ZARZĄDZANIE RYZYKIEM CEN UPRAWNIEŃ DO EMISJI DWUTLENKU WĘGLA Autor: Piotr Czarnecki ( Rynek Energii nr 5/2007) Słowa kluczowe: Europejski System Handlu Emisjami (EU ETS), rynek uprawnień do emisji CO 2, ryzyko cen uprawnień Streszczenie. Zarządzanie ryzykiem CO 2 jest problemem, przed którym staje coraz więcej przedsiębiorstw. Stworzenie odpowiednich procedur komunikacyjnych, dobór strategii zarządzania ryzykiem, zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technicznych oraz posiadanie odpowiedniej kadry, pozwalają na skuteczne zarządzanie tym ryzykiem. Muszą o tym pamiętać przedsiębiorstwa, które chcą skutecznie rywalizować w swoim otoczeniu konkurencyjnym. 1. WSTĘP Ryzyko cen uprawnień do emisji CO 2 wynika z powstania Europejskiego Systemu Handlu Emisjami (European Union Emissions Trading Scheme, EU ETS). System ten jest konsekwencją ratyfikowania przez państwa Unii (w 1997 r.) protokołu z Kioto. Protokół podpisany takŝe przez większość państw uprzemysłowionych określa sposób oraz zakres, w jakim ma następować ograniczanie emisji gazów cieplarnianych przez jego sygnatariuszy. Waga protokołu straciła nieco na waŝności, poniewaŝ nie został on podpisany przez Stany Zjednoczone, które są największym emitentem CO 2 (25% światowej emisji). Jednak wiele spośród stanów USA zdecydowało się na dobrowolne wprowadzenie regulacji dotyczących ograniczania emisji. Na przykład w Kaliforni, która jest odpowiedzialna za jedną czwartą emisji w USA, walka z emisją gazów cieplarnianych jest jednym z priorytetów obecnego rządu. Rynek handlu uprawnieniami do emisji CO 2 nie jest pierwszym rynkiem środowiskowych instrumentów finansowych. Od 1995 r. w USA działa juŝ rynek handlu uprawnieniami do emisji dwutlenku siarki. Jego sprawne działanie było jedną z przesłanek do uruchomienia systemu EU ETS. Funkcjonowanie systemu EU ETS sprowadza się do tego, Ŝe grupa przedsiębiorstw emitujących znaczne ilości CO 2 otrzymuje przydziały uprawnień do jego emisji (na mocy Krajowych Programów Rozdziału Uprawnień (KPRU)). Dyrektywa Komisji Europejskiej 2003/87/EC oraz akty prawne państw członkowskich definiują jakie typy przedsiębiorstw są objęte systemem. Są to przedsiębiorstwa działające w przemysłach o duŝej emisji CO 2. a w szczególności przemysł energetyczny, ciepłowniczy i rafineryjny. Z biegiem czasu systemem mają być objęte takŝe inne przemysły (np. lotniczy oraz samochodowy). Uprawnienia są przyznawane przez rządy poszczególnych państw Unii po uprzednim zaakceptowaniu proponowanych przez nie przydziałów przez Komisję Europejską. KaŜde uprawnienie daje prawo do emisji 1 tony dwutlenku węgla. W sytuacji gdy firma emituje więcej gazów niŝ pozwalają jej na to posiadane uprawnienia, musi dokupić ich brakującą ilość na wolnym rynku, a jeśli posiada nadwyŝkę uprawnień moŝe je sprzedać. Sprawnie działający, płynny rynek uprawnieniami jest podstawą działania całego systemu. Przedsiębiorstwa mogą handlować między sobą, jednak ta forma handlu nie jest dominująca.
Większość obrotu przypada na giełdy specjalizujące się w handlu energią i surowcami energetycznymi (największy obrót jest notowany na European Climate Exchange wykorzystującą towarową platformę obrotu Intercontinental Ex-change). 2. EKSPOZYCJA A RYZYKO CO 2 Pierwszym krokiem w procesie zarządzania ryzykiem CO 2 powinno być określenie ekspozycji naraŝonej na to ryzyko. System EU ETS jest podzielony na fazy, dla których następują przydziały uprawnień. Działająca obecnie pierwsza faza obejmuje lata 2005-2007, kolejna będzie obejmowała lata 2008-2012. Zakłada się, Ŝe takŝe następne fazy będą składały się z pięcioletnich okresów. W ramach kaŝdej z faz, przedsiębiorstwa objęte systemem EU ETS otrzymują przydziały uprawnień dla kaŝdego roku. Co rok przedsiębiorstwa składają zaudytowane raporty dotyczące zrealizowanej w danym okresie emisji oraz posiadanej ilości uprawnień. Jeśli emisja w danym roku jest wyŝsza niŝ ilość posiadanych dla tego roku uprawnień, przedsiębiorstwo musi do momentu określonego w regulacjach dokupić brakujące uprawnienia lub przenieść brakującą ilość z następnego roku rozliczeniowego (pod warunkiem udowodnienia, Ŝe w kolejnym roku istnieje realna moŝliwość ograniczenia emisji o przeniesioną ilość). Jeśli tego nie zrobi musi zapłacić za kaŝdą przekroczoną tonę emisji karę (w 1 fazie jej wysokość jest ustalona na 40 euro, zaś w fazach następnych na 100 euro), która i tak nie zwalnia firmy od zakupu brakującej ilości uprawnień. Obecnie rynek uprawnień do emisji CO 2 nie jest ciągły. Oznacza to, Ŝe nie moŝna przenosić niewykorzystanych uprawnień z pierwszej fazy do faz kolejnych. Co prawda aktualne regulacje Polski i Francji dopuszczają taką moŝliwość, jednak moŝna przypuszczać, Ŝe w bliskiej przyszłości zostaną one zniesione, gdyŝ nie są one zgodne z dyrektywami UE oraz mogłyby zaburzyć działanie całego rynku. Znając okres w jakim jest się w stanie identyfikować ryzyko, naleŝy dokonać wyodrębnienia składników tworzących ekspozycję naraŝoną na ryzyko. Ekspozycja jest to po prostu róŝnica pomiędzy oczekiwaną ilością posiadanych uprawnień oraz oczekiwaną emisją CO 2. Na oczekiwaną ilość przyznanych uprawnień składają się: uprawnienia przyznane przedsiębiorstwu w ramach danej fazy, oczekiwana ilość przyznanych uprawnień instalacjom, które nie istniały w momencie kiedy tworzony był KPRU dla danej fazy (obejmuje on jedynie istniejące instalacje). Dla instalacji, które mogą powstać w trakcie działania danej fazy istnieje rezerwowa pula uprawnień, która jest wykorzystywana juŝ w trakcje trwania fazy. Na oczekiwaną emisję składają się: CO 2 zrealizowane, czyli po prostu emisja, o której juŝ wiemy Ŝe trafiła do atmosfery w danej fazie, CO 2 niezrealizowane, czyli emisja jest spodziewana do końca danej fazy. Podobnie jak w przypadku uprawnień moŝna tutaj mówić o emisji niezrealizowanej dla instalacji istniejących oraz instalacji nieistniejących. Im większa ekspozycja (zarówno na plus, jak i na minus) tym bardziej wynik ekonomiczny firmy jest naraŝony na ryzyko niekorzystnych fluktuacji cen na rynku uprawnień. Jeśli
ekspozycja jest dodatnia oznacza to, Ŝe firma posiada więcej uprawnień niŝ potrzebuje ich do pokrycia emisji. W takim przypadku korzystną dla firmy sytuacją na rynku CO 2 będzie wzrost ceny uprawnień do emisji. W przypadku posiadania ujemnej ekspozycji, czyli kiedy firma posiada za mało uprawnień do pokrycia emisji, korzystną sytuacją będzie spadek cen uprawnień. Zarządzanie ryzykiem CO 2 wymaga współpracy wielu róŝnych działów przedsiębiorstwa. WaŜne jest, aby stworzyć dobre podstawy komunikacji pomiędzy tymi działami, które w duŝym uproszczeniu moŝna podzielić na działy finansowe oraz działy technologiczne. Działy technologiczne powinny być odpowiedzialne za prognozowanie emisji C0 2 w okresach będących przedmiotem zarządzania ryzykiem oraz za proponowanie nowych rozwiązań technologicznych mających na celu ograniczenie emisji. Działy finansowe, które powinny brać aktywny udział w zarządzaniu ryzykiem CO 2 to: 1) dział odpowiedzialny za zarządzanie ryzykiem. W zaleŝności od rodzaju firmy często jest to dział skarbu, dział zarządzania ryzykiem, a w firmach, które nie są naraŝone na większą liczbę ryzyka po prostu szeroko pojęte działy finansowe. Odpowiedzialność tego działu powinna polegać na zarządzaniu wielkością ekspozycji naraŝonej na ryzyko cen uprawnień do emisji CO 2 (w zakresie określonym przez przyjętą przez zarząd strategię), 2) dział odpowiedzialny za inwestycje. Dział ten powinien współpracować z działami technologicznymi z jednej strony przekazując im dane dotyczące ewentualnych przyszłych inwestycji do określenia realizowanej przez nie emisji oraz prognozowanej ilości uprawnień, które nowa inwestycja moŝe otrzymać. Z drugiej strony po otrzymaniu informacji zwrotnej, dział inwestycji musi podjąć decyzję o sensowności danej inwestycji biorąc pod uwagę ewentualny koszt uprawnień, które będzie trzeba zakupić na rynku w celu zbilansowania emisji dla nowej instalacji. Istnieje bowiem moŝliwość, Ŝe koszt ten spowoduje nieopłacalność inwestycji (np. spadek wewnętrznej stopy zwrotu (IRR) poniŝej akceptowanej przez firmę. Tak więc koszt uprawnień do emisji CO2 moŝe mieć wpływ na wybór pomiędzy róŝnymi projektami inwestycyjnymi. To zarząd danej firmy musi zdecydować jaką odpowiedzialność przyporządkować danym działom. MoŜe to zaleŝeć od przyjętej strategii zarządzania ryzykiem. Zarząd moŝe przyjąć załoŝenie o aktywnej bądź biernej strategii zarządzania ryzykiem w zaleŝności od moŝliwego wpływu ceny uprawnień na wynik ekonomiczny firmy, a w związku tym na jej wartość. NaleŜy bowiem podkreślić, Ŝe z załoŝenia cena uprawnień powinna być kosztem dla firmy. W pierwszej fazie działania systemu wiele przedsiębiorstw otrzymało duŝo więcej uprawnień niŝ było im potrzebne, co spowodowało, Ŝe wiele firm otrzymało de facto formę dotacji. Z załoŝenia firmy powinny mieć nadwyŝki uprawnień tylko w wyniku podejmowania przez nie działań mających na celu ograniczenie emisji CO 2 bądź zakupu uprawnień w celach spekulacyjnych. Obecna sytuacja, kiedy wiele przedsiębiorstw posiada wysokie nadwyŝki uprawnień jest niedoskonałością systemu. Pierwsza faza jest jednak w jakimś sensie okresem próbnym, dzięki któremu moŝna będzie przynajmniej w jakimś zakresie wykluczyć tego typu błędy w przyszłości.
3. METODY POKRYCIA EMISJI ORAZ STRATEGIE ZARZĄDZANIA RYZYKIEM CO 2 Działania takie jak np. budowa energooszczędnych instalacji czy stosowanie źródeł energii o niŝszej emisyjności CO 2 (np. gazu zamiast cięŝkich olejów opałowych), podejmowane w celu zmniejszania emisji, powinny mieć miejsce w przypadku kiedy jednostkowy koszt krańcowy na tonę zredukowanej emisji C0 2 jest niŝszy niŝ cena uprawnienia do emisji CCK. Przykład Elektrownia emituje do atmosfery 100 tys. ton CO 2 rocznie. Na mocy KPRU otrzymała ona roczną pulę 100 tys. uprawnień do emisji CO 2. Elektrownia moŝe za 50 000 euro zakupić urządzenia pozwalające na zmniejszenie emisji CO 2 o 10 tys. ton przy jednoczesnym zachowaniu obecnej produkcji energii elektrycznej. Z powyŝszego wynika, Ŝe jednostkowy koszt zmniejszenia emisji CO 2 o jedną tonę wynosi 5 euro. Tak więc zakup urządzenia byłby opłacalny jeśli rynkowa cena uprawnień byłaby wyŝsza niŝ 5 euro. Dla przykładu, jeśli cena wynosiłaby w danej chwili 6 euro, elektrownia mogłaby zakupić urządzenie jednocześnie sprzedając na rynku uprawnienia i zarabiając w ten sposób 10 000 euro [10 000 x (6 euro - 5 euro) = 10 000 euro]. PowyŜszy przykład pokazuje, Ŝe zbilansowanie emisji C0 2 wcale nie musi oznaczać, Ŝe firmy nie będą zainteresowane zmniejszaniem emisji. Istotą systemu jest to, Ŝe nie tylko firmy posiadające niedobory CO 2 są zainteresowane działaniami ograniczającymi emisję. W powyŝszym przykładzie koszt krańcowy ograniczenia emisji jest równy dla kaŝdej tony zmniejszonej emisji CO 2. Oczywiście, w miarę jak przedsiębiorstwo będzie wykorzystywać kolejne proekologiczne technologie, koszt krańcowy powinien być rosnący dla kolejnych ton redukcji emisji. Dzieje się tak, poniewaŝ przedsiębiorstwo powinno wybierać te technologie, które są relatywnie najtańsze (istnieje takŝe postęp technologiczny, dzięki któremu po pewnym czasie od wdroŝenia danej technologii moŝe pojawić się nowa, bardziej efektywna). Alternatywą dla zmniejszenia emisji jest zakup brakujących uprawnień lub ich ekwiwalentów na rynku. Rynek uprawnień do emisji C0 2 rozwija się bardzo dynamicznie i obecnie oferuje juŝ szeroki wachlarz instrumentów finansowych, które obligują strony umowy do ich dostarczenia. Są to: kontrakty z dostawą natychmiastową (spot) -oferowane m.in. przez giełdy Powernext, Nordpool, European Energy Exchange, kontrakty terminowe futures - standaryzowane kontrakty oferowane m.in. przez giełdy (przede wszystkim energii) ECX, Nordpool, EEX, kontrakty terminowe forward - oferowane przez uczestników rynku pozagiełdowego (overthe-co-unter market, OTC) dopasowywane do potrzeb zawierających je stron. Głównymi animatorami tego rynku są banki inwestycyjne (np. JP Morgan, Morgan Stanley, Barclays) oraz wydzielone spółki korporacji działających na rynku paliwowo-energetycznym (np. Shell Trading), kontrakty opcyjne - rzadko stosowane instrumenty, oferowane zarówno przez uczestników ryku pozagiełdowego (banki), jak i giełdy (ECX), jednostki typu CER (Certifications of Emission Reduction) i ERU (Emission Reduction
Units). Do pokrycia emisji od 2008 r. przedsiębiorstwa będą mogły takŝe wykorzystywać jednostki typu CER i ERU. MoŜna je będzie wymieniać na uprawnienia do emisji C0 2 -jeden CER lub ERU będzie odpowiadał jednemu uprawnieniu. CER i ERU są to certyfikaty wydawane za proekologiczne przedsięwzięcia zmniejszające emisję C0 2 w krajach, które podpisały protokół z Kioto, natomiast ERU - w krajach nie będących sygnatariuszami protokołu. Obecnie rynek CER i ERU nie jest zbyt płynny, jednak istnieją juŝ firmy specjalizujące się w inwestycjach mających na celu generowanie tego typu jednostek. Oczywiście tego typu inwestycje pojawiają się tam, gdzie koszt zmniejszenia emisji jest najmniejszy. 4. WYBÓR NARZĘDZI ZABEZPIECZANIA RYZYKA Mimo Ŝe rynek jest dość młody, przedsiębiorstwa mają dość duŝy wybór jeśli chodzi o narzędzia zabezpieczenia ryzyka cen uprawnień oraz pokrycia emisji CO 2. Wybór narzędzi zaleŝy w duŝej mierze od przyjętej strategii zarządzania ryzykiem. W zaleŝności od wagi zarządzania ryzykiem CO 2 w danej firmie, moŝna przyjąć następujące strategie: 1. Strategia polegająca na bilansowaniu emisji CO 2 na koniec kaŝdego roku. Jest to strategia bierna, ryzyko nie jest aktywnie kontrolowane. Na podjęcie takiej strategii mogą pozwolić sobie przedsiębiorstwa, których koszt uprawnień do emisji CO 2 ma relatywnie niski wpływ na koszty produkcji i te w których ryzyko CO 2 ma niewielki wpływ na ryzyko wahań wyniku tego przedsiębiorstwa. W przypadku stosowania takiej strategii nie jest konieczne posiadanie kadr zajmujących się na bieŝąco problemem ryzyka CO 2. 2. Strategia polegająca na bilansowaniu przez dział zarządzania ryzykiem emisji CO 2 na bieŝąco, na skutek otrzymywania z działów technologicznych informacji o planowanej w okresie zarządzania ryzykiem wielkości emisji CO 2 oraz ilości przyznanych uprawnień. Strategia ta ma na celu natychmiastową eliminację ryzyka CO 2 w przedsiębiorstwie. Do jej zastosowania konieczne jest wykształcenie odpowiednich procesów ustanawiających skuteczną komunikację pomiędzy działami technologicznymi oraz finansowymi. Komunikacja odgrywa w przypadku tej strategii duŝo większą rolę niŝ w poprzedniej, bowiem występuje duŝo częściej. Musi odbywać się kaŝdorazowo, kiedy pojawiają się informacje o zmianie ekspozycji dla okresu zarządzania ryzykiem. Strategia powinna być stosowana w firmach, w których ryzyko CO 2 moŝe mieć znaczący wpływ na ryzyko wyniku ekonomicznego firmy, a które nie chcą podejmować dodatkowego ryzyka polegającego na świadomym tworzeniu ekspozycji w oczekiwaniu na korzystne ruchy cen uprawnień na rynku. Strategia polegająca na świadomym zarządzaniu ryzykiem. Od poprzedniej róŝni się tym, Ŝe firma świadomie decyduje się na utrzymywanie ekspozycji naraŝonej na ryzyko CO 2 w oczekiwaniu na korzystne dla firmy ruchy cen uprawnień do emisji CO 2. Podobnie jak w przypadku poprzedniej strategii, konieczny jest ciągły monitoring ekspozycji oraz wykształcenie efektywnych kanałów komunikacji pomiędzy działami biorącymi udział w wyznaczaniu oraz zarządzaniu ekspozycji. Strategia ta wymaga takŝe od przedsiębiorstwa zatrudnienia wykwalifikowanych kadr, posiadających odpowiednią wiedzę na temat rynków finansowych, aby móc interpretować oraz starać się antycypować ceny uprawnień. Konieczne jest takŝe posiadanie odpowiednich systemów informacyjnych (np. Reuters, Bloomberg) pozwalających na szybki dostęp do potrzebnych informacji na temat rynku. Ceny uprawnień
mają to do siebie, Ŝe są mocno wraŝliwe na podawane przez emitentów informacje o spodziewanej i zrealizowanej emisji oraz na inne informacje, na podstawie których moŝna wnioskować o przyszłej emisji. MoŜna powiedzieć, Ŝe rynek w duŝo mniejszym stopniu niŝ inne rynki finansowe (np. walutowy, akcyjny) nadaje się do analizy technicznej (czyli przewidywania przyszłych kursów na podstawie analizy wykresów cenowych), wobec czego to właśnie suche dane na temat emisji mają na ceny uprawnień zdecydowanie dominujący wpływ. CARBON DIOXIDE ALLOWANCES PRICE RISK MANAGEMENT Key words: European Union Emissions Trading Scheme (EU ETS), EU ETS allowances market, carbon dioxide allowances price risk management Summary. CO 2 allowances price risk management is an issue that morę and morę companies hale to cope with. Creating appropriate communication procedures, choosing risk management strategy and technical solutions as well as hiring skilled staff let the companies effective manage CO 2 allowances risk. It should be taken into account by these companies which want successfully compete in their competitive surroundings. Piotr Czarnecki, specjalista ds. zarządzania ryzykiem w Grupie Lotos S.A., e-mail: piotr.czarnecki@poczta.onet.pl