149. 51. M. Zielińska, 1960, Zmiany niwelety dna Wisły w Warszawie na tle zmian profilu podłużnego środkowej Wisły. Gosp. Wodn., nr. 11, ss. 477 480. 52. J. Żelaziński, J. Brański, A. Kadłubowski, S. Werski, 2005, Application of the CCHE models for explanation of factors causing deep erosion of Vistula River bed in Warsaw. [w:] Altinakar M.S., Czernuszenko W., Rowiński P., Wang S.Y. (red.) Computational Modeling for the Development of Sustainable Water Resources Systems in Poland. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc. E-5 (387), 87 113. Oceniono przydatność formuły opadowej i wzoru Punzeta do szacowania wartości Q max p na przykładzie obliczeń w kilkuset przekrojach rzecznych dorzecza Sanu. W większości wypadków stwierdzono poprawność uzyskanych wyników zgodność z danymi z wodowskazów i logiczną zmienność wzdłuż biegu rzek. Zwrócono uwagę na konieczność weryfikacji rezultatów obliczeń i ich korektę metodą analogii hydrologicznej w wypadku stwierdzenia dużych rozbieżności oraz potrzebę aktualizacji wzorów z uwzględnieniem najnowszych informacji o przepływach maksymalnych i opadach. Artykuł ma na celu przybliżenie projektantom z dziedziny gospodarki wodnej, melioracji i budownictwa wodnego problemów, z jakimi mogą się zetknąć przy obliczaniu wartości przepływów maksymalnych rocznych o określonym prawdopodobieństwie przekroczenia (Q max p ) w zlewniach niekontrolowanych, tzn. pozbawionych wieloletnich obserwacji wodowskazowych. Do realizacji pierwszego etapu projektu Wyznaczenie bezpośredniego zagrożenia w dorzeczu Sanu, jako integralnego elementu studium ochrony przeciwpowodziowej, niezbędne było ustalenie maksymalnych przepływów rocznych o określonym prawdopodobieństwie przekroczenia (Q max p ) w kilkuset przekrojach poprzecznych wybranych rzek dorzecza Sanu (bez Wisłoka). Projekt realizowało konsorcjum firm [6], na zlecenie Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie, a dofinansowany był ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Zgodnie z zaleceniem zleceniodawcy obliczeniami objęto San i 53 rzeki stanowiące system wodny tej części dorzecza. Na tym obszarze działa 28 posterunków wodowskazowych o długich ciągach obserwacji, dla których Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej określił wartości Q max p w przedziale prawdopodobieństw od 0,1 do 50%. Większość z rozpatrywanych rzek jest pozbawiona wieloletniej informacji hydrologicznej. Ich powierzchnie zlewni zawierają się w przedziale od 4,6 do 535,7 km 2, z przewagą zlewni mniejszych niż 100 km 2. Na każdej rzece wyznaczono od kilku do kilkudziesięciu przekrojów, dla których należało określić przepływy maksymalne Q max p jako informację niezbędną do wdrożenia mo- 18 Gospodarka Wodna nr 1/2012