Wybrane grupy i charakterystyki imigracji do Polski

Wybrane grupy i charakterystyki imigracji do Polski Anita Brzozowska Tekst opracowany w ramach Specjalistycznej Szkoły Facylitacji Społecznej na rzecz Przeciwdziałania Dyskryminacji poziom zaawansowany. Projekt: Sieć na rzecz promowania równości i różnorodności w działaniach administracji publicznej Równość i Różnorodność praktycznie realizowany przez Funduszu Współpracy i Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wprowadzenie Polska przez wiele lat funkcjonowała jako kraj monoetniczny i monokulturowy. Dopiero w latach 90-tych doświadczyła zwiększonego napływu cudzoziemców i imigrantów, przekształcając się stopniowo z kraju tradycyjnie emigracyjnego w kraj również przyjmujący imigrantów. Społeczeństwo stanęło wówczas przed koniecznością współżycia z Innymi, często obcymi rasowo i kulturowo. Przed 989 r. Polska doświadczała niewielkiej i stabilnej w czasie legalnej emigracji (ok. 20-30 tys. osób rocznie) oraz śladowej imigracji (-3 tys. rocznie wraz z reemigracją). Wśród obcokrajowców przyjeżdżających do Polski przeważali wówczas obywatele Związku Radzieckiego i innych krajów komunistycznych. Były to przeważnie osoby, które poślubiły obywateli polskich bądź studenci z ZSRR, Bułgarii i Wietnamu, którzy zdecydowali się pozostać w Polsce na stałe. Po 989 r. nastąpił napływ cudzoziemców z bardziej zróżnicowanych krajów. I tak, np. w 989 r. do Polski wjechało o 40% więcej cudzoziemców niż w roku poprzednim 2. W latach 90-tych nastąpił napływ migrantów tranzytowych z Bułgarii i Rumuni, dla których krajem docelowym były Niemcy. Cudzoziemcy, którzy nie mogli skorzystać ze swobodnego wjazdu do Polski, byli przerzucani nielegalnie przez granicę. Pochodzili głównie z Armenii, Chin, Iraku, Iranu, Somalii oraz Wietnamu. Część z nich osiadła w Polsce po nieudanej próbie przekroczenia granicy przeważnie grupy Wietnamczyków i Ormian. Polską granicę zaczęły również wówczas przekraczać osoby ubiegające się o status uchodźcy bądź przyznanie azylu przede wszystkim cudzoziemcy pochodzący z Afryki, Armenii, Bliskiego Wschodu, byłej Jugosławii i Rumunii, a następnie z Afganistanu i innych państw azjatyckich, natomiast obecnie przede wszystkim z terenów byłego Związku Radzieckiego (w tym głównie z Czeczenii). Kolejnym zjawiskiem obserwowanym od końca lat 90-tychXX w. jest wzrost liczby studentów zagranicznych podejmujących naukę na polskich uczelniach. Lata 90-te stanowiły również początek niewielkiego napływu ludności w ramach programu repatriacji oraz indywidualnych powrotów reemigrantów. Należy jednak zauważyć, że dane urzędowe wskazują na wciąż niewielką skalę rejestrowanego, długoterminowego napływu imigrantów do Polski oraz ich małą zasiedziałość. Do naszego kraju przybywają przede wszystkim obywatele państw byłego ZSRR, a znaczny odsetek wszystkich imigrantów, pochodzi z państw bezpośrednio sąsiadujących z Polską. Wśród państw wysyłających na pierwszym miejscu znajduje się Ukraina. Cudzoziemcy pochodzący z odległych regionów świata z Azji, obu Ameryk, Afryki czy Australii i Oceanii, stanowią nieznaczny odsetek wszystkich obcokrajowców mieszkających w Polsce. Wśród nich wyróżniają się obywatele Wietnamu oraz Stanów Zjednoczonych. Na uwagę zasługuje też koncentracja imigrantów na obszarze województw M. Okólski, Poland's migration: growing diversity of flows and people, CMR Working Papers No. 29, 999. 2 Tamże. 2

mazowieckiego, dolnośląskiego oraz małopolskiego, a właściwie w największych miastach regionu Warszawie, Wrocławiu oraz Krakowie. Niezwykle istotny w tym kontekście jest również fakt, że napływ cudzoziemców do Polski miał przede wszystkim charakter ekonomiczny, przy czym większość imigrantów pochodziła z krajów europejskich 3. Można jednak przewidywać, że Polska stopniowo zacznie przekształcać się z kraju emigracji netto w kraj imigracji netto, co oznaczać będzie spadek emigracji przy jednoczesnym wzroście imigracji. Kwestia integracji różnych kategorii imigrantów nabierać zatem będzie coraz większego znaczenia. Charakterystyka kliku odmiennych grup imigrantów zostanie przedstawiona w niniejszym artykule. Repatriacja Wraz z wejściem w życie Ustawy o repatriacji z 2000 r. prowadzona przez rząd polski akcja repatriacyjna obejmuje głównie azjatyckie tereny byłego Związku Radzieckiego. Wiza repatriacyjna może być wydana osobie polskiego pochodzenia, która przed dniem wejścia w życie ustawy zamieszkiwała na stałe na terytorium obecnej Republiki Armenii, Republiki Azerbejdżańskiej, Republiki Gruzji, Republiki Kazachstanu, Republiki Kirgiskiej, Republiki Tadżykistanu, Republiki Turkmenistanu, Republiki Uzbekistanu albo azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej. Powyższe ograniczenie terytorialne nie jest definitywne, bowiem zgodnie z art. 0 ustawy Rada Ministrów może określić w drodze rozporządzenia inne państwa lub inne części Federacji Rosyjskiej, których obywatele polskiego pochodzenia będą mogli ubiegać się o wydanie wizy w celu repatriacji, zwłaszcza jeśli są oni dyskryminowani ze względów religijnych, narodowościowych lub politycznych. Ponadto istnieje możliwość uznania za repatrianta osoby, która przed stycznia 200 r. zamieszkiwała na stałe terytorium azjatyckiej części byłego ZSRR, ale przebywała na terytorium Polski na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z pobieraniem nauki w szkole wyższej jako stypendyście strony polskiej. Za repatrianta może również zostać uznana osoba polskiego pochodzenia, która przebywała na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, lecz do 99 r. zamieszkiwała na stałe, przez co najmniej 5 lat, na terytorium azjatyckich republik ZSRR. Przepisy o repatriacji obejmują także osoby, które przed dniem wejścia w życie Ustawy o repatriacji nabyły obywatelstwo polskie na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lutego 962 r. o obywatelstwie polskim, lecz w dniu uzyskania zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej były obywatelami Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich lub jednego z państw powstałych po jego rozpadzie. 3 A. Grzymala-Kazłowska, S. Łodziński, Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. 3

Zarówno ze względu na kształt polskiej polityki repatriacyjnej jej zakres terytorialny, jak i na trudne warunki życia, najwięcej repatriantów przyjechało do Polski z Kazachstanu (Tabela ). W przeważającej mierze są to potomkowie wywiezionych na Wschód w latach 30-tych XX w. Polaków zamieszkujących Kresy (przygraniczne obwody Ukrainy kamieniecki, żytomierski oraz winnicki). Mimo niewielkich rozmiarów rozpoczętej w latach 90-tych akcji repatriacyjnej, jej malejącej dynamiki (w latach 997-20 w ramach repatriacji w Polsce osiedliło się jedynie 7 490 osób, z czego po wejściu w życie Ustawy o repatriacji 4 480, w tym status repatrianta otrzymało 3 902 osoby) oraz objęcia przyjazdów repatriantów specjalną polityką, proces ich adaptacji do nowego środowiska rzadko przebiega łagodnie. Tabela. Liczba wiz repatriacyjnych z uwzględnieniem krajów pochodzenia repatriantów w latach 997-20 Kraj pochodzenia repatriantów Armenia Azerbejdżan Białoruś Fed. Rosyjska Gruzja Niemcy Kazachstan Litwa Łotwa Mołdowa Rep. Czeska Ukraina Uzbekistan 997 20 8 536 359 28 2 2632 53 2 33 75 94 997 998 999 2000 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 200 20 36 0 7 245 5 2 5 8 72 2 69 45 0 36 6 0 0 20 40 36 26 20 9 2 38 27 3 94 3 5 4 245 2 43 3 56 2 77 8 39 35 22 56 5 30 32 3 55 2 23 5 25 40 3 25 27 4 8 38 3 6 6 3 25 43 8 4 8 5 32 8 90 3 6 8 23 4 84 5 5 8 3 3 92 20 2 Ogółem: 4948 36 28 278 662 804 63 30 269 252 239 248 204 Źródło: dane Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców oraz Rocznik Demograficzny, 202 64 39 78 Przyjazd do Polski oznacza dla repatriantów zmianę warunków społecznych, kulturowych, politycznych i klimatycznych. Innymi słowy, jest to całkowita zmiana dotychczasowego sposobu życia. Motywowani zarówno chęcią poprawy bytu, jak i pobudkami natury sentymentalnej i patriotycznej, stają przed koniecznością przystosowania się do nowego środowiska, przy czym konfrontacja wyidealizowanej wizji nowego kraju osiedlenia z niezrozumiałą rzeczywistością pojawia się niezwykle szybko i bywa bardzo bolesna. 4

Tabela 2. Osoby i rodziny przybyłe do Polski w ramach repatriacji w latach 200-20 Kategoria 200-20 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 200 20 Liczba rodzin 775 429 355 75 20 28 35 07 85 72 72 97 Osoby, które przyjechały do Polski w ramach repatriacji (wraz z członkami gospodarstw domowych) 4480,000 832 455 372 335 327 28 260 24 75 229 Repatrianci w tym dzieci poniżej 9 roku życia 3902 859 904 82 74 5 408 87 329 72 284 62 269 66 243 50 29 58 65 42 47 38 93 5 Członkowie gospodarstw domowych innego niż polskie pochodzenia 578 96 9 47 43 5 58 38 4 49 Źródło: dane Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców oraz Rocznik Demograficzny, 202 28 36 W tym miejscu należy zaznaczyć, że na proces adaptacji repatriantów wywierają wpływ nie tylko cechy indywidualne przybysza, takie jak: wiek, poziom wykształcenia, zdolności poznawcze, predyspozycje psychologiczne, lecz także czynniki o charakterze sytuacyjnym i społecznym: zasady polityki repatriacyjnej, stworzone warunki pobytu oraz gotowość społeczeństwa do przyjęcia osadników. Problemy w przystosowaniu się do nowej rzeczywistości nie wynikają tylko z wygórowanych oczekiwań repatriantów i nieznajomości polskich realiów. Problem tkwi nierzadko w nieprzygotowaniu gmin, które zapraszają repatriantów oraz braku należytej pomocy w pierwszym okresie tuż po ich przyjeździe do Polski. Jeśli przesiedleńcy nie mają w pobliżu nowego miejsca zamieszkania krewnych bądź znajomych, którzy wcześniej repatriowali się do Polski, zdani są na własne siły i samodzielne radzenie sobie w nowym, nieznanym środowisku. Przystosowanie się do niego utrudnione jest przez kilka istotnych czynników. Po pierwsze częsta w tej grupie jest słaba znajomość języka polskiego. Przyczyniła się do tego zarówno asymilacyjna polityka radziecka, jak i brak polskiego szkolnictwa w odległych republikach ZSRR. W związku z tym repatrianci po przyjeździe do Polski potrzebują dodatkowych kursów językowych w celu rozwinięcia niezbędnego słownictwa potrzebnego do znalezienia i podjęcia pracy oraz przydatnego w kontaktach z polskim otoczeniem. Biegła znajomość języka jest także jednym z czynników eliminujących potencjalną dyskryminację, która dotyka osoby przybywające do Polski z państw powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego. Okazuje się bowiem, że pomimo deklarowanej dobrej woli samorządów i społeczności lokalnych przybysze nie są automatycznie akceptowani. Muszą zamazywać stygmat człowieka ze Wschodu widoczny w wielu aspektach życia społecznego w Polsce. 5

W ocenie samych repatriantów największe trudności sprawiają im bariery prawne i administracyjne 4. Z powodu niewystarczającej znajomości przepisów i języka nie wiedzą, o jaką pomoc mogą się ubiegać. Przeszkody natury biurokratycznej uniemożliwiają im także otrzymanie w należytym czasie dokumentów potrzebnych do rozpoczęcia normalnego funkcjonowania w nowym społeczeństwie. Jednakże problemy te nie wynikają tylko z niskiego stopnia znajomości polskiego prawa i niedoinformowania, lecz także z niekompetencji urzędników i niedoskonałości ustawodawstwa repatriacyjnego. Kolejnym ważnym problemem z grupy formalno-prawnych jest kwestia rent i emerytur, bowiem Polska nie podpisała umów o wzajemnym rozliczaniu świadczeń emerytalnych z większością państw byłego Związku Radzieckiego. W związku z tym repatrianci, którzy pobierają emeryturę z ZUS, otrzymują ją w najniższym możliwym wymiarze, mimo wielu lat przepracowanych w Kazachstanie. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się rodziny mieszane etnicznie, a należy pamiętać, że taki model rodziny pojawia się często w grupie osób osiedlających się w Polsce w ramach repatriacji. Mężowie lub żony przesiedleńców, którzy przyjechali do Polski na podstawie wizy repatriacyjnej i nie posiadają polskiego obywatelstwa, nie mają prawa do jakiejkolwiek emerytury niezależnie od okresu przepracowanego poza granicami kraju. Skazuje to małżonków repatriantów na całkowitą zależność finansową od członków rodziny, a także na konieczność korzystania z pomocy społecznej w wypadku, gdy nie są w stanie podjąć zatrudnienia. Osoby, które znajdują się w trudnym położeniu finansowym, postrzegają konieczność skorzystania z takiej pomocy jako poniżającą ostateczność. Czują się oszukani przez polskie władze, gdyż najczęściej podczas starań o uzyskanie wizy repatriacyjnej nie byli informowani o takich perspektywach dla swoich bliskich. Brak orientacji w polskim prawie utrudnia repatriantom także wejście na rynek pracy, gdyż podjęcie zatrudnienia wiąże się z uporządkowaniem całej sfery formalnej, czyli uznania wykształcenia i doświadczenia zawodowego w kraju pochodzenia. To z kolei określa dalszą pozycję zawodową repatriantów i warunkuje ich sytuację materialno-bytową. Co więcej, podjęcie pracy decyduje o przebiegu wchodzenia do nowego środowiska społecznego. Pomoc w zakresie znalezienia pracy jest niezbędna także z tego względu, że przyjeżdżający do Polski repatrianci ze średniego i starszego pokolenia mają problemy z odnalezieniem się w systemie wolnorynkowym mimo znacznych zmian ekonomicznogospodarczych, jakie przeszły byłe republiki radzieckie. W najgorszej sytuacji znajdują się osoby po 50-tym roku życia. Odmienne doświadczenia zawodowe przy jednoczesnych wysokich oczekiwaniach polskich pracodawców utrudniają im ponowne wejście na rynek pracy. Z kolei ze względu na niedopasowanie kwalifikacji repatriantów do ofert 4 A. Brzozowska, Obcy wśród swoich czy obcy wśród obcych? Problemy adaptacyjne repatriantów z Kazachstanu, nieopublikowana praca magisterska, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 200. 6

zatrudnienia osoby posiadające wyższe wykształcenie zmuszone są do podejmowania pracy poniżej swoich kwalifikacji. Oprócz problemów materialno-bytowych i zawodowych repatriantów dotykają także problemy o podłożu społeczno-kulturowym. Borykają się z poczuciem braku akceptacji w lokalnych społecznościach i doświadczają kryzysów tożsamościowych. Jest to dla nich tym trudniejsze, że w Kazachstanie, zwłaszcza najstarsze pokolenie, uważało swoją polskość za oczywistą karą za przynależność narodową była deportacja w głąb Związku Radzieckiego. Po pojawieniu się możliwości repatriacji w latach 90-tych XX w. poczucie bycia Polakiem zostało rozbudzone także wśród młodszych. Przyjeżdżając do Polski, mają nadzieję, że trafią między swoich i zostaną zaakceptowani, dzięki czemu w końcu będą mogli poczuć się bezpiecznie. Tymczasem według repatriantów Polacy urodzeni w Polsce nie chcą przyznać należnego im miejsca. Podważają prawomocność identyfikacji narodowej repatriantów, stosując wobec nich określenia typu Ruski czy Kazach. Takie sygnały płynące z otoczenia wzmacniają u repatriantów pojawiające się po przyjeździe do Polski poczucie obcości. Reemigracja Doświadczenia państw emigracyjnych, mających tradycje odpływu obywateli za granicę, wskazują, że państwa wysyłające powinny być przygotowane na powrót migrantów. Tymczasem, mimo że prawo do powrotu do kraju pochodzenia jest jednym z podstawowych praw jednostki uznanym w prawie międzynarodowym, to żadne z państw nie wypracowało do tej pory skutecznego systemu monitoringu emigracji zarobkowej swoich obywateli, a tym bardziej migracji powrotnych 5. Zadanie to jest tym trudniejsze, że migracje powrotne cechuje duży stopień nieprzewidywalności co do skali, rozłożenia w czasie oraz kategorii powracających 6. Warto w tym miejscu podkreślić, że migracje powrotne są zjawiskiem wewnętrznie zróżnicowanym i obejmują zarówno powroty drugiego pokolenia imigrantów, jak również migracje powrotne migrantów zarobkowych. W okresie transformacji dominujące motywy powrotów można było podzielić na trzy główne kategorie: racjonalne, sentymentalne oraz mieszane 7. Wśród pierwszej grupy reemigrantów znajdowali się zarówno kosmopolici nie przejawiający silnych związków z polskością, podejmujący najczęściej pracę w przedstawicielstwie zagranicznej firmy w Polsce, jak również osoby, które podjęły decyzję o emigracji taktycznej i oceniając 5 M. Lesińska [red.], Polityka państwa wobec migracji powrotnych własnych obywateli. Teoria i praktyka, CMR Working Papers, Nr 44/(02). Warszawa 200, s. 6. 6 Tamże, s. 4. 7 A. Weinar, Reemigranci jako aktorzy zmiany społecznej, [w:] Iglicka K. [red.], Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002. 7

szanse na awans społeczno-ekonomiczny na emigracji, wybrały powrót do Polski oraz migranci, którzy nie osiągnęli wyznaczonych wcześniej przez siebie celów migracyjnych (tzw. reemigracja przegranego). Natomiast w grupie osób, których główną motywację stanowiły kwestie sentymentalne znajdziemy migrantów kierujących się pobudkami patriotycznymi i tożsamościowymi, jak również tłumaczących swą decyzję troską o przyszłość dzieci bądź sytuacją rodzinną. Z kolei w przypadku motywów mieszanych przyjęło się wyróżniać reemigrację emerycką. W omawianym okresie reemigranci wracali do Polski przede wszystkim z tradycyjnych krajów emigracyjnych: Stanów Zjednoczonych, Niemiec, natomiast w dalszej kolejności z Wielkiej Brytanii i Kanady. Były to indywidualne powroty o większej skali niż repatriacja. Według oficjalnych danych zjawisko to obejmowało bowiem od 500 do 4 000 osób rocznie 8, a powracający napływali głównie do największych polskich miast i zachodnich województw. Na ich sytuację po powrocie wpływał zgromadzony wcześniej kapitał ekonomiczny, społeczny i kulturowy. Reemigranci podejmowali pracę jako specjaliści w ponadnarodowych korporacjach, nauczyciele angielskiego, zakładali własną działalność albo kontynuowali swoje zawody. Obecnie powroty emigrantów do ojczyzny stają się stałą częścią procesu migracyjnego, który składa się z ciągu następujących po sobie etapów wyjazdów i powrotów. Co istotne, w przeciwieństwie do napływu cudzoziemców, powroty polskich obywateli nie wiążą się z problemami o formalno-prawnym charakterze, takimi jak brak prawo do pobytu (na czas określony i nieokreślony) czy pracy. Jednakże w grupie tej mogą występować problemy z reintegracją, zarówno społeczną, jak i ekonomiczną. Od 2006 r. powroty Polaków z emigracji stały się przedmiotem szerszego zainteresowania i debaty publicznej. Zaczęły bowiem pojawiać się pierwsze sygnały o ewentualnych masowych powrotach z poakcesyjnej emigracji do Wielkiej Brytanii i Irlandii, a także pozostałych państw Unii Europejskiej, które otworzyły swoje rynki pracy dla polskich pracowników. Między innymi w związku z możliwością podjęcia legalnego zatrudnienia w krajach UE w latach 2004-2008 liczba obywateli polskich przebywających czasowo za granicą wzrosła z ok. miliona osób do ok. 2,3 miliona. Obserwowana zmiana w charakterze emigracji była jednak nie tylko ilościowa, lecz również jakościowa. Wyjeżdżali głównie ludzie młodzi, a co więcej w migracjach poakcesyjnych znacząco wzrósł udział osób dobrze wykształconych (kosztem udziału osób o wykształceniu średnim i podstawowym). Obserwowana fala powrotów w głównej mierze była skutkiem kryzysu gospodarczego, który zaczął być odczuwalny w krajach docelowych migracji poakcesyjnej, czyli Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz w tradycyjnych krajach, będących kierunkiem emigracji z Polski Stanach Zjednoczonych oraz Niemczech. Widoczny odpływ Polaków nastąpił również z Islandii, 8 Tamże. 8

która borykała się z gwałtownym i głębokim kryzysem ekonomicznym. Powroty Polaków nie nabrały jednak cech zjawiska masowego. Mimo że powracający oczekują nie tyle aktywnej pomocy państwa, co minimalizacji ewentualnych barier, głównie o formalno-prawnym charakterze 9, to kwestia migracji powrotnych zdążyła zostać upolityczniona. Przejawem tego były chociażby pojawiające się coraz częściej postulaty stworzenia odpowiedniej polityki reemigracyjnej oraz powołanie do życia Grupy Roboczej ds. Migracji Powrotnych działającej w ramach Międzyresortowego Zespołu do Spraw Migracji. W rezultacie zaplanowano rozmaite działania ukierunkowane na migrantów powracających, obejmujące 0 : Działania informacyjne stworzenie powszechnie dostępnego portalu internetowego dla powracających oraz włączenie migrantów w system szkoleń, doradztwa zawodowego i biznesowego; Likwidację barier/ułatwienia dla osób chcących powracać z zagranicy między innymi abolicję podatkową, ułatwienia w zakresie uznawania wykształcenia i kwalifikacji nabywanych poza granicami Polski oraz prowadzenia działalności gospodarczej; Rozwiązania skierowane do konkretnych grup docelowych, takich jak naukowcy, studenci studiujący za granicą; Działania skierowania do rodzin migrantów i migrantów powrotnych opracowanie i wdrożenie systemu adaptacji dzieci powracających z zagranicy do polskiego systemy edukacyjnego; Działania skoncentrowane na administracji publicznej - szkolenia dla urzędników różnych szczebli i służb zatrudnienia. Uchodźcy Wśród ogółu cudzoziemców przebywających w Polsce, szczególną grupę tworzą uchodźcy. Są oni jedyną grupą podlegającą zarówno ochronie, a jednocześnie kontroli państwa, co wynika z prawnych zobowiązań międzynarodowych w tym zakresie. Jednakże początki systemu przyjmowania uchodźców do Polski są stosunkowo niedawne. 9 M. Lesińska [red.], Polityka państwa wobec migracji powrotnych własnych obywateli. Teoria i praktyka, CMR Working Papers, Nr 44/(02). Warszawa 200, s. 4. 0 Tamże, s. 28. W powojennej historii Polski odnotowano tylko dwa przypadki zbiorowego przyjęcia uchodźców - w latach 948-954 ponad 5 tys. Greków i Macedończyków powiązanych z grecką partyzantką komunistyczną, w 973 9

Tabela 3. Liczba osób, które złożyły wniosek o nadanie statusu uchodźcy w RP w latach 994-200 Obywatelstwo 994 995 996 997 998 999 2000 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 200 ROSJA 26 83 63 50 52 25 82 50 3054 5568 783 6248 6405 9239 7760 5726 4795 ARMENIA 289 5 354 464 007 888 844 638 224 04 8 27 48 43 50 47 07 AFGANISTAN 7 73 489 632 335 577 30 46 598 247 57 6 7 0 7 4 25 SRI LANKA 8 60 630 826 64 93 44 24 36 32 4 6 4 57 22 6 PAKISTAN 5 367 73 350 8 54 30 3 55 54 20 69 66 6 2 9 27 RUMUNIA 4 3 26 2 24 907 266 44 0 5 4 - - - - - INDIE 0 230 60 94 25 3 43 200 236 5 36 9 48 8 6 7 IRAK 39 57 359 97 30 47 30 09 37 75 6 2 35 28 70 2 27 BUŁGARIA 3 37 34 85 340 78 36 5 7 5 2 - - - - MONGOLIA - - - 3 2 63 88 240 56 27 3 4 8 2 8 5 9 UKRAINA 2 20 29 29 29 70 45 03 85 72 84 60 55 40 36 45 BANGLADESZ - 6 203 229 36 33 3 2-4 2 5 8 30 8 3 8 BIAŁORUŚ 5 9 3 23 5 63 76 68 57 52 73 70 83 58 37 46 JUGOSŁAWIA 8 9 20 27 423 44 0 6 - - - - - - - - - MOŁDOWA 2 33 8 4 8 9 272 69 2 3 9 2 3 9 6 5 WIETNAM - - 3 0 26 6 97 48 25 6 23 27 48 65 67 47 GRUZJA 26 23 25 25 20 39 78 92 39 30 47 47 35 3 7 424 082 SOMALIA - 73 87 69 49 9 8 6 3 22 9 4 8 9 2 5 AZERBEJDŻAN 0 5 33 37 6 47 47 70 4 5 9 8 8 8 3 0 0 ALGIERIA 22 35 3 4 2 9 5 8 3 3 9 2 8 2 4 4 BEZPAŃSTWOWCY - 3 2 25 22 26 9 0 2 5 3 9 8 9 2 TURCJA - - 28 2 9 9 9 9 6 22 29 7 2 8 9 CHINY 0 5 4 26 28 35 5 9 9 5 22 22 6 9 KAZACHSTAN - 2 5 9 0 30 6 8 6 30 24 8 2 7 5 NIGERIA - 3 5 4 25 7 9 26 7 5 0 0 5 2 24 23 9 ETIOPIA 26 23 25 25 6 8 4 2 3 2 6 0 IRAN 3 8 24 9 6 2 3 3 9 9 2 2 4 3 5 7 KAMERUN - - 26 6 7 3 2 2 5 2 24 6 2 2 LITWA bd bd bd bd --- 68 7 6 4-5 5 - - - SYRIA 4 4 0 7 6 7 0 4 7 7 3 6 0 7 8 SUDAN 6 4 7 9 6 6 4-3 4 LIBAN 3 4 5 3 2 2 4-8 - - - 0 7 LIBERIA 4 35 2 2 3-3 3 3 2 3 0 0 BOŚNIA- HERCEGOW. 39 4 7 - - 7 - - - - - - - - INNE 23 4 76 3 74 90 75 69 86 76 62 65 44 32 24 5 4 OGÓŁEM: 598 843 32 353 3423 306 4662 4528 569 6906 8079 6860 7093 0048 857 0587 6534 Źródło: dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rocznik Demograficzny, 20 kilkudziesięciu zwolenników prezydenta Allende z Chile. Osobnym przypadkiem było przyjęcie kilkuset dziecisierot z Korei Północnej, lecz odesłanych z powrotem do kraju po ukończeniu szkoły. 0

Po transformacji ustrojowej pierwsza grupa uciekinierów pojawiła się w naszym kraju nieoczekiwanie w 990 r., kiedy władze szwedzkie deportowały kilkusetosobową grupę obywateli Etiopii, Somalii, Libanu, Iraku oraz Syrii, którzy poszukiwali azylu, a przedostali się rzekomo do Szwecji przez Polskę. Ze względu na brak odpowiednich rozwiązań prawnych, opiekę nad deportowanymi osobami przejął Polski Czerwony Krzyż. Między innymi na skutek rozpowszechnienia przez media informacji o przyjęciu uchodźców przez Polskę do PCK zaczęło zgłaszać się coraz więcej cudzoziemców przebywających czasowo w Polsce, postanawiając ubiegać się o status uchodźcy, mimo że do końca 99 r. nie było przepisów umożliwiających jego nadawanie w Polsce. Od początku powstania systemu przyjmowania uchodźców w Polsce do naszego kraju trafiały osoby z najrozmaitszych zakątków świata (Tabela 3). W latach 992-993 najwięcej osób ubiegających się o status przyjeżdżało z Etiopii, Armenii, Iraku oraz Libanu. W kolejnych latach obserwować można było przewagę obywateli państw Azji Południowej (Indie, Pakistan, Afganistan, Sri Lanka, Bangladesz). Natomiast pod koniec lat 90-tych XX w. gwałtownie wzrosła liczba ubiegających się o status uchodźcy Ormian, Romów z Rumunii i Bułgarii oraz Wietnamczyków. A zatem aż do 999 r. polski system charakteryzowała wyraźna tendencja do przewagi liczebnej wśród ubiegających się o status jednej lub kilku narodowości, przy jednoczesnym wzroście liczby składanych wniosków. Tabela 4. Liczba osób, którym w RP nadano status uchodźcy w latach 2006 20 (najliczniej reprezentowane obywatelstwa) Kraj obywatelstwa 2006 2007 2008 2009 200 20 wszystkie obywatelstwa 423 6 86 3 82 57 w tym najliczniejsze: Białoruś 8 3 4 20 9 22 Irak 5 28 5 Rosja 384 04 29 02 42 82 Źródło: dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rocznik Demograficzny, 20 Rok 2000 był początkiem wzmożonego napływu osób chcących otrzymać azyl w Polsce z regionu Kaukazu Północnego, w tym przede wszystkim deklarujących narodowość czeczeńską (80-90%). Poza nimi o status najczęściej występowali obywatele Białorusi, Pakistanu oraz Ukrainy. Dopiero w 2009 r. dominację Czeczenów zakłócił wzmożony przyjazd obywateli Gruzji. Jednakże nie mogli oni liczyć w Polsce na pozytywne rozpatrzenie wniosków, gdyż były one traktowane jako nieuzasadnione, a Gruzja jako państwo będące w stanie zapewnić bezpieczeństwo swoim obywatelom. W ostatnich latach podobnie jak i w poprzednich najliczniejszą grupę osób, którym przyznano status

uchodźców, tworzą obywatele Rosji, najczęściej narodowości czeczeńskiej. Wnioski rozpatrzone pozytywnie stanowią jednak niewielki procent wszystkich złożonych wniosków. Kolejną stosunkowo liczną grupą osób, którym przyznano status uchodźcy są obywatele Białorusi. W tym miejscu należy też wspomnieć o statystykach dotyczących przyznania ochrony uzupełniającej gwarantującej taki sam zakres praw jak w przypadku przyznania statusu uchodźcy oraz wydania zgody na pobyt tolerowany (bez prawa do programu integracyjnego). I tak pobyt tolerowany, który w myśl ustawodawców jest wydawany, gdy występuje niewykonalność lub niedopuszczalność wydalenia (np. naruszałoby to prawo do życia rodzinnego), choć cudzoziemiec nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, obejmuje w głównej mierze Czeczenów (Tabela 5). Podobnie rzecz ma się w przypadku przyznawanej ochrony uzupełniającej osobom, które nie spełniają warunków do nadania statusu uchodźcy, lecz powrót do ich kraju może narazić ich na orzeczenie kary śmierci lub wykonanie egzekucji, tortury, nieludzkie traktowanie, poważne ryzyko dla życia i zdrowia 2. Tabela 5. Liczba osób, którym przyznano ochronę uzupełniającą i zgodę na pobyt tolerowany w latach 2009-20 w RP Kraj obywatelstwa 2008 2009 200 20 Ochrona uzupełniająca wszystkie obywatelstwa 074 236 95 207 w tym najliczniejsze: Białoruś 3 0 0 2 Irak 3 22 5 8 Rosja 057 226 72 80 Sri Lanka 8 6 Pobyt tolerowany wszystkie obywatelstwa 507 65 96 2 w tym najliczniejsze: Armenia 4 6 9 37 Białoruś 2 6 3 Chiny 0 2 Indie 0 0 Irak 0 0 0 Nigeria 0 0 Rosja 486 46 98 2 Ukraina 4 3 5 Wietnam 3 6 5 Bezpaństwowcy 2 4 0 Źródło: dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rocznik Demograficzny, 20 2 Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP z 3 czerwca 2003. 2

Zbiorowość uchodźców pozostaje zróżnicowana nie tylko pod względem narodowości, kraju pochodzenia i tożsamości etnicznej, lecz także religii, wieku i płci. Grupa ta wyróżnia się z otoczenia również ze względu na specyficzne potrzeby związane z traumatycznymi doświadczeniami w krajach pochodzenia, które stały się przyczyną ich wyjazdu oraz często traumatycznymi wydarzeniami w trakcie podróży do kraju przyjmującego. Jak podkreśla Grzymała-Moszczyńska 3, stawanie się uchodźcą to proces, który obejmuje kolejne następujące po sobie etapy: fazę przedmigracyjną charakteryzującą się poczuciem zagrożenia, pojawiającymi się urazami psychicznymi i fizycznymi, przy jednoczesnym braku należytej pomocy medycznej bądź złym odżywianiu się itp. ucieczkę, proces uzyskania statusu uchodźcy, będący procesem przejściowym i obejmującym początki akulturacji, przystosowywanie się i początek życia w nowym kraju, osiedlenie się w kraju azylu wówczas uchodźca może wstąpić na ścieżkę integracji, asymilacji, separacji bądź marginalizacji, podjąć decyzję o reemigracji do kraju trzeciego lub repatriacji i próbie reintegracji. W procesie adaptacji uchodźców ważne są nie tylko przyczyny i sposób migracji, wcześniejsze doświadczenia migranta i oczekiwania wobec migracji, lecz także możliwość powrotu oraz zapewnienia bezpieczeństwa bliskim. Ze względu na specyfikę sytuacji uchodźców państwa przyjmujące decydują się na uruchomienie specjalnych programów pomocowych i integracyjnych. Podobnie jest też w przypadku Polski. Osoby ubiegające się o przyznanie statusu uchodźcy mają zapewnioną opiekę socjalną zakwaterowanie w specjalnych ośrodkach (kilkanaście ośrodków, głównie w Warszawie i okolicach oraz we wschodniej Polsce), wyżywienie, opiekę medyczną, środki czystości, drobne kieszonkowe. Natomiast osoby, którym przyznano status bądź ochronę uzupełniającą mają prawo do indywidualnego programu integracyjnego obejmującego udzielenie pomocy w nauce języka polskiego, znalezieniu pracy i mieszkania. Jednak jak wskazują przeprowadzone wcześniej badania 4, niewielu uchodźców po zakończeniu programu ma pracę, lokum i płynnie mówi po polsku, przy czym Polska wciąż często traktowana jest przez nich jako kraj tranzytowy na drodze do Europy Zachodniej. W tym miejscu należy podkreślić, że działania integracyjne skierowane są do bardzo wąskiej grup osób jedynie tych ze statusem uchodźcy oraz posiadających ochronę uzupełniającą. Tymczasem problemy adaptacyjne dotyczą także osób oczekujących 3 H. Grzymała-Moszczyńska, E. Nowicka, Goście i gospodarze: problem adaptacji kulturowej w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społecznościach lokalnych, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 998. 4 J. Frelak, W. Klaus, J. Wiśniewski [red.], Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 2007. 3

na rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy oraz tych, które otrzymały zgodę na pobyt tolerowany. Problemy adaptacyjne tych imigrantów można podzielić na kilka kategorii: przedłużający się stan niepewności i lęk o przyszłość, konflikty między uchodźcami wynikające z różnic kulturowych, przenoszeniem konfliktów (m.in. etnicznych) z kraju pochodzenia, kłopoty w kontaktach z lokalną społecznością wywołane uprzedzeniami, niechęcią wobec przybyszy, nieznajomością języka i kultury, kłopoty w kontaktach z urzędnikami wywołane nieznajomością przepisów bądź niekompetencją i brakiem przygotowania urzędników, jak również barierami językowi i komunikacyjnymi, kłopoty w kontaktach z personelem ośrodka wywołane m.in. błędną interpretacją zachowań imigrantów, a także brakiem przygotowania psychologicznego czy też kulturowego pracowników ośrodków, instytucjonalizacja uchodźców przedmiotowe i bezosobowe traktowanie uchodźców, brak informacji, możliwości podejmowania decyzji, rozwinięcie syndromu wyuczonej bezradności, izolacja w ośrodkach w związku z ich lokalizacją, brakiem środków na transport, brakiem kontaktów z otoczeniem, bezczynność i nuda spowodowana niemożnością podjęcia pracy, co skutkuje niemożnością zadbania o potrzeby rodziny, poczuciem bycia niepotrzebnym, popadaniem w apatię, frustracją, brak intymności wywołany dzieleniem przestrzeni z nieznanymi osobami, wieloosobowe pokoje, wspólne łazienki itp. Należy pamiętać, że szybka i skuteczna integracja uchodźców oraz osób z przyznanym pobytem tolerowanym leży w interesie państwa. Pozostawienie ich samym sobie grozi nie tylko marginalizacją tej grupy, lecz także uzależnieniem jej od stałej pomocy społecznej. Migracje zarobkowe Migranci ekonomiczni wjeżdżają do Polski na podstawie wizy w celu wykonywania pracy. Następnie mogą ubiegać się o uzyskanie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, a po 5 latach nieprzerwanego pobytu legalnego o zezwolenie na pobyt stały. Jednakże migracje zarobkowe do Polski to przede wszystkim migracje krótkookresowe. Migranci ekonomiczni dzielą się na dwie główne grupy: cudzoziemcy pochodzący z państw zachodnich to przede wszystkim wysoko wykwalifikowani pracownicy i kadra zarządzająca; 4

podczas gdy imigranci z państw byłego bloku wschodniego to przeważnie migranci sezonowi i cyrkulacyjni, którzy podejmują prace w budownictwie i rolnictwie. Począwszy od 2007 r. liczba wydawanych zezwoleń na pracę stale rośnie. Głównymi sektorami zatrudnienia cudzoziemców w 200 r. pozostawał handel (6% wydanych zezwoleń), budownictwo (6%), produkcja (%) oraz nauka, badania i inżynieria (9%) 5. Jeśli chodzi o główne kraje wysyłające, to na pierwszym miejscu znajduje się Ukraina (35%), a na kolejnych Chiny (7%), Wietnam (6%), Nepal (6%), Białoruś (5%), Turcja (4%) oraz Indie (3%). Wśród osób zajmujących się handlem dominują obywatele Chin, Ukrainy oraz Wietnamu. W przemyśle zatrudnienie znajdują przede wszystkim Ukraińcy, natomiast w budownictwie Ukraińcy i Chińczycy. Nową ciekawą grupą są Nepalczycy, którzy pojawili się w Polsce stosunkowo niedawno i zatrudnieni są jako wysoko wykwalifikowani pracownicy w sektorze badań i technologii 6. Tabela 6. Cudzoziemcy, którzy otrzymali zezwolenie na pracę w Polsce w latach 2008-20 Kraj obywatelstwa 2008 2009 200 20 Armenia 44 69 452 457 Bangladesz 57 223 676 680 Białoruś 834 2395 958 725 Chiny 2882 4998 637 5854 Egipt 46 53 29 34 Filipiny 99 45 349 277 Gruzja 09 49 95 57 Indie 98 233 96 055 Izrael 92 0 87 73 Japonia 532 553 390 282 Kanada 73 83 66 8 Kazachstan 4 45 27 3 Korea Pd. 680 756 635 550 Koreańska Rep. Ludowo-Dem. 85 280 58 335 Mołdawia 579 772 682 07 Mongolia 272 27 40 22 Nepal 246 90 258 202 Nigeria 72 3 5 03 Pakistan 39 87 9 84 Rosja 429 543 505 549 Serbia 82 4 203 64 Syria 85 2 02 Tajlandia 296 952 323 284 Turcja 527 560 52 87 Ukraina 632 0200 350 8669 USA 370 44 444 484 Uzbekistan 4 345 434 69 Wietnam 200 2577 2252 2504 Ogółem 2733 3240 372 40808 Źródło: dane Rocznik Demograficzny, 20 5 A. Fihel, P. Kaczmarczyk, R. Stefańska, Recent Trends in International Migration in Poland, Central and Eastern European Migration Review, Vol., No., December 202. 6 Tamże. 5

Dostępne dane wskazują jednak na niewielkie zmiany dotyczące zatrudnienia cudzoziemców w Polsce w ciągu ostatnich lat. Podziały zarówno ze względu na sektory zatrudnienia, jak i obywatelstwo zatrudnianych w Polsce cudzoziemców pozostają stabilne. Od lat najwięcej pozwoleń na pracę wydawanych jest w województwie mazowieckim (w 200 r. ponad połowa wydanych indywidualnych zezwoleń). Pozostałe regiony przyciągające cudzoziemskich pracowników to województwa śląskie, pomorskie oraz lubuskie. Warto w tym miejscu dodać, że od 2009 r. obowiązuje uproszczona procedura dotycząca zatrudniania cudzoziemców w Polsce, dzięki której obywatele Białorusi, Gruzji, Mołdawii, Ukrainy oraz Rosji nie muszą ubiegać się o pozwolenie na pracę, jeśli chcą ją podjąć na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy w ciągu 2 następujących po sobie miesięcy. W takich przypadkach do wydania wizy wystarcza deklaracja pracodawcy o chęci zatrudnienia cudzoziemca. W związku z tymi nowymi regulacjami odnotowano znaczący wzrost napływających do urzędów deklaracji pracodawców. W 200 r. ich liczba wyniosła 80 tys. Przytłaczająca większość dotyczyła ukraińskich pracowników, którzy podejmowali sezonową pracę w rolnictwie oraz budownictwie. Pozostała dokumentacja dotyczyła przede wszystkim usług domowych, hotelarstwa oraz gastronomii. W tym ostatnim sektorze dominują imigranci z Wietnamu, Chin i Turcji. Imigranci zatrudniają rodaków jako kucharzy pomocników i kierowców, natomiast Polaków jako pomoc w obsłudze klientów. Migranci cyrkulujący z państw byłego ZSRR postrzegają pracę w usługach gastronomicznych jako tymczasową i mniej dochodową. Dlatego też przypadki ich zatrudnienia w tym sektorze są bardzo rzadkie. Obywatele Ukrainy znacznie częściej wybierają pracę sezonową w rolnictwie i sektorze usług domowych. I chociaż zdarzają się przypadki podejmowania tego typu pracy przez imigrantki z Wietnamu, to jednak w rodzinach wietnamskich preferowane jest zatrudnianie polskich opiekunek ze względu na ułatwioną możliwość nauki polskiego przez dzieci. Ponadto zajęcia te są postrzegane przez imigrantów z Wietnamu jako mało prestiżowe i przynoszące niewielki dochód. Z kolei największym zróżnicowaniem struktury zatrudnia pod względem pochodzenia cudzoziemców charakteryzuje się sektor edukacji. Najliczniejszą grupę w nim zatrudnionych stanowią migranci osiadli z Ukrainy i Białorusi oraz nauczyciele z krajów zachodnich (jednakże tylko część to dyplomowani nauczyciele). Co istotne, w 2006 r. możliwość nauczania w Polsce bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę otrzymali cudzoziemcy, którzy uczą języków ojczystych w szkołach publicznych. 6

Bibliografia Fihel A., Górny A., Grzymała-Kazłowska A., Kępińska E., Piekut A., Od zbiorowości do społeczności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności imigranckich w Polsce, CMR Working Papers, Nr 27/(85), Warszawa 2007. Fihel A., Kaczmarczyk P., Stefańska R., Recent Trends in International Migration in Poland, Central and Eastern European Migration Review, Vol., No., December 202. Fihel A. [red.], Recent Trends in International Migration in Poland. The 20 SOPEMI report, CMR Working Paper 52(0), Ośrodek Badań nad Migracjami UW, Warszawa 20. Frelak J., Klaus W., Wiśniewski J. [red.], Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 2007. Górny A., Grabowska-Lusińska I., Lesińska M., Okólski M. [red.] Transformacja nieoczywista. Polska jako kraj imigracji, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 200. Górny A., Grabowska-Lusińska I., Lesińska M., Okólski M. [eds.], Immigration to Poland: Policy - Labour Market Integration, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 200. Grzymała-Kazłowska A., Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów w Polsce, OBM WNE UW, Warszawa 2008. Grzymala-Kazłowska A., Łodziński S., Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. Grzymała-Moszczyńska H., Nowicka E., Goście i gospodarze: problem adaptacji kulturowej w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społecznościach lokalnych, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 998. Hut P., Warunki życia i proces adaptacji repatriantów w Polsce w latach 992-2000, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2000. Iglicka K. [red.], Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002. Lesińska M. [red.], Polityka państwa wobec migracji powrotnych własnych obywateli. Teoria i praktyka, CMR Working Papers, Nr 44/(02), Warszawa 200. Łodziński S., Hut P., Widely Open Closed Doors. The Repatriation and Repatriation Policy in Poland after 989, [w:] Nowicka E., Firouzbakhch H. [eds.], Homecoming: an anthropology of return migrations, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008. Okólski M., Poland's migration: growing diversity of flows and people, CMR Working Papers No. 29, Warszawa 999. Rafalik N., Cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce teoria a rzeczywistość (praktyka) (stan prawny na dzień 3 grudnia 20 r.), CMR Working Paper, 7

Nr 55(3), Warszawa 202. Weinar A., Tak daleko stąd, tak blisko europeizacja a integracja legalnych imigrantów, uchodźców i repatriantów w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Iglicka K. [red.], Integracja czy dyskryminacja? Polskie wyzwania i dylematy u progu wielokulturowości, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. Wyszyński R., Citizenship or Nationality a Difficult Return from Kazakhstan, [w:] Nowicka E., Firouzbakhch H. [eds.], Homecoming: an anthropology of return migrations, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008. Ząbek M., Łodziński S., Uchodźcy w Polsce: próba spojrzenia antropologicznego, Polska Akcja Humanitarna, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr, Warszawa 2008. Tekst opracowany w ramach Specjalistycznej Szkoły Facylitacji Społecznej na rzecz Przeciwdziałania Dyskryminacji poziom zaawansowany. Projekt: Sieć na rzecz promowania równości i różnorodności w działaniach administracji publicznej Równość i Różnorodność praktycznie realizowany przez Funduszu Współpracy i Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 8