mgr Szymon Pawlas Katedra Hungarystyki Uniwersytet Warszawski referat wygłoszony 2.12.2007 podczas konferencji Studenckiego Koła Naukowego Językoznawców Uniwersytetu Wrocławskiego Problemy i zadania współczesnego językoznawstwa cz. IV Najnowsze teorie i metodologie Neologizmy (na przykładzie węgierskiego, fińskiego i udmurckiego) Słownictwo danego języka może być poszerzane z powodu zmiany rzeczywistości pozajęzykowej (objawiającej się np. w zmianie trybu życia, zmianie środowiska przyrodniczego czy w rozwoju technologicznym), innym czynnikiem wymuszającym powstawanie nowych słów jest dokonywanie przekładów dzieł literackich, tekstów religijnych (np. Biblii) czy prawniczych (np. konstytucji) na dany język, które to teksty przedstawiają nową dla danego języka rzeczywistość; wreszcie proces ten może być stymulowany puryzmem językowym, czyli dążeniem do zastępowania istniejących słów innymi, stanowiącymi neologizmy powstałe na bazie rdzennego słownictwa danego języka. Puryzm językowy jest dążeniem do zachowania czystości języka. Najprostszym sposobem uzupełniania słownictwa jest zapożyczanie słów z innych języków. Jest to rozwiązanie najprostsze, ponieważ nie wymaga wymyślania nowego wyrazu, którego znaczenie musiałoby być uzgodnione przez użytkowników języka. Zamiast tego przejmuje się obce słowo razem z jego, istniejącym już w języku źródłowym, znaczeniem. Częste są też zapożyczenia strukturalne, czyli kalki (np. węgierskie vasút utworzone na wzór niemieckiego Eisbahn). Właściwym tematem mojego referatu będą jednak neologizmy powstałe na bazie rodzimego słownictwa danego języka, utworzone (najczęściej sztucznie) za pomocą takich sposobów tworzenia nowych słów, jak derywacja i kompozycja. Derywacja to tworzenie nowych słów za pomocą dodawania do istniejących wyrazów (rdzeni) różnych sufiksów słowotwórczych, czyli afiksacja. Szczególnym przypadkiem derywacji jest derywacja wsteczna, czyli bezafiksalna. Kompozycja natomiast to łączenie rdzeni w jedną całość. Przykłady neologizmów dla mojego referatu zaczerpnąłem ze słownictwa języków ugrofińskich, a zwłaszcza trzech spośród nich węgierskiego, fińskiego i udmurckiego (którego dawna nazwa brzmi wotiacki). Dwa pierwsze z wymienionych to największe języki ugrofińskie, należące do dwóch odrębnych gałęzi tej rodziny (odpowiednio ugryjskiej oraz bałtycko-fińskiej w ramach fińsko-permskiej). Natomiast język udmurcki, jak większość języków ugrofińskich, występuje na terenie Federacji Rosyjskiej, a dokładniej mówi nim około pół miliona osób, głównie w Republice Udmurcji. Należy on do permskiej grupy fińsko-permskiej gałęzi drzewa języków ugrofińskich, czyli jest stosunkowo bliżej spokrewniony z językiem fińskim. Podobnie jak pozostałe języki występujące na terenie Federacji Rosyjskiej, udmurcki zapisywany jest alfabetem powstałym na bazie rosyjskiej grażdanki. Przy przytaczaniu przykładów udmurckich, obok oryginalnej ortografii, w nawiasach kwadratowych podaję zbliżoną wymowę polską.
Języki ugrofińskie są pod względem strukturalnym językami aglutynacyjnymi, co może ułatwiać tworzenie neologizmów, ponieważ umożliwia korzystanie z bogactwa formantów słowotwórczych. Innym faktem, który warto odnotować, jest obecność w najstarszej warstwie słownictwa języków ugrofińskich (a szczególnie języka udmurckiego) archaicznych złożeń powstałych z dwóch bliskoznacznych lub wzajemnie się uzupełniających elementów tworzących razem całość, np.: udmurckie ымныр [ymnyr] 'twarz' to wyraz złożony powstały przez połączenie ым 'usta' i ныр 'nos', нылпи [nylpi] 'dziecko' jest wyrazem, na który składa się ныл 'dziewczyna' i пи 'chłopiec'. Z kolei wyraz пельнянь [pelniań] 'pielmieni, uszka ' powstał przez złożenie пель 'ucho' i нянь 'chleb'. Podobnie węgierskie testvér 'rodzeństwo' ('brat' lub 'siostra') to złożenie test 'ciało' i vér 'krew', a fińskie maailma 'świat' to maa 'ziemia' i ilma 'powietrze'. Istnienie tego typu złożeń sprawia, że neologizmy utworzone na podobnej zasadzie, czyli przez kompozycję, nie są odczuwane jako obce i dobrze wpasowują się do systemu leksykalnego języka. Interesujący mnie nyelvújítás, czyli reforma języka węgierskiego (dosłownie odnowa języka ), to ruch, którego największa aktywność przypada na przełom XVIII i XIX wieku. Jego celem było stworzenie węgierskiej terminologii naukowej (czyli zastąpienie istniejących nazw łacińskich nowo utworzonymi wyrazami węgierskimi) oraz wzbogacenie słownictwa (na potrzeby poezji). Głównymi przedstawicielami byli m.in. pisarze Ferenc Kazinczy i Ferenc Kölcsey. Powstało wówczas około 10 tysięcy nowych słów, z czego duża część (kilka tysięcy) jest nadal używana obecnie. W języku fińskim nowe słowa powstawały po pierwsze w dobie Reformacji, w czasach kształtowania się fińskiego języka literackiego, kiedy bp Mikael Agricola przetłumaczył w latach czterdziestych XVI wieku na język fiński Nowy Testament, a także później, w dużej mierze za sprawą działalności słowotwórczej Eliasa Lönnrota (znanego głównie jako edytora Kalevali fińskiego eposu ludowego) w wieku XIX. Pierwsze tłumaczenia Ewangelii na język udmurcki datują się na lata czterdzieste XIX wieku, wtedy nastąpiła pierwsza fala świadomego poszerzania słownictwa. W latach dwudziestych XX wieku powołano radę rozwoju języka, na czele której stanął pisarz Gerd Kudziebaj. Podobną radę powołano w latach dziewięćdziesiatych XX wieku w celu dokonania tłumaczenia tekstu konstytucji Federacji Rosyjskiej na język udmurcki, powstało wtedy wiele słów z dziedziny terminologii prawniczej, ekonomicznej i naukowej. Radzie tej przewodził Iwan Wasiliewicz Tarakanow. We wszystkich wspomnianych językach neologizmy są tworzone również współcześnie, np. na nazwanie wytworów techniki przykładowo węgierska nazwa komputera to számítógép ( licząca maszyna ), fińska tietokone ( maszyna wiedzy ), a udmurckie лыдъян-ӵ отан техника [lydjan-czotan technika] oznacza technikę komputerową. Podczas reformy języka węgierskiego nowe słowa tworzono na różne sposoby, zarówno w zgodzie z dotychczasowym charakterem węgierskiego słowotwórstwa językowego, jak i poprzez wprowadzanie innowacji. Przykładem słowotwórstwa regularnego jest derywacja: wyraz forradalom 'rewolucja' powstał przez
dodanie do rdzenia forr- 'wrzeć' formantu -dalom, tworzącego od czasowników nomina essendi. Derywacja wsteczna: z wyrażenia egyetemben 'wszystko razem' utworzono, przez odrzucenie cząstki -ben (będącej końcówką przypadka inessivus), wyraz egyetem, którego obecne znaczenie to 'uniwersytet (wszechnica)'. Częstym sposobem tworzenia nowych słów była kompozycja, np. w ten sposób utworzono nazwy dziedzin nauki i tak wyraz nyelvtan 'gramatyka' złożony jest z wyrazów nyelv 'język' oraz tan 'nauka', podobnie vegytan 'chemia', gdzie pierwszym członem jest rdzeń vegy- 'mieszać'. Rendőr 'policjant' to w dosłownym tłumaczeniu stróż porządku : rend 'porządek' + őr 'stróż'. Jednakże odnowiciele języka sięgali nie tylko do istniejących już formantów słowotwórczych i nie ograniczali się do tworzenia kompozitów zgodnie ze zwyczajem języka węgierskiego, ale także tworzyli nowe słowa w sposób nieregularny, np. poprzez wyizolowanie całkowicie nowych formantów derywacyjnych. Jednym z tych, który się przyjął, i jest do dziś produktywny, jest formant -da, oznaczający miejsce czynności. Powstał on prawdopodobnie przez sztuczne wyodrębnienie z wyrazu csárda 'karczma' sam wyraz csárda jest jednak niepodzielny słowotwórczo i stanowi zapożyczenie słowiańskie. Formant -da jest obecny np. w rzeczowniku uszoda 'pływalnia', utworzonym od czasownika usz- 'pływać'. Mniej kontrowersyjne, choć również niezgodne z dotychczasowym słowotwórstwem, było tworzenie wyrazów złożonych, gdzie pierwszy człon jest czasownikiem, np. röpirat 'ulotka' od rdzenia röp- 'latać' i rzeczownika írat, oznaczającego efekt czynności pisania (od ír 'pisać'). Ciekawy sposób tworzenia nowych słów to kontaminacja, czyli zlewanie się dwóch wyrazów w jeden, o podobnym znaczeniu w ten sposób z wyrazu levegő 'powietrze' oraz ég 'niebo' powstała cząstka lég oznaczająca 'powietrze' w wyrazach złożonych takich jak légcső 'tchawica' (lég + cső 'rura'). Odnowiciele języka korzystali również z zapożyczeń wewnętrznych, tzn. sięgali do słów mających dotychczas zasięg jedynie gwarowy i wprowadzali je do języka ogólnego, np. hülye 'głupiec'; przywracali także do obiegu słowa zapomniane, np.év 'rok' zamiast dłuższego esztendő. Skracanie wyrazów było częstym zabiegiem (np. dotychczasowy wyraz mondolat 'zdanie' zredukowano do formy mondat) miało to na celu stworzenie wyrazów krótszych, a przez to wygodniejszych w użyciu np. w wierszach. Wśród neologizmów fińskich również można wyróżnić te utworzone w procesie kompozycji i te utworzone poprzez derywację. Do pierwszych należy np. wyraz uskonpuhdistus 'Reformacja', złożony z wyrazu usko 'wiara' odmienionego w dopełniaczu (z końcówką -n) i wyrazu puhdistus 'oczyszczenie', utworzonego jako nazwa efektu czynności od rdzenia czasownika puhdistaa 'oczyszczać'. Spośród grupy neologizmów utworzonych poprzez derywację można wymienić np. wyraz puhelin 'telefon', utworzony od rdzenia czasownika puhella 'rozmawiać' przy użyciu formantu -in określającego nazwy przyrządów (tak jak avain 'klucz' pochodzi od czasownika avata 'otwierać'). Spośród przykładów neologizmów udmurckich moim zdaniem najbardziej interesujące są te utworzone na zasadzie kompozycji. Wyraz лулчеберет [lulcieberet] zbudowany jest ze złożenia wyrazu лул 'dusza' oraz чебер 'ładny', z dodatkiem częstego w neologizmach formantu -ет, a całość znaczy 'kultura'. Ten sam formant występuje też w złożeniu синпелет [sinpeliet], zbudowanym na
bazie wyrazów син 'oko' oraz пель 'ucho', a oznaczającym 'pomnik'. Etymologię tego dość zaskakującego złożenia można wytłumaczyć poprzez odwołanie do funkcji oka i ucha, które to narządy zmysłów dostarczają nam informacji o świecie, podobnie pomnik ma za zadanie o kimś lub o czymś przypominać. Wyraz йырвизьбур [jyrwiźbur] zbudowany jest z trzech rdzeni: йыр 'głowa', визь 'umysł' oraz бур 'dobry', całość oznacza 'pamięć'. Słowo öтён-ӝ уткан [ötjon-dżutkan] jest przykładem złożenia zbudowanego na zestawieniu dwóch form derywowanych od czasowników öтьыны 'wołać' i ӝ утканы 'podnosić'. Znaczenie tego złożenia to 'agitacja' czyli, obrazowo podnoszenie ludu [do poziomu jakiejś idei] poprzez wołanie do niego. Na zakończenie przytoczę przykłady ugrofińskich odpowiedników wyrazu republika. Obserwacja tego, w jak różny sposób różne języki nazywają jedno pojęcie, pozwala bowiem dostrzec różne przedstawiane przez to pojęcie cechy. W odpowiedniku węgierskim przekazana jest właściwie ta sama idea, co w pierwowzorze łacińskim res publica 'rzecz wspólna, ogólna, publiczna' węgierski wyraz złożony köztársaság składa się z cząstki köz- 'wspólny' oraz rzeczownika társaság 'towarzystwo', utworzonego od társ 'towarzysz' przez derywację (dodanie formantu -ság, tworzącego nomina essendi). W języku fińskim respublica tłumaczy się jako tasavalta, co stanowi wyraz złożony z rdzenia tasa- 'równy' i valta 'władza'. Blisko spokrewniony z językiem fińskim język estoński nazywa republikę wolnym państwem : vabariik to złożenie powstałe z przymiotnika vaba 'wolny' i rzeczownika riik 'państwo'. Natomiast w języku udmurckim wyraz oznaczający republikę элькун [el'kun] jest złożeniem dwóch wyrazów bliskoznacznych: эль 'kraj' oraz кун 'państwo' (a także 'władca').
Bibliografia: Szily Kálmán: A magyar nyelvújítás szótára. A kedveltebb képzők és képzésmódok jegyzékével. (Słownik reformy języka węgierskiego. Z indeksem najczęstszych formantów słowotwórczych oraz sposobów słowotwórstwa) Budapest, 1902-1908. Karlsson, Fred: Finnish. An essential grammar. (Język fiński. Gramatyka) Routledge, 1999. Kozmács István: Udmurt-magyar szótár. (Słownik udmurcko-węgierski) Szombathely, 2002. Hajdú Péter: Finnugor népek és nyelvek. (Ludy i języki uralskie) Budapest, 1962 Neologizmy (na przykładzie węgierskiego, fińskiego i udmurckiego) by Szymon Pawlas is licensed under a Creative Commons Uznanie autorstwa-bez utworów zależnych 2.5 Polska License.