Ekonomia Solidarności

Ekonomia Solidarności Gdańska Konferencja Ekonomii Społecznej 2008 Manifest Ekonomii Społecznej

Wydawca: Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, www.fise.org.pl Redakcja: Ewa Rościszewska Zdjęcia: Archiwum Regionalnego Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych Opracowanie graficzne: Mirosław Piekutowski EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Spis treści Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej 1 Sesje tematyczne 3 Sesja A Aktualne regulacje dotyczące funkcjonowania ekonomii społecznej w Polsce i postulaty dotyczące ich zmian 3 Sesja B Miejsce ekonomii społecznej w okresie programowania 2007-2013 5 Sesja C Infrastruktura ekonomii społecznej. Wsparcie techniczne i mechanizmy reprezentacji interesów środowiska ekonomii społecznej 7 Sesja D Relacje z administracją publiczną na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim 7 Sesja E Czy i jak regulować przedsiębiorczość społeczną w Polsce? 11 Sesja F Infrastruktura finansowa ekonomii społecznej. Szanse na rozwój finansów solidarnych w Polsce 11 Sesja G Mapa ekonomii społecznej w Europie 12 Sesja H Relacje ze środowiskiem biznesu. Partnerzy czy konkurenci? 12 Sesja I Ekonomia społeczna jako mechanizm rozwoju wspólnot lokalnych 13 Podsumowanie sesji komentarze ekspertów 14 Debata w Stoczni Gdańskiej 16 Imprezy towarzyszące 19 Targi Ekonomii Społecznej 19 Kalejdoskop Przedsięwzięć Ekonomii Społecznej 21 Klastry ekonomii społecznej międzynarodowe spotkania tematyczne 21 Przegląd Reklamy Społecznej oraz premiera filmu dokumentalnego 21 Manifest Ekonomii Społecznej 25

EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Opracowanie: Ewa Rościszewska Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych 1

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej W dniach 26-28 czerwca 2008 roku Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE) działając w imieniu Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej zorganizowała w Gdańsku konferencję Ekonomia Solidarności. Wydarzenie to stanowiło podsumowanie projektu Upowszechnianie ekonomii społecznej w Polsce na podstawie doświadczeń PIW EQUAL, realizowanego przez Fundację Fundusz Współpracy ze środków Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL i zostało zorganizowane wspólnie z Regionalnym Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych oraz Europejskim Centrum Solidarności. Konferencja stanowiła okazję do podsumowania rezultatów Programu EQUAL w Polsce. Konferencja stała się międzynarodowym wydarzeniem, w którym wzięło udział blisko pół tysiąca osób związanych z ekonomią społeczną w Polsce i Europie, reprezentujących przedsiębiorstwa społeczne, organizacje pozarządowe, władze samorządowe i administrację państwową. W czasie trzydniowych obrad, na które składały się sesje tematyczne, debata w Stoczni Gdańskiej oraz spotkania w ramach imprez towarzyszących, dyskutowano o kondycji i przyszłości sektora ekonomii społecznej Polsce i w Europie. Jednym z celów konferencji było też podsumowanie rezultatów przedsięwzięć z zakresu przedsiębiorczości społecznej podjętych w ostatnich latach w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. 2 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Sesje tematyczne Sesje tematyczne Główną część konferencji stanowiło dziewięć sesji tematycznych, prowadzonych równolegle przez ekspertów z kraju i z zagranicy. Ich tematyka związana była z różnymi zagadnieniami ekonomii społecznej m.in. rozwiązaniami prawnymi i regulacyjnymi, relacjami z biznesem i administracją, infrastrukturą techniczną i finansową ekonomii społecznej, miejscem ekonomii społecznej w okresie programowania 2007-2013 oraz rolą ekonomii społecznej w rozwoju wspólnot lokalnych. Organizatorzy i moderatorzy duży nacisk kładli na konstruktywny aspekt dyskusji uczestnicy poszczególnych sesji mieli za zadanie odnieść się do roboczej wersji Manifestu Ekonomii Społecznej, dokumentu wypracowanego w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej 1, a zawierającego rekomendacje zmian w różnych dziedzinach ekonomii społecznej. Na kolejnych stronach przedstawiamy skrótowe podsumowanie wszystkich sesji. 1. Jeden z projektów realizowanych w ramach IW EQUAL, którego administratorem była FISE organizator konferencji. Sesja A Aktualne regulacje dotyczące funkcjonowania ekonomii społecznej w Polsce i postulaty dotyczące ich zmian Prowadzenie: Anna Sienicka Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych W trakcie sesji paneliści przedstawili diagnozę aktualnej sytuacji prawnej podmiotów działających w obszarze ekonomii społecznej (m.in. zwracali uwagę na bałagan prawny i pojęciowy trudności w odróżnieniu działalności odpłatnej od działalności gospodarczej, niejasne przepisy dotyczące ZAZ-ów) i uzgodnili rekomendacje dotyczące regulacji prawnych w sektorze ekonomii społecznej, postulując: zintegrowanie działań instytucji pomocowych i jednocześnie odejście od uzależniania klienta od systemu pomocy społecznej; indywidualizację wsparcia socjalnego, uwzględnianie specyficznych potrzeb klientów (np. osób o różnym stopniu i formach niepełnosprawności); uelastycznienie narzędzi zatrudniania osób z grup wykluczonych, dopuszczenie czasowego zatrudnienia (obecnie kodeks pracy nie uwzględnia specyfiki 3

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Sesja tematyczna Infrastruktura ekonomii społecznej. Wsparcie techniczne i mechanizmy reprezentacji interesów środowiska ekonomii społecznej 4 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Sesje tematyczne pracy z grupami osób wymagających specjalnego podejścia); stworzenie możliwości używania istniejących form prawnych i narzędzi przez różne instytucje, np. umożliwienie używania formuły zatrudnienia wspieranego organizacjom pozarządowym, a nie tylko Centrom Integracji Społecznej; wprowadzenie narzędzi ekonomicznych, które służyłyby istniejącym formom ekonomii społecznej, większy nacisk na przedsiębiorczość potrzebny byłby zwłaszcza w CIS-ach. Sesja B Miejsce ekonomii społecznej w okresie programowania 2007-2013 Prowadzenie: Joanna Brzozowska Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy oraz Cezary Miżejewski Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Na początku sesji uczestnicy podsumowali poprzedni okres programowania pod kątem wykorzystania i dostępności funduszy europejskich, zarówno od strony przygotowania dokumentacji (uznano, że sprawdził się zapis Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich SPO RZL o możliwości uczestniczenia podmiotów ekonomii społecznej i jako projektodawców, i jako adresatów programów dedykowanych ekonomii społecznej), jak i od strony realizacji projektów (podmioty ekonomii społecznej często nie były odpowiednio przygotowane). Obecnie dają się zauważyć pewne niebezpieczne trendy: orientowanie działań pod kątem dostępności pieniędzy czyli składanie takich projektów, na jakie są obecnie środki, a niekoniecznie wynikających z rzeczywistych potrzeb; marginalizowanie organizacji pozarządowych przez firmy, które wtargnęły w tę sferę ściągnięte dużymi pieniędzmi. Firmy te potrafią przygotować wniosek, mają świetnie przygotowaną kadrę, ale ich wkład i zakorzenienie lokalne jest żadne ( przerobią pieniądze i pójdą ); niezrozumienie wśród decydentów złożoności działań ekonomii społecznej, tego, że są to trudne wieloczynnikowe projekty, trudni beneficjenci, duże ryzyko działań. Często projekty wartościowe przegrywają z bardziej efektownymi, ale niewiele wnoszącymi. Decydenci nie zdają sobie sprawy, że czasami przeszkolenie 50 osób przynosi więcej efektów niż przeszkolenie 500 osób, które ze zdobytej wiedzy i tak nie będą korzystać. Na zakończenie spotkania wskazano na potrzebę podjęcia następujących działań: wzmocnienie monitoringu projektów unijnych, zarówno przez trzeci sektor, jak i administrację publiczną, pod kątem trwałości efektów programów; stała edukacja osób pracujących w instytucjach zarządzających, pośredniczących, kontrolujących projekty (urzędy skarbowe, Regionalne Izby Obrachunkowe, NIK) na temat ekonomii społecznej i tego, że czasami droższe bywa efektywniejsze; wspólne z organizacjami pozarządowymi wyprofilowanie kryteriów dostępu do projektów pod kątem preferowanych działań i efektywności. 5

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Sesja tematyczna Miejsce ekonomii społecznej w okresie programowania 2007-2013 6 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Sesje tematyczne Sesja C Infrastruktura ekonomii społecznej. Wsparcie techniczne i mechanizmy reprezentacji interesów środowiska ekonomii społecznej Prowadzenie: Katarzyna Sadło Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego W pierwszej części sesji poświęconej wsparciu technicznemu sektora ekonomii społecznej paneliści zgodzili się, że jeśli infrastruktura ma być skuteczna, powinna spełniać trzy warunki: wywodzić się z sektora ekonomii społecznej, być blisko klienta, być samowystarczalna finansowo. W Polsce w ostatnich latach ekonomia społeczna w dużej mierze była dotowana. W konsekwencji organizacje są czasem bliżej oczekiwań sponsora niż rzeczywistych potrzeb swoich podopiecznych jest to problem, na który trzeba zwracać szczególną uwagę i nad którym należy pracować przypominając, że istotą ekonomii społecznej miało być właśnie dążenie do niezależności ekonomicznej. Druga część spotkania poświęcona była kwestii reprezentacji sektora ekonomii społecznej. W Polsce interesy ekonomii społecznej reprezentują albo instytucje, które koncentrują się na jednej formie, jak np. spółdzielnie pracy, albo instytucje skupiające wszystkie organizacje pozarządowe, zajmujące się ekonomią społeczną niejako przy okazji. Brakuje jednego podmiotu, który występowałby w imieniu sektora (Stała Konferencja Ekonomii Społecznej dopiero zaczyna swoją działalność), brakuje dyskusji o tożsamości, wspólnych wartościach, pod którymi wszyscy aktorzy ekonomii społecznej w Polsce mogliby się podpisać. Sesja D Relacje z administracją publiczną na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim Prowadzenie: Michał Guć Wiceprezydent Gdyni, prof. Jerzy Hausner Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Uczestnicy sesji, reprezentujący różne instytucje z całej Polski, przedstawili niezbyt optymistyczną diagnozę współpracy przedsiębiorstw ekonomii społecznej z administracją publiczną. Podsumowujący sesję Michał Guć wiceprezydent Gdyni używając metafory stwierdził, że Polska dzieli się na Polskę A i Polskę B. W Polsce A dostrzega się znaczenie ekonomii społecznej na poziomie lokalnym, politycy i urzędnicy są otwarci na zmiany, chętni do podejmowania nowych wyzwań, służby zatrudnienia współpracują ściśle z pomocą społeczną, programują swoje działania, tak by ograniczać sferę wykluczenia społecznego. Podmioty ekonomii społecznej mogą liczyć na wsparcie merytoryczne, dotacje, zlecanie im realizacji zadań publicznych. Polska A żyje pod znakiem wspólnotowości i kooperacji. W Polsce B o ekonomii społecznej nikt nie chce słyszeć urzędnicy starają się zachować status quo blokując wszelkie inicjatywy, nie wykazują chęci współpracy z trzecim sektorem. Interes służb zatrudnienia jest sprzeczny z tym, co robi pomoc społeczna, a gminy nie współpracują z powiatami. W Polsce A można, w Polsce B się nie da. Podczas panelu uczestnicy zastanawiali się, co zrobić, żeby Polska A się powiększała, a Polska B kurczyła. 7

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Sformułowano kilka postulatów, z których niektóre, mimo że oczywiste, wydają się ważne: Odejście od sektorowości w administracji w kierunku integrowania działań. Obecnie znaczna część bezrobotnych to trudni klienci, wymagający skoordynowanej pracy. W systemie prawnym brakuje zaś integracji działań różnych instytucji. Na szczeblu lokalnym tę rolę czasem pełnią organizacje pozarządowe, nie ma natomiast pomysłu, jak integrować działania na szczeblu regionalnym i krajowym. Budowanie infrastruktury wsparcia. Co z tego, że powstają nowe spółdzielnie socjalne, skoro połowa istniejących jest zadłużona. A przecież jako podmioty realizujące cele publiczne powinny być wspierane przez państwo. Tymczasem w sektorze ekonomii społecznej brakuje inkubatorów, instytucji doradczych i poręczeniowych, bez których przedsiębiorstwa społeczne skazane są na wegetację. Większy udział podmiotów ekonomii społecznej w świadczeniu usług społecznych na zlecenie administracji, zwłaszcza że z powodu problemów kadrowych sektor publiczny nie jest w stanie wykonać wszystkich nałożonych na niego zadań. Potencjał i zasoby sektora ekonomii społecznej są w Polsce niewykorzystane w działaniach na rzecz poprawy warunków życia społeczności. Dysponowanie środkami publicznymi. Zmorą konkursów na odpłatne świadczenie usług społecznych jest wybór najtańszej oferty. Tymczasem decydujące znaczenie powinna mieć jakość oferty i możliwe do osiągnięcia korzyści społeczne. Niestety, rozumiejące to samorządy są często przywoływane do porządku przez Regionalne Izby Obrachunkowe, utożsamiające gospodarność z wyborem najtańszej oferty. Pomoc społeczna koncentruje się na wypłacie zasiłków, promując w ten sposób postawy roszczeniowe i nie motywując klientów do aktywności ekonomicznej. Dlatego sektor publiczny wspólnie z organizacjami pozarządowymi powinien pracować nad stworzeniem systemu wsparcia, który aktywizowałby środowiska marginalizowane i sprzyjał upowszechnianiu przedsiębiorczości społecznej. Promowanie ekonomii społecznej. Proces edukacji na temat ekonomii społecznej powinien się rozpocząć już w szkole; zwłaszcza zaś w środowiskach wiejskich, gdzie kameralność kontaktów międzyludzkich stanowi dobrą podstawę dla rozwoju ekonomii społecznej, a jednocześnie świadomość zalet ekonomii społecznej jest najniższa. Konieczność opracowania strategii rozwoju ekonomii społecznej i trzeciego sektora. Taka strategia powinna być wdrażana równocześnie na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Przy czym nie chodzi o uchwalanie kolejnych dokumentów i odkładanie ich na półkę za strategią muszą iść środki przeznaczone na jej wdrażanie. 8 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Sesje tematyczne Eksperci podsumowujący sesje tematyczne: (od lewej) Tomasz Sadowski, prof. Jerzy Hausner, minister Michał Boni 9

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Sesja plenarna 10 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Sesje tematyczne Sesja E Czy i jak regulować przedsiębiorczość społeczną w Polsce? Prowadzenie: Tomasz Schimanek Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Anna Sienicka Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych Podczas sesji zaprezentowane zostały dwa projekty ustaw: ustawy o przedsiębiorczości społecznej autorstwa prof. Jerzego Hausnera i prof. Huberta Izdebskiego 2 oraz projekt firmy społecznej przygotowany przez inicjatywę KŁOS 3. Uczestnicy sesji zgodzili się, że konieczne jest wprowadzenie nowych uregulowań. Uznali, że dyskusję o przedsiębiorstwach społecznych trzeba kontynuować w oparciu o doświadczenia projektów IW EQUAL, a także takie dokumenty, jak Biała Księga 4, która definiuje bariery prawne. Ustawa powinna być odpowiedzią na zapotrzebowanie przedsiębiorstw społecznych. Ze strony Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej (SKES 5 ) padła deklaracja chęci kontynuowania prac nad wprowadzeniem nowej ustawy. Uczestnicy panelu, a także SKES zgłosili oczekiwanie, żeby nowo tworzona platforma rządowa, o której mówił podczas konferencji Minister Rozwoju Regionalnego Jarosław Pawłowski, mająca się zająć problemami ekonomii społecznej, wsparła te działania i wspomogła prace nad nowymi uregulowaniami. 2. Projekt ma charakter autorski, ale powstał we współpracy z organizacjami pozarządowymi. 3. KŁOS Koalicja Łamania Oporów Społecznych to jeden z projektów zrealizowanych w ramach IW EQUAL por. www.megaklos.pl 4. Chodzi o Białą Księgę Prawa Przedsiębiorczości Społecznej w Polsce dokument opracowany przez Grupę Prawno-Rzeczniczą Krajowej Sieci Tematycznej temat D funkcjonującej w ramach IW EQUAL; dokument opublikowany jest na stronie www.equal.pl. 5. SKES (Stała Konferencja Ekonomii Społecznej) funkcjonuje jako porozumienie grupy organizacji pozarządowych; SKES była organizatorem I (Kraków 2006 ) i II (Warszawa 2007) Ogólnopolskich Spotkań Ekonomii Społecznej. Sekretariat SKES prowadzi FISE. Sesja F Infrastruktura finansowa ekonomii społecznej. Szanse na rozwój finansów solidarnych w Polsce Prowadzenie: Halina Bińczak Gazeta Prawna Na początku sesji podjęto próbę zdiagnozowania sytuacji w Polsce w zakresie finansowania sektora ekonomii społecznej z punktu widzenia różnych instytucji bankowych i parabankowych. Banki postrzegają sektor ekonomii społecznej jako trudno definiowalny, nieuporządkowany zbiór instytucji, w przypadku których niełatwo jest zastosować istniejące procedury. Instytucje parabankowe działające na rzecz ekonomii społecznej do tej pory kierowały swoją ofertę do sektora średnich i małych przedsiębiorstw i były to głównie fundusze poręczeń kredytowych i fundusze pożyczkowe, co oczywiście nie wyczerpuje potrzeb przedsiębiorstw społecznych. Nie istnieje zorganizowany system finansowania ekonomii społecznej należy go dopiero przygotować, usystematyzować i promować. Sformułowano następujące propozycje zmian: Sektor ekonomii społecznej nie może być oparty jedynie na finansowaniu budżetowym w instytucjach finansowych powinny zostać uruchomione mechanizmy pozwalające na korzystanie z systemu finansowania zwrotnego (kredyty i pożyczki). Konieczne jest stworzenie systemu gwarancji i zabezpieczeń, umożliwiającego podmiotom ekonomii społecznej (organizacjom pozarządowym, a zwłaszcza spółdzielniom socjalnym) finansowanie swoich działań. Obecnie z produktów bankowych jest w stanie korzystać jedynie 20% organizacji pozarządowych, które posiadają roczne budżety przekraczające 100 tys. zł. 11

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Należy stworzyć instytucjom parabankowym możliwości prawne działania na rzecz sektora ekonomii społecznej. Dobrze byłoby móc w pełni wykorzystać procedury, dorobek i zasoby skierowane dotychczas do małych i średnich przedsiębiorstw. Należy wdrożyć rozwiązania systemowe zaproponowane przez Irenę Herbst, zwiększające zasoby sektora. Pierwszy to mechanizm alokacji 1-procentowego podatku płaconego przez firmy (CIT) na rzecz przedsięwzięć ekonomii społecznej za pośrednictwem Funduszu Przedsiębiorczości Społecznej. Dobrze byłoby lepiej wykorzystywać pieniądze z 1-procentowego odpisu od podatku PIT fundusz FIO mógłby zasilać nie tylko projekty, ale również zwrotne fundusze poręczeniowo-kredytowe. Sesja G Mapa ekonomii społecznej w Europie Prowadzenie: Dorotea Daniele międzynarodowa sieć DIESIS Sesja miała międzynarodowy charakter. W pierwszej części przedstawiono panoramę aktualnych działań w sektorze ekonomii społecznej w Europie i główne organizacje związane z tym sektorem na poziomie europejskim. Ekonomia społeczna w Europie za głównego sprzymierzeńca ma Parlament Europejski, podmioty związane z tym sektorem kontaktują się z poszczególnymi członkami parlamentu (istnieje nawet parlamentarna grupa ds. ekonomii społecznej). Różne dziedziny ekonomii społecznej reprezentowane są także w komitetach społecznych. W ramach komisji społecznych jest wiele dyrekcji generalnych, ale w odniesieniu do ekonomii społecznej główne znaczenie mają Dyrekcja Generalna ds. Przedsiębiorczości oraz coraz prężniej działająca Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia (odpowiedzialna np. za IW EQUAL). Istnieje wiele sieci europejskich zajmujących się różnymi aspektami ekonomii społecznej sieci centralne, formalnie reprezentujące wszystkie sektory (np. Social Economy Europe) oraz grupa sieci tematycznych mniej homogeniczna, zrzeszająca różnego rodzaju członków działających w poszczególnych dziedzinach, takich jak np. recycling, integracja społeczna (jak np. Europejska Sieć Przeciwdziałania Ubóstwu). Druga część sesji poświęcona była doświadczeniom poszczególnych krajów. Swoje działania zaprezentowały Włochy (różne formy prawne i instytucje wspierające), Hiszpania, Polska (konkretne przykłady, rola IW EQUAL). Sesja H Relacje ze środowiskiem biznesu. Partnerzy czy konkurenci? Prowadzenie: Kamil Wyszkowski Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Panel dotyczył współpracy obszarów powszechnie traktowanych jako całkowicie odrębne przedsięwzięć społecznych i biznesu (także biznesu społecznie odpowiedzialnego), posługujących się odrębnymi mechanizmami działania, odrębnym językiem pojęć. Uczestnicy sesji zastanawiali się nad tym, w jaki sposób zbliżyć je do siebie i jakie mogą być formy potencjalnej współpracy partnerstwo prywatne, partnerstwo publiczno-społeczne, różne formy pomocy biznesu (fundusze 12 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Sesje tematyczne grantowe, fundusze pożyczkowe), korzystanie przez sektor prywatny z różnych usług i produktów wytworzonych w ramach przedsiębiorstw społecznych. Podkreślano jednak, że te usługi i produkty muszą być dobre jakościowo i w przystępnej cenie. W toku dyskusji uczestnicy sesji uznali, że przedsiębiorczości społecznej potrzebne są biznesplan, marketing, zdefiniowanie rynku, sieć dystrybucji wszystkie narzędzia używane przez biznes w dążeniu do stabilności ekonomicznej. Dobrze byłoby, gdyby sektor biznesu pomagał raczej nie poprzez tzw. wolontariat pracowniczy, ale właśnie dzieląc się doświadczeniem i wiedzą, kierując do pomocy ludzi, którzy potrafią tworzyć biznesplany czy plany marketingowe i precyzować niszę rynkową. Paneliści dostrzegli potrzebę zmiany mentalności, zmiany postaw konsumenckich, tak żeby klient dostrzegał obecność produktów i usług świadczonych przez przedsiębiorstwa społeczne w sklepach. Postulowali także spowodowanie, żeby odpowiedzialna konsumpcja stała się ważna także dla administracji publicznej (która obecnie jest jednym z największych nabywców towarów i usług), a także żeby wspierane były takie trendy, jak odpowiedzialność społeczna biznesu, w ramach której biznes umiejętnie wspiera przedsiębiorczość społeczną. Sesja I Ekonomia społeczna jako mechanizm rozwoju wspólnot lokalnych Prowadzenie: Jerzy Boczoń Fundacja Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych, Piotr Wołkowiński europejska sieć REVES W ramach tej sesji uczestnicy zastanawiali się nad definicją wspólnoty i zapoznawali z różnymi przykładami europejskich i polskich wspólnot lokalnych. Panelista z Wielkiej Brytanii, przedstawiając przykłady rewitalizacji, mówił o wspólnocie tożsamości, terytorium, zainteresowań, użytkowników. Podkreślił konieczność posiadania stałych środków finansowych, zwrócił uwagę, że działania na rzecz poprawy zdrowia mogą być bardzo skutecznym sposobem aktywizowania wspólnoty. Następnie sformułowano postulaty działań wspierających rozwój wspólnot lokalnych w Polsce: ustalenie i uznanie zbioru podstawowych wartości z punktu widzenia działania wspólnot lokalnych jest to zagadnienie podstawowe dla wzajemnego porozumienia osób zaangażowanych we wspólnotę; wdrażanie innowacyjnych rozwiązań np. realizowanego w Wielkiej Brytanii pomysłu wykorzystania tematyki zdrowotnej jako sposobu zaktywizowania lokalnej społeczności, jej rozwoju i spójności; wymiana dobrych praktyk organizowanie wymian zagranicznych, pozwalających na zapoznanie się z dorobkiem innych i wymianę doświadczeń. 13

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Podsumowanie sesji komentarze ekspertów Drugiego dnia konferencji, na zakończenie wszystkich sesji tematycznych ich moderatorzy zrelacjonowali przebieg poszczególnych spotkań i przedstawili wypracowane postulaty. O komentarz poproszono ekspertów z Polski Tomasza Sadowskiego (Stowarzyszenie Szkoła Barki im. H. Ch. Kofoeda), prof. Jerzego Hausnera (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie), Ministra Michała Boniego (Kancelaria Prezesa Rady Ministrów), a także z zagranicy Doroteę Daniele (sieć DIESIS) oraz Piotra Wołkowińskiego (europejska sieć REVES). Tomasz Sadowski podkreślił aktualność postulatu wzmacniania infrastruktury finansowej sektora ekonomii społecznej: Mamy 5 lat, żeby tę infrastrukturę przygotować, zanim skończą się pieniądze europejskie. Brakuje np. Centrów Ekonomii Społecznej, które umiałyby pokierować strategią rozwoju małych przedsiębiorstw i całych gmin. Mają z tym kłopot również urzędy marszałkowskie. Jeśli jednak w Małopolsce powstał pakt na rzecz ekonomii społecznej, to znaczy, że gdzie indziej też jest to możliwe. Prof. Jerzy Hausner postulował m.in., aby 1-procentowe alokacje w systemie CIT zasilały przedsiębiorstwa społeczne. Uznał za wskazane stworzenie wspólnie z bankami systemu wyceny ryzyka i oceny społecznych następstw projektów, co pozwoliłoby bankom w sposób zinstytucjonalizowany szacować ryzyko przedsięwzięć społecznych i ryzyko udzielania pożyczek organizacjom pozarządowym. Zwrócił też uwagę na niebezpieczeństwo marginalizacji w systemie wsparcia publicznego wartościowych, nowatorskich projektów organizacji pozarządowych, które mogą zostać pozbawione dofinansowania ze względu na brak wkładu własnego. Potrzebny jest nowy instrument fundusz pożyczkowy dla organizacji pozarządowych przeznaczony na wkład własny i uczestnictwo w projektach. Minister Michał Boni podkreślił, że w postulowanym mechanizmie 1-procentowych alokacji podatku CIT ważny jest sposób dystrybucji tych środków dokonywanie wpłat przez firmy na rzecz konkretnych przedsiębiorstw społecznych może być niebezpieczne i tworzyć pewnego rodzaju lobbing. Opowiedział się zaś za stworzeniem instrumentów oceny ryzyka przedsięwzięć z zakresu przedsiębiorczości wspierającego je systemu pożyczkowo-poręczeniowego. Odnosząc się do zagadnienia wspólnotowości stwierdził zaś, że: We współczesnej polityce obniża się poziom partycypacji, ( ) uczestnik coraz bardziej staje się widzem i obserwatorem. Sprzyjają temu media ( ). To jest niebezpieczne, bo powoduje zamieranie współpracy społecznej. Organizacje pozarządowe, ruch ekonomii społecznej, mogą ten proces zatrzymać, tworząc wspólnoty. W dalszej części wypowiedzi Boni zgodził się z diagnozą funkcjonowania obok siebie Polski A i Polski B: To jest także różnica w wymiarze mentalnym. Wpadliśmy niestety w pułapkę pewnej filozofii państwa i filozofii prawa. Budując w warunkach demokratycznych nowe państwo, obawiając się różnych możliwych niekontrolowanych zdarzeń, skonstruowaliśmy prawo, które zakłada, że partner jest nieuczciwy. To powoduje, że administracja różnych szczebli, kierując się takim właśnie przekonaniem, jeśli nie ma dokładnie określonego tego, co może robić w gruncie rzeczy zamyka się na robienie czegokolwiek. Z drugiej strony, jeśli istnieją przepastne tomy ustaw, gdzie wszystko jest określone to paradoksalnie jedynym beneficjentem urzędów są organy kontroli, które dokładnie sprawdzają, czy wszystko jest zgodne z zapisami. To jest chore. ( ) Czekam na te propozycje, które pomogłyby przeorać mentalność 14 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Sesje tematyczne administracji Polski B. Oczekiwałbym odwagi, rewolucyjności, solidarności, pomysłów choćbyśmy się mieli o nie kłócić zakończył. Dorotea Daniele, w imieniu gości zagranicznych, wyraziła uznanie dla aktywnego uczestnictwa administracji publicznej różnych szczebli w konferencji: To rzadkie stwierdziła zobaczyć przedstawicieli władzy biorących czynny udział w konferencji, a nie tylko ją otwierających. Obecną sytuację sektora ekonomi społecznej w Polsce oceniła jako dobrą: zaangażowani politycy, charyzmatyczni liderzy trzeciego sektora, a także dostępność funduszy unijnych, które oczywiście nie są najważniejsze, ale mają znaczenie. Za kluczowe dla rozwoju tego sektora uznała dwie kwestie: żeby jednocześnie pracować na wszystkich poziomach lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim oraz żeby wykorzystać otwarcie na tworzenie nowych przedsięwzięć i dbać o to, aby rzeczywiście zapobiegały wykluczeniu społecznemu i były zarządzane demokratycznie. Piotr Wołkowiński wyraził opinię, że Europa oczekuje od Polski obecności w sieciach międzynarodowych. Polacy powinni znać własnych parlamentarzystów europejskich, członków Komitetu Regionów czy Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Podkreślił wagę współpracy międzynarodowej. Można zidentyfikować problem w jednym kraju i przenieść rozwiązania do drugiego. Rola czynników unijnych w procesie decyzyjnym wzrasta, dlatego warto mieć swoją reprezentację w różnych sieciach europejskich. Minister Michał Boni podsumowujący sesje tematyczne 15

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Debata w Stoczni Gdańskiej Drugiego dnia konferencji, w historycznych murach Stoczni Gdańskiej, odbyła się debata prowadzona przez Ojca Macieja Ziębę, dyrektora Europejskiego Centrum Solidarności. Wzięli w niej udział prezydent Lech Wałęsa (powitany brawami na stojąco), premier Tadeusz Mazowiecki oraz premier Leszek Balcerowicz. Debata miała na celu podsumowanie dorobku Polski od początku transformacji. Przed dyskusją Jakub Wygnański, współorganizator konferencji z ramienia FISE, zaprezentował Manifest Ekonomii Społecznej, zawierający 21 postulatów (symboliczne nawiązanie do postulatów Sierpnia 80), umożliwiających rozwój ekonomii społecznej w Polsce i uwzględniający uwagi zgłaszane w trakcie konferencji 6. Debatę rozpoczęła wypowiedź profesora Jeffrey a Sachsa z Uniwersytetu Kolumbia 7, nagrana na wideo specjalnie dla uczestników konferencji. Sachs przypomniał rok 1989: puste sklepy, marazm społeczny, szalejące ceny, hiperinflację: Panował głęboki strach, pojawiło się realne zagrożenie głodem, a nad krajem wisiał wielki 6. Pełny tekst Manifestu załączamy do tej publikacji. 7. Prof. Jeffrey Sachs był doradcą ekonomicznym Solidarności i pierwszego niekomunistycznego rządu RP. dług zagraniczny. Uznał polską transformację za wielki sukces, osiągnięty m.in. dzięki przywództwu Wałęsy, Mazowieckiego i Balcerowicza, którzy szybko wprowadzili trudne radykalne i kosztowne społecznie ale niezbędne reformy. Sachs uznał, że Polacy powinni być dumni z tego, co osiągnęli przez ostatnie 20 lat. Prezydent Lech Wałęsa podkreślił, że transformacja to nie tylko sukcesy, ale również błędy i skutki uboczne: Popełniliśmy błąd stwierdził bo dodaliśmy tym, co mieli, a zabraliśmy tym, którzy nie mieli nic. [ ] W sumie za dużo czasu straciliśmy, choć oczywiście sukces jest, bo nie ma już socjalizmu! Zaznaczył jednak, że w gospodarce rynkowej muszą obowiązywać zasady moralne. Inaczej obraca się ona przeciw ludziom. Pierwsze słowa Tadeusza Mazowieckiego skierowane do Lecha Wałęsy (Panie Lechu, obrona pańskiej godności jest obroną godności nas wszystkich) wywołały brawa publiczności. W dalszej części swojej wypowiedzi Mazowiecki przypomniał, w jakiej trudnej sytuacji była Polska po upadku komunizmu: Gdy przejęliśmy władzę, trzeba było szybko podejmować decyzję: czy pójść w kierunku doraźnego łatania dziur, czy w kierunku generalnej przebudowy ustroju. Wybraliśmy to drugie 16 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Debata w Stoczni Gdańskiej Debata w historycznych murach Stoczni Gdańskiej 17

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej rozwiązanie. Być może koszty społeczne okazały się większe niż zakładaliśmy i z pewnością osłona dla najbiedniejszych była zbyt mała. Chodziło nam o wprowadzenie gospodarki rynkowej, która da równe szanse wszystkim. Dziś widać, że wybraliśmy właściwy kierunek, choć z pewnością wiele spraw można było załatwić lepiej. Leszek Balcerowicz podkreślał znaczenie własności prywatnej dla rozwoju gospodarczego. Porównał stan gospodarki kraju u progu transformacji do stanu chorego pacjenta, a reformy rynkowe do kuracji: Polska gospodarka była chora. Byliśmy bankrutem, mieliśmy bowiem ogromny dług zagraniczny, a dodatkowo dług wewnętrzny, bo wszystkie dewizy składane w bankach przez obywateli zostały wydane. Szalała inflacja. Masowo drukowano pieniądze. Od początku uważałem, że nie należy szukać trzeciej drogi, że należy gospodarkę oprzeć na własności prywatnej. Dobrze, ale jak przejść od socjalizmu do kapitalizmu, czyli do gospodarki rynkowej? Nikt tego nie wiedział, byliśmy pierwsi, przecieraliśmy szlak. Uznałem, że przede wszystkim należy iść szybko i szerokim frontem. Liberalizować przepisy krępujące wolność jednostki i prywatyzować! Nikt nie zastąpi prywatnego właściciela. No i co mamy po 20 latach? Koszty leczenia należy porównać z kosztami choroby. Leczenie to reformy, choroba to socjalizm. Pewne koszty musieliśmy ponieść. Ale w sumie nie jest źle zakończył. Uczestnicy debaty: premier Tadeusz Mazowiecki i premier Leszek Balcerowicz oraz prezydent Lech Wałęsa 18 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Imprezy towarzyszące Imprezy towarzyszące Trzeciego dnia konferencji zorganizowano na gdańskim Długim Targu i wokół niego wiele imprez towarzyszących: Targi Ekonomii Społecznej, tzw. Kalejdoskop przedsięwzięć ekonomii społecznej (zorganizowany w Dworze Artusa), Przegląd reklamy społecznej, pokaz premierowy filmu dokumentalnego pt. Społeczna przedsiębiorczość w Polsce oraz międzynarodowe spotkania tematyczne. Targi Ekonomii Społecznej Targi dały przedsiębiorstwom społecznym okazję do zaprezentowania wybranych produktów i usług. Wzdłuż historycznego Długiego Targu stanęło 15 stoisk handlowych. Zwiedzający mogli spróbować przetworów regionalnych oraz egzotycznych produktów spożywczych pochodzących z tzw. Sprawiedliwego Handlu, mogli je także zakupić. Spółdzielnie socjalne i inne przedsiębiorstwa społeczne zaprezentowały wyroby rękodzieła artystycznego (serwety, pościel, ceramikę) oraz użytkowego (m.in. wyroby z drewna). Zwiedzający mieli szansę stworzenia własnego arkusza papieru czerpanego. Na Targach pokazano również prace niepełnosprawnych artystów. Targi Ekonomii Społecznej Długi Targ 19

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Kalejdoskop Przedsięwzięć Ekonomii Społecznej Dwór Artusa 20 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Imprezy towarzyszące Ekonomia Społeczna to nie tylko rękodzieło pracownicy Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych MACIF Życie opowiadali zwiedzającym, na czym polegają ubezpieczenia wzajemne i czemu warto się ubezpieczyć. Ponadto przechodnie, turyści i mieszkańcy Gdańska mieli szansę wziąć udział w audycji radiowej przygotowywanej przez internetowe Radio OFF, a pracownicy Radia opowiadali wszystkim chętnym o tym, jak działa radiostacja internetowa, powstała jako przedsięwzięcie ekonomii społecznej. Kalejdoskop Przedsięwzięć Ekonomii Społecznej W Dworze Artusa odbył się Kalejdoskop Przedsięwzięć Ekonomii Społecznej przegląd najciekawszych inicjatyw. Reprezentanci 15 przedsiębiorstw, w tym także powstałych w ramach IW EQUAL, w formie prezentacji multimedialnej lub komentarza do krótkiego filmu opowiadali o swoich działaniach. Klastry ekonomii społecznej międzynarodowe spotkania tematyczne Spotkania poprowadzone w konwencji warsztatów miały na celu budowanie europejskich sieci współpracy w pięciu obszarach ekonomii społecznej: społecznie odpowiedzialnej turystyki, recyklingu i utylizacji odpadów, przedsiębiorstw integracyjnych, zdrowia i usług opiekuńczych oraz inkubatorów przedsiębiorczości społecznej. Warsztaty stały się okazją do zapoznania się z działalnością i doświadczeniami poszczególnych organizacji oraz dały szansę na zawiązanie współpracy o charakterze ponadnarodowym. Przegląd Reklamy Społecznej oraz premiera filmu dokumentalnego W Domu Harcerza zorganizowano przegląd reklamy społecznej. Trzonem przeglądu, prowadzonego przez Dariusza Bugalskiego (Program 3 Polskiego Radia) była prezentacja bloków reklamowych tematycznie pogrupowanych spotów i plakatów z kampanii społecznych prowadzonych w Polsce i za granicą. Do dyskusji zostali zaproszeni specjaliści z dziedziny reklamy społecznej i komercyjnej oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych. Po południu miała miejsce premiera filmu Społeczna przedsiębiorczość w Polsce, zrealizowanego w ramach projektu PROMES Promocja Ekonomii Społecznej 8. Jest to dwuczęściowy film dokumentalny o polskiej ekonomii społecznej. Część pierwsza, Powrót do korzeni, opowiada o tradycjach i korzeniach ekonomii społecznej; część druga, Solidarność w praktyce, przedstawia wyzwania stojące przed tym sektorem obecnie. W filmie wypowiadają się m.in. Tadeusz Mazowiecki, Piotr Sztompka, Henryk Wujec, Stefan Bratkowski, Stefan Wilkanowicz, Jerzy Hausner, Henryka Bochniarz, Michał Boni. 8. Projekt PROMES Promocja Ekonomii Społecznej, współrealizowany przez FISE w ramach IW EQUAL, miał na celu popularyzację ekonomii społecznej w różnych środowiskach. 21

Podsumowanie Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej Jedno z międzynarodowych spotkań tematycznych 22 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Imprezy towarzyszące Konferencja Gdańska była ważnym wydarzeniem nie tylko dla środowiska ściśle związanego z ekonomią społeczną, ale także dla przedstawicieli administracji publicznej, władz samorządowych, środowisk akademickich oraz mediów. Konferencja oprócz podsumowania dotychczasowych działań i wymiany doświadczeń była także próbą zastanowienia się nad przyszłością ekonomii społecznej i określeniem warunków niezbędnych dla jej rozwoju. Mamy nadzieję, że postulaty i rekomendacje wypracowane podczas konferencji, a szczególnie Manifest Ekonomii Społecznej, zostaną zauważone w kręgach decydentów i staną się zaczynem zmian systemowych w polskiej ekonomii społecznej. 23

24 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

Manifest Ekonomii Społecznej Gdańsk, 27 czerwca 2008 25

Manifest Ekonomii Społecznej Gdańska Konferencja Ekonomii Społecznej miała na celu zintegrowanie krajowych i zagranicznych środowisk, które łączy przekonanie, że to właśnie ekonomia społeczna może być ważną propozycją rozwiązywania problemów społecznych. Konferencja w Gdańsku stanowiła podsumowanie kilkuletniego procesu poszukiwania najlepszych modeli działań w ramach nurtu ekonomii społecznej. Podobne spotkania odbyły się już w Krakowie i Warszawie. Tym razem zebraliśmy się w Stoczni Gdańskiej w kolebce ruchu Solidarności. W tym miejscu rozpoczęły się historyczne zmiany, które odmieniły oblicze Europy. Stąd idea Solidarności promieniowała na całą Polskę i inne kraje. Spotkaliśmy się w tym miejscu wierząc, że działania ekonomii społecznej wpisują się w najlepsze tradycje Solidarności, ale także, że dziś po 20 prawie latach idea ekonomii społecznej może tradycję tę ożywić. Wierzymy zatem, że ekonomia społeczna może stać się ekonomią solidarności. 1. Ekonomia społeczna potrzebuje zakorzenienia w świecie wartości i zasad. Są to poza solidarnością przedsiębiorczość, zaangażowanie, odpowiedzialność oraz pomocniczość. Najważniejsza jest jednak troska o to, aby tworzyć skuteczne mechanizmy upodmiotowienia i niezależności osób, instytucji i wspólnot. Ekonomia społeczna w Polsce może czerpać nie tylko z dziedzictwa Solidarności, ale także z sięgających głębiej korzeni aktywności obywatelskiej okresu zaborów oraz okresu międzywojennego, w których to właśnie wzajemnościowe formy gospodarki odegrały niezwykle istotną rolę jako mechanizm politycznej oraz społecznej emancypacji. 2. Ekonomia społeczna nie jest własnością żadnego politycznego stronnictwa. Zawiera w sobie elementy ważne dla wielu tradycji zarówno lewicowych jak i prawicowych, konserwatywnych, liberalnych, socjaldemokratycznych, republikańskich, komunitariańskich, a także katolickiej nauki społecznej. Ekonomia społeczna pozwala na porozumienie wielu nurtów i tym samym daje nadzieję na to, że nie przepadnie w partyjnych sporach. Ekonomia społeczna nie zmusza do wyboru między wolnością a solidarnością. W istocie wskazuje na to, że prawdziwa solidarność bierze się właśnie z wolności i jako taka nie da się zadekretować. 3. Na ekonomię społeczną można patrzeć między innymi jak na zbiór instytucji, które łączy fakt, że starają się realizować cele społeczne przy użyciu instrumentów rynkowych. W obszarze tym działają obok siebie instytucje wywodzące się z tzw. starej ekonomii społecznej (w szczególności spółdzielnie), organizacje pozarządowe oraz zupełnie nowe podmioty (np. spółdzielnie socjalne). Ekonomia społeczna to istotny zasób miejsc pracy w Europie i coraz istotniejsza gałąź gospodarki. Dotyczy to zwłaszcza obszaru usług, w tym usług społecznych, które w odróżnieniu od produkcji nie mogą być eksportowane do krajów o tańszej sile roboczej. Już obecnie w UE sektor ekonomii społecznej to zbiór prawie miliona instytucji tworzących łącznie ok. 11 mln miejsc pracy i wytwarzający ok. 10% PKB. W Polsce można mówić o zbiorze ponad 90 tys. instytucji łącznie dostarczających ponad pół miliona miejsc pracy. 4. Polska cieszy się obecnie dynamicznym wzrostem gospodarczym. Jednocześnie jednak nie wszyscy mogą korzystać z owoców tego sukcesu. Obniżyła się stopa bezrobocia, ale w grupie bezrobotnych pozostali ci, którzy mają szczególne trudności w samodzielnym odnalezieniu się na rynku pracy. Czasem jest to wynik własnego zaniechania, ale bardzo często dzieje się tak wskutek obiektywnie niższych szans na rynku pracy (np. z powodu wieku, niepełnosprawności, środowiska społecznego czy braku możliwości dostępu do dóbr, rynków i usług). Choć to fakt wstydliwy, musimy przypomnieć, że Polska 26 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

ma obecnie najniższy w UE wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych. Ekonomia społeczna powinna być wykorzystana do zmiany tego stanu rzeczy, bowiem jest jedną z najlepszych metod aktywizowania osób długotrwale pozostających bez pracy. Szczególnie ważne jest to, że pozwala patrzeć na te osoby w kategoriach możliwego do uruchomienia potencjału, nie zaś w kategoriach problemu do rozwiązania. 5. Ekonomia społeczna proponuje aktywne formy pomocy zamiast pasywnych, współodpowiedzialność zamiast roszczeń i uzależnienia od pomocy, mobilizację obywatelską w miejsce rozbudowy systemu biurokratycznego. Ekonomia społeczna może być zatem istotnym sojusznikiem państwa w kształtowaniu i realizowaniu polityki społecznej. Należy wykorzystać ją jako istotny element modernizacji anachronicznych często modeli państwa opiekuńczego. Drogą tą podąża obecnie większość krajów Unii Europejskiej. 6. Ekonomia społeczna wymaga horyzontalnego podejścia groźne byłoby zredukowanie jej do zagadnień czysto socjalnych. Ekonomia społeczna dotyczy w równym stopniu zagadnień gospodarki czy rozwoju regionalnego. Jej rozwój wymaga współdziałania wszystkich odpowiedzialnych za te obszary instytucji w celu stworzenia i wdrożenia spójnego programu działań. Takie właśnie całościowe, horyzontalne podejście powinno być obecne na wszystkich szczeblach terytorialnych, poczynając od szczebla samorządu lokalnego, poprzez regionalny, krajowy, na instytucjach UE kończąc. 7. Ekonomia społeczna to nie tylko chronione rynki pracy. Ekonomia społeczna oparta o mechanizmy wzajemnościowe, dzięki większemu zaufaniu pomiędzy jej uczestnikami, ma istotne walory także w sferze konkurencyjnej gospodarki. W świecie rynku opartego często na anonimowym systemie transakcji i przepływu kapitału wzajemność i zaufanie mogą tworzyć elementy rynkowej przewagi. Opowiadamy się za szerokim podejściem do funkcji ekonomii społecznej oraz działających w jej ramach przedsiębiorstw społecznych. Poza oczywistymi i najczęściej wymienianymi funkcjami w szczególności dotyczącymi integracji w ramach rynku pracy ekonomia społeczna dobrze sprawdza się jako mechanizm dostarczania usług publicznych (a zwłaszcza usług społecznych), usług o charakterze wzajemnym, dostarczania dóbr publicznych, działań na rzecz rozwoju wspólnot lokalnych, a także działalności handlowej i produkcyjnej, z której zyski przeznaczane są na cele społeczne. 8. Niezwykle istotnym aspektem większości działań w obszarze ekonomii społecznej jest jej lokalny wspólnotowy charakter. W tym wypadku chodzi nie tylko o pojedyncze przedsięwzięcia i instytucje, ale relacje, które je łączą. Kształt tych relacji (w tym zasoby lokalnego kapitału społecznego) zależą od wielu czynników w szczególności historycznych i kulturowych. Zdarza się, że społeczności lokalne podlegają procesom swoistego wykluczenia. Tu także ekonomia społeczna może być pomocna, jednak i w tym wypadku ewentualne strategie pomocy bazować muszą na zaangażowaniu i współdziałaniu samej społeczności lokalnej i wychodzić muszą nie tylko od definiowania problemów danej społeczności, ale przede wszystkim jej zasobów. 9. Trudno kwestionować konieczność funkcjonowania rynku, jako podstawowej sprężyny rozwoju gospodarczego. Sam rynek nie jest jednak odpowiedzią na wszystkie problemy współczesności. Jego działaniu musi towarzyszyć roztropna regulacja ze strony państwa oraz dopełniające je formy aktywności w ramach samoorganizującego się społeczeństwa, w tym inicjatyw ekonomii społecznej. Każdej działalności ekonomicznej 27

Manifest Ekonomii Społecznej powinien towarzyszyć wzgląd na społeczne i środowiskowe konsekwencje działań. Ich ignorowanie jest źródłem kryzysów, zarówno na poziomie globalnym jak i lokalnym. W ostatnich latach świadomość ta dociera do nas (także w Polsce) coraz wyraźniej. W tym sensie uzasadnione jest apelowanie o to, aby ekonomia w ogóle (a nie tylko ekonomia społeczna) bardziej niż dotychczas uwrażliwiona była na zagadnienie odpowiedzialności. Istnienie ekonomii społecznej, która na pierwszym miejscu stawia cele społeczne, nie zwalnia innych przedsiębiorstw od odpowiedzialności za społeczne i środowiskowe konsekwencje własnych działań. 10. Środowisko biznesu nie ma powodu, aby traktować ekonomię społeczną jako źródło zagrożeń, przeciwnie może być ona uzupełnieniem jego własnych działań i partnerem dla wspólnych przedsięwzięć. Ekonomia społeczna w swym głównym nurcie nie działa przeciwko rynkowi, ale stara się go wykorzystywać jako ważny instrument realizacji celów społecznych. Podmioty ekonomii społecznej mogą z pożytkiem używać modeli biznesowych i same być źródłem inspiracji dla tradycyjnych firm. Pojęcie przedsiębiorczości nie jest zresztą zarezerwowane wyłącznie dla działań w obszarze komercyjnym. Przedsiębiorczość nie polega bowiem bynajmniej na pogoni za zyskiem, ale w istocie na skłonności i umiejętności do aktywnego odnoszenie się do otaczającej rzeczywistości, orientacji na skuteczne pokonywanie wyzwań w oparciu o dostępne zasoby. We współczesnym świecie nie brakuje wyzwań o charakterze społecznym, a ci, którzy rozwiązują je w duchu tak rozumianej przedsiębiorczości mogą nazywać się przedsiębiorcami społecznymi. 11. Przedsiębiorstwa społeczne nie mogą być ani dyskryminowane w stosunku do innych przedsiębiorstw ani też naruszać zasad uczciwej konkurencji przez szczególne, nieuzasadnione uprzywilejowanie. W sytuacji jednak, gdy przedsiębiorstwa (w tym przedsiębiorstwa społeczne) realizują zadania publiczne, powinny mieć możliwość korzystania ze wsparcia ze strony środków publicznych. Ewentualne przywileje dotyczące podmiotów ekonomii społecznej powinny być proporcjonalne do ich zobowiązań w realizacji zadań o charakterze publicznym. Potrzebne jest przyjęcie aktu prawnego, który umożliwiłby jasne określenie, czym jest przedsiębiorczość społeczna, jaki jest przedmiotowy zakres jej działania, jakie ograniczenia i ulgi powinny jej dotyczyć. 12. Organizacje pozarządowe mają prawo angażować się w działania ekonomiczne i w ten sposób generować własne przychody. Działalność tego rodzaju powinna być dopuszczalna także w obszarze ich działalności statutowej. Organizacje powinny generować własne dochody i dzięki temu uniknąć pogłębiającego się uzależnienia od środków publicznych oraz filantropii. Prowadzona w rozsądnych rozmiarach działalność ekonomiczna fundacji i stowarzyszeń to budowanie podstaw suwerenności i trwałości instytucji oraz szansa na zwiększenie skali ich działań. 13. Administracja publiczna jest jednym z największych nabywców usług i towarów na rynku. Stosowanie słusznej zasady maksymalizacji korzyści w stosunku do kosztów wymaga jednak uprzedniej głębokiej analizy obydwu tych pojęć. Nie zawsze koszty oznaczają po prostu cenę, a korzyści nie muszą oznaczać wyłącznie bezpośredniej realizacji podstawowego celu, ale być może większej ich liczby, w tym celów społecznych ważnych dla lokalnej społeczności. Wybór najtańszej oferty nie zawsze oznacza gospodarność w dysponowaniu środkami publicznymi. Zmiana obowiązujących zasad poprzez stosowanie tzw. klauzul społecznych w zamówieniach publicznych wymaga zarówno zmian ustawowych, jak i zmian filozofii funkcjonowania administracji publicznej. 28 EKONOMIA SOLIDARNOŚCI

14. Przedsiębiorstwa społeczne powinny być traktowane nie jak przedmiot filantropii, ale raczej jak obszar inwestycji. Jako takie powinny mieć dostęp do finansowania zwrotnego, skonstruowanego w sposób uwzględniający ich specyfikę, (np. do funduszu poręczeniowego, dedykowanego takim podmiotom i mogącego ocenić ich wiarygodność). Niezbędne jest uruchomienie, przy udziale środków publicznych specyficznej infrastruktury finansowej dostosowanej do potrzeb ekonomii społecznej. 15. Dzięki wytrwałym staraniom wielu środowisk ekonomia społeczna stała się w Polsce składnikiem dokumentów strategicznych i programów operacyjnych na lata 2007-2013. Należy zadbać o to, aby szansa ta została przez instytucje ekonomii społecznej wykorzystana. W tym celu konieczne jest zaangażowanie ich przedstawicieli w budowanie zrozumienia i współpracy z gronem osób mających wpływ na dystrybucję i monitorowanie wykorzystania Funduszy Europejskich zarówno na poziomie krajowym jak i regionalnym. 16. Fundusze strukturalne mogą stać się źródłem wsparcia rozwoju ekonomii społecznej i budowania jej potencjału na przyszłe lata. Konieczne jest jednak dostosowanie funduszy do potrzeb i możliwości podmiotów ekonomii społecznej, a także dalsze uproszczenie systemu korzystania z nich. Dostęp do środków publicznych powinien uwzględniać zasadę proporcjonalności otrzymywanego wsparcia do uzyskiwanych rezultatów. Rezultaty te powinny mieć jednak charakter trwały, a nie pozorny. Ekonomia społeczna stara się szukać rozwiązań adresowanych do grup najbardziej potrzebujących, ale z tego też powodu często podejmować się musi działań najbardziej złożonych. Są one często bardziej ryzykowne i rozciągnięte w czasie, ale to właśnie one dają realną szansę na uzyskanie prawdziwych i trwałych zmian. Konieczna jest taka zmiana systemu wydatkowania środków (w tym zredefiniowania kryteriów określających dostęp i preferencje w wydatkowaniu środków), aby dostęp do nich miały przede wszystkim te instytucje, które potrafią uzyskiwać trwałe rezultaty, a nie instytucje działające oportunistycznie wyłącznie z uwagi na dostępność środków. Inaczej grozi nam, że zmarnujemy olbrzymie środki na działania pozorne lub incydentalne, a z osób, którym mieliśmy pomóc, uczynimy zawodowych beneficjentów. Utrwalimy problem zamiast go rozwiązać. 17. Konieczna jest głębsza integracja środowiska ekonomii społecznej. Dobrą podstawą do tego może być niniejszy dokument, którego fundamenty powstały w środowisku Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej. Konieczne jest kontynuowanie regularnych otwartych konferencji ekonomii społecznej, umożliwiających wzajemne poznanie się i integracje różnych nurtów ekonomii społecznej. Tylko tą drogą bowiem możliwe jest podjęcie wysiłku na rzecz dalszej integracji, wzajemnego wsparcia, wypracowywania standardów działań całego środowiska, a także stworzenia wspólnej reprezentacji. Podmioty ekonomii społecznej powinny tworzyć specyficzne do swych potrzeb mechanizmy wsparcia, ale jednocześnie powinny mieć dostęp do istniejącej już infrastruktury w szczególności tej, która obsługuje małe i średnie przedsiębiorstwa oraz sektor organizacji pozarządowych. 18. Ekonomia społeczna jest sektorem funkcjonującym pomiędzy sektorami państwa i rynku. Posiada pewne cechy obydwu. Działa dla celów publicznych w oparciu o prywatną inicjatywę. Każdy z owych trzech sektorów wypełnia unikalne funkcje i każdy jest potrzebny. Niezwykle ważne jest zachowanie równowagi między nimi. Dominacja któregokolwiek z sektorów, a w szczególności eliminowanie pozostałych jest groźne. Sektory 29