Spis treści. Eksport województwa pomorskiego ujęcie statystyczne. (Przemysław Susmarski)

Eksport województwa pomorskiego ujęcie statystyczne (Przemysław Susmarski) Spis treści Spis treści...1 Streszczenie...2 Wprowadzenie...3 Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystywane w analizie eksperckiej...3 Opis wyników analizy...4 Załącznik 1...15 Załącznik 2...17 Załącznik 3...21 Załącznik 4...25 1

Streszczenie Poziom aktywności eksportowej należy do głównych mierników pozycji kraju w globalizującej się gospodarce światowej. Eksport jest kluczową składową szeregu wskaźników służących pomiarowi konkurencyjności gospodarek krajowych i regionalnych. Nie bez powodu uznaje się jego wartość za jeden z najważniejszych czynników rozwoju gospodarczego. Mając na uwadze ograniczony popyt lokalny aktywność eksportowa częstokroć jest jedynym sposobem na rozwój przedsiębiorstw dzięki zdobywaniu nowych rynków. Jest ona również bodźcem modernizowania działalności firm, wymuszając wdrażanie innowacji. W rzeczywistości, jak wskazują dostępne dane statystyczne, globalny kryzys finansowy sprzyjał ograniczeniu działalności eksportowej. Pomorski eksport został szczególnie mocno dotknięty przez spowolnienie gospodarcze. Spadek wolumenu sprzedaży zagranicznej skutkował jednakże zmianą struktury produktowej oraz geograficznej eksportu województwa. Paradoksalnie, oznaczało to jednocześnie, obserwowaną w województwie pomorskim, konieczność penetracji nowych rynków zbytu oraz wykształcenia w tym zakresie nowych kompetencji. Powodem do niepokoju wydaje się być niekorzystne przemodelowanie struktury produktowej. Zdecydowanie zmniejszył się bowiem udział towarów cechujących się wysokim poziomem zaawansowania technologicznego. Pomorskie specjalizujące się jeszcze do niedawna w eksporcie towarów z grupy: maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny, urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń utraciło przewagę komparatywną. Pomorskie cechuje się przeciętnym, porównywalnym do ogólnopolskiego stopniem otwartości gospodarki, mierzonym za pomocą relacji eksportu do PKB. Dostępne dane (najbardziej aktualne o PKB w układzie regionalnym pochodzą z 2010 r.) wskazują, iż poziom otwartości w latach 2004-2010 zmniejszył się (w 2004 r. region był liderem wśród województw pod względem omawianej relacji). Innymi słowy za wzrost gospodarczy w coraz większym stopniu odpowiada rynek krajowy. Specyficzną cechą pomorskiego eksportu jest relatywnie niski udział eksportu realizowanego przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego. Przeciętnie w Polsce odsetek ten kształtuje się na poziomie przekraczającym 60 proc. Dla Pomorskiego omawiana wartość w 2011 r. sięgnęła 39,8 proc. (niższa była jedynie w Podlaskiem 37,3 proc.). Oznacza to jednocześnie, że za prawie 60 proc. sprzedaży zagranicznej województwa odpowiadają podmioty krajowe. Warto również zaznaczyć, że dynamika eksportu realizowanego przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego nie nadąża za dynamiką regionalnego produktu brutto ich wkład (mimo rosnącego wolumenu obrotów wydaje się coraz mniejszy). Nie uwzględnia to jednak szczególnie istotnej w czasach kryzysu kwestii cen transferowych służących rozliczeniom zagranicznym podmiotów zależnych. Ceny te zwykle różnią się od tych, które są deklarowane w transakcjach pomiędzy podmiotami niezależnymi 1 i mogą zniekształcać rzeczywisty obraz obrotów handlowych. Jeszcze istotniejszy jest fakt, iż dane o obrotach handlu zagranicznego podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego nie obejmują informacji o podmiotach z sektora finansowego. Niski poziom koncentracji geograficznej oraz wysoki poziom koncentracji produktowej to kolejne cechy charakteryzujące sprzedaż zagraniczną województwa. Zdywersyfikowana geograficznie struktura eksportu w lepszy stopniu chroni gospodarkę przed gwałtownym spadkiem popytu, w wyniku dekoniunktury, na którymś z rynków. Ponadto duża liczba krajów, do których kierowane są znaczące strumienie eksportu świadczy dobrze o znajomości specyfiki rynków 1 Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S., Handel zagraniczny województwa pomorskiego w latach 2000-2006, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, str. 16. 2

zagranicznych. W przeciwieństwie do większości pozostałych województw w przypadku Pomorza możemy mówić aż o 3 głównych rynkach eksportowych regionu: niemieckim, norweskim oraz holenderskim. Ponadto Pomorze specjalizuje się w eksporcie do Skandynawii, do której trafia niemal 20 proc. sprzedaży zagranicznej regionu. Analiza zmian struktury geograficznej eksportu województwa wskazuje na malejące z punktu widzenia sprzedaży zagranicznej znaczenie rynku niemieckiego. Coraz większą rolę odgrywa natomiast sprzedaż produktów do Niderlandów oraz Rosji. Popularniejszym kierunkiem sprzedaży eksportowej stają się również kraje bałtyckie, Republika Czeska oraz Singapur i Hong-Kong. W przeciwieństwie do struktury geograficznej eksportu w przypadku struktury produktowej sprzedaży zagranicznej województwa pomorskiego można mówić o wysokim poziomie koncentracji. Na 5 najważniejszych grup eksportowych przypada 66,5 proc. eksportu ogółem. Generalnie niski poziom dywersyfikacji produktowej nie jest korzystny, czyniąc gospodarkę województwa bardziej podatną na wahania koniunktury globalnej co zresztą zaobserwowano w latach 2008-2009). Wysoki poziom koncentracji jest po części wynikiem struktury przemysłu regionu, z istotnym udziałem przemysłu petrochemicznego oraz stoczniowego. Region posiada zresztą przewagę komparatywną w zakresie eksportu STATKÓW, ŁODZI ORAZ KONSTRUKCJI PŁYWAJĄCYCH, ORAZ W EKSPORCIE PALIW MINERALNYCH, OLEJÓW MINERALNYCH I PRODUKTÓW ICH DESTYLACJI, SUBSTANCJI BITUMICZNYCH, WOSKÓW MINERALNYCH, jak również ZBÓŻ. Wprowadzenie Województwo pomorskie okazuje się regionem stosunkowo mocno dotkniętym obserwowanym w wyniku globalnego kryzysu finansowego spowolnieniem gospodarczym. Osłabienie koniunktury globalnej znacząco przemodelowało zarówno geograficzną, jak i produktową strukturę sprzedaży zagranicznej województwa. Dotychczasowe opracowania dotyczące tej tematyki (w tym przede wszystkim bardzo wyczerpujące opracowanie Handel zagraniczny województwa pomorskiego w latach 2000-2006) nie są już w pełni aktualne 2. Tymczasem wiedza na temat struktury oraz dynamiki tak produktowej, jak i geograficznej handlu zagranicznego województwa, oparta o bieżące dane wydaje się niezbędna dla regionalnych aktorów podejmujących decyzje dotyczące wspierania przedsiębiorczości w województwie pomorskim, ze szczególnym uwzględnieniem polityki wychodzenia na nowe rynki. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystywane w analizie eksperckiej Zakres czasowy oraz przestrzenny Zasadniczo analiza obejmuje okres 2004-2012. Ze względu na zmianę klasyfikacji produktowej wprowadzoną w 2006 r. (w miejsce systematycznego wykazu wyrobów i usług SWW wprowadzono polską klasyfikacje wyrobów i usług PKWiU uniemożliwiając porównania struktur produktów przed i po zmianie) analizą struktury produktowej, geograficznej oraz produktowo-geograficznej objęto okres 2006-2012. Podobnie dostępność danych statystycznych dotyczących produktu krajowego brutto w ujęciu regionalnym wymusiła ograniczenie analizy do przedziału 2005-2010. Analiza dotyczy województwa pomorskiego. W uzasadnionych przypadkach posłużono się również informacjami o wartościach wybranych mierników dla innych województw oraz Polski. Należy zaznaczyć, że ogólnokrajowe dane o 2 Gawlikowska-Hueckel K,. Umiński S., Handel zagraniczny województwa pomorskiego w latach 2000-2006, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego 3

eksporcie oraz imporcie oprócz sumy wartości obrotów realizowaną przez wszystkie województwa uwzględniają pozycje: województwo nieznane, wynikającą z braku możliwości przyporządkowania części obrotów do konkretnego regionu. Źródła danych Dane o eksporcie wojewódzkim oraz ogólnopolskim pochodzą z bazy danych Izby Celnej w Warszawie. Są one gromadzone i agregowane w oparciu o dokumenty SAD oraz zbiór REGON. W rezultacie strumienie obrotów handlowych realizowanych przez dane przedsiębiorstwo przypisywane są nie do miejsca faktycznej jego działalności, lecz do województwa, w którym zarejestrowano spółkę (w którym znajduje się siedziba spółki). Z reguły, ze względu na wartość obrotów handlowych z krajami UE, analizowano wartość eksportu wyrażoną w euro. W uzasadnionych przypadkach pod uwagę brano również wartość obrotów handlowych wyrażoną w walucie polskiej. Pozostałe dane, które wzięto pod uwagę w analizie pochodzą z Banku Danych Lokalnych GUS, oraz 5 publikacji GUS pt. Działalność gospodarcza podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego (www.stat.gov.pl) oraz trzech raportów Pomorskiego Obserwatorium Gospodarczego (www.arp.gda.pl). Techniki i metody badawcze Pracę wykonano z wykorzystaniem metod i technik badawczych: analiza danych pierwotnych, analiza danych wtórnych, synteza, wnioskowanie, analiza przyczynowo-skutkowa. Opis wyników analizy Dynamika eksportu ogółem W 2012 r. wartość sprzedaży zagranicznej województwa wyniosła 9,59 mld euro (40,27 mld zł), czyli o 80 proc. więcej od wartości eksportu notowanej w 2004 r. Udział pomorskiego w sprzedaży zagranicznej Polski sięgnął 6,8 proc., plasując region na 5. pozycji w rankingu województw. Liderem okazało się województwo śląskie ze sprzedażą zagraniczną ponad dwukrotnie wyższą niż na Pomorzu. Eksport sytuującego się na 4. pozycji w klasyfikacji regionalnej Wielkopolskiego jest wyższy o ponad 50 proc. Za Pomorskiem uplasowało się natomiast województwo małopolskie ze sprzedażą zagraniczną niższą o około 30 proc. Pozycja Pomorskiego w rankingu województw wydaje się zatem stosunkowo stabilna. Analizowany okres można podzielić na dwa przedziały czasowe 2004-2008 oraz 2009-2012, cechujące się obserwowanym rok do roku wzrostem wartości eksportu województwa pomorskiego. Szczególnej uwagi w analizie wymagają lata 2008 oraz 2009, w których to, na skutek globalnego kryzysu gospodarczego, obserwuje się skokowy spadek sprzedaży zagranicznej regionu. Biorąc pod uwagę wartość obrotów handlowych wyrażoną w euro w latach 2007-2009 eksport województwa zmniejszył się o 25 proc. Za sprawą zmiany kursu walutowego spadku wartości złotego - spadek eksportu wyrażanego w polskim złotym był mniej dotkliwy dla gospodarki regionu, sięgając około 15 proc. 3 3 W 2007 r. 1 euro kosztowało średnio 3,78 zł, w 2008 3,52 zaś w 2009 r. za 1 euro płacono średnio 4,33 zł. 4

Wykres 1. Eksport województwa pomorskiego (euro) oraz udział eksportu województwa pomorskiego w eksporcie ogółem (proc.) w latach 2004-2012 Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie Za sprawą niższej niż ogólnopolska dynamiki eksportu obserwowanemu w latach 2004-2007 wzrostowi eksportu województwa towarzyszył systematyczny spadek udziału Pomorskiego w sprzedaży zagranicznej polskich towarów. Tendencja spadkowa przybrała na sile w okresie kryzysu gospodarczego, czego rezultatem było zmniejszenie udziału województwa w eksporcie z 8,4 proc. w 2004 r. do 5,7 proc. w 2010. Analiza zmian struktury produktowej i geograficznej może pomóc w odpowiedzi na pytanie, na ile powyższy spadek był wynikiem niższej niż przeciętna konkurencyjności towarów będących przedmiotem eksportu (z reguły to towary o niższej wartości dodanej, cechującej się niższą konkurencyjnością są bardziej podatne na wahania koniunktury globalnej), na ile zaś powodem spadku były inne czynniki (np. załamanie eksportu wybranych produktów czy też geograficznych kierunków eksportu wynikające ze zmieniających się uwarunkowań politycznych). Wykres 2. Dynamika eksportu (euro) województwa pomorskiego oraz Polski w latach 2005-2012 (rok poprzedni =100) Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie 5

Pomorskie cechuje średni stopień otwartości gospodarki mierzony udziałem eksportu w regionalnym PKB. W 2010 r. wartość powyższego wskaźnika sięgnęła 33,6 proc. i była bliska wartości wskaźnika ogólnopolskiego (33,4 proc.). Warto zauważyć, że w 2004 r. powyższy odsetek sięgał 43 proc. i był najwyższy spośród wszystkich polskich regionów (wartość dla Polski kształtowała się na poziomie 43 proc.). Można zatem mówić, iż poziom otwartości mierzony relacją eksportu oraz regionalnego PKB zmniejsza się. Gospodarka województwa jest w większym stopniu napędzana przez zmiany popytu wewnętrznego (rozumianego jako popyt krajowy) niż przez zapotrzebowanie płynące z zagranicy. Analiza zmian wartości dodanej oraz produkcji sprzedanej przemysłu wskazuje, że dzieje się tak za sprawą dynamicznego rozwoju działalności ukierunkowanej przede wszystkim na rynek polski. Dotyczy to w szczególności budownictwa (którego udział w wartości dodanej województwa pomorskiego wzrósł z poziomu 5,7 proc. w 2004 do 9,3 proc. w 2010), jak również transportu i gospodarki magazynowej (wzrost udziału w tworzeniu wartości dodanej z 6,0 proc. w 2004 r. do 6,5 w 2010 r.). Co prawda wzrasta również znaczenie sekcji M Działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej obszaru, w którym mieszczą się działalności z sektora BPO, a wiec obszaru działalności gospodarczej ukierunkowanej na rynki zewnętrzne. Omawiany wzrost w strukturze wartości dodanej jest jednak nieznaczny (z 4,4 proc. w 2004 r. do 4,5 proc. w 2010 r.), zaś sama dynamika działalności jest niższa od ogólnopolskiej. Zmniejsza się natomiast znaczenie przetwórstwa przemysłowego (z 21,0 proc. w 2004 r. do 20,0 proc. w 2010 r.). Mając na uwadze fakt, że obroty towarowe nadal dominują w wymianie międzynarodowej nie sprzyja to otwieraniu gospodarki województwa. Analiza zmian regionalnej produkcji sprzedanej przemysłu nie pozwala na wyodrębnienie dynamicznie rozwijających się działów przetwórstwa przemysłowego. Ze względu na tajemnicę statystyczną brakuje w szczególności informacji na temat dynamiki, kluczowych dla gospodarki województwa działów: Produkcja papieru i wyrobów z papieru (Sekcja C Dział 17); Wytwarzanie i przetwarzanie koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (Sekcja C Dział 19); jak również Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów (Sekcja C Dział 21). Użyteczną miarą w ocenie potencjału eksportowego jest eksport per capita. W 2012 r. wartość pomorskiego eksportu na 1 mieszkańca województwa wyniosła 4194,7 euro (o 512 euro więcej niż przeciętnie w Polsce), plasując region na 4. miejscu, za Dolnośląskiem, Śląskiem oraz Wielkopolskiem. Zwraca uwagę niższa od przeciętnej ogólnopolskiej dynamika sprzedaży zagranicznej na mieszkańca. Okazuje się jednak, że tempo z jakim zmienia się wskaźnik ogólnopolski jest nadawane przede wszystkim przez rozwijającą się sprzedaż zagraniczną województwa dolnośląskiego, które jako jedyne spośród wszystkich polskich regionów w latach 2005-2012 podwoiło sprzedaż zagraniczną przypadającą na 1 mieszkańca. Pomorskie wraz z województwami mazowieckim, śląskim oraz wielkopolskim znajduje się w grupie województw cechujących się wyższym od przeciętnej ogólnopolskiej wartości eksportu przypadającej na 1 mieszkańca oraz niższej jego dynamice (w latach 2005-2012). Warto zaznaczyć, że tempo rozwoju eksportu przeliczonego na mieszkańca w analizowanym okresie było zdecydowanie niższe niż w większości polskich regionów, co nie napawa optymizmem. 6

Wykres 3. Wartość eksportu per capita w 2012 r. oraz dynamika eksportu per capita w latach 2005-2012 (2005=100) Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie Eksport województwa pomorskiego struktura kapitałowa Struktura podmiotowa eksportu wyróżnia województwo pomorskie spośród innych regionów. Cechą charakterystyczną jest relatywnie niski udział eksportu realizowanego przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego. Przeciętnie w Polsce odsetek ten kształtuje się na poziomie przekraczającym 60 proc. Dla Pomorskiego omawiana wartość w 2011 r. sięgnęła 39,8 proc. (niższa była jedynie w Podlaskiem 37,3 proc.). Oznacza to jednocześnie, że ponad 60 proc. eksportu województwa pomorskiego przypada na podmioty regionalne, plasując region za Dolnośląskim w rankingu województw. W 2011 r. rdzennie pomorskie firmy wyeksportowały wyroby, usługi i towary o wartości przekraczającej 21 mld zł. Co więcej dynamika eksportu przedsiębiorstw pomorskich w latach 2005-2011 okazała się być wyższa (184,4) od dynamiki eksportu ogółem (159,6). Można postawić tezę, że pomorskie przedsiębiorstwa nabierają doświadczeń w zakresie sprzedaży zagranicznej, dostarczając konkurencyjne produkty na rynki międzynarodowe. Wykres 4. Wartość eksportu polskich przedsiębiorstw (bez udziału kapitału zagranicznego) w 2011 r. (mln zł) Wykres 5. Dynamika pomorskiego eksportu ogółem (zł) oraz eksportu realizowanego przez podmioty bez udziału kapitału zagranicznego (zł) w latach 2006-2011 [wartość z roku poprzedniego = 100) Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych GUS oraz Izby Celnej w Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych GUS oraz Izby Celnej w 7

Warszawie Warszawie Jest ona prawomocna patrząc na relację eksportu realizowanego przez pomorskie firmy z kapitałem krajowym oraz produktu regionalnego brutto. W latach 2005-2007 udział eksportu polskich podmiotów prowadzących działalność na Pomorzu w tworzeniu regionalnego produktu brutto wzrósł do 23,5 proc. Tendencja odwróciła się w latach 2008-2009 prowadząc do spadku wartości omawianego wskaźnika do poziomu 14,7 proc., by następnie ponownie wzrosnąć do 19,5 proc. Biorąc pod uwagę fakt, iż w 2010 r. (najświeższe dane o PKB w ujęciu regionalnym) wartość pomorskiego eksportu podmiotów bez udziału kapitału zagranicznego sięgnęła 15,5 mld zł, zaś w 2011 r. było to już ponad 21 mld wartość omawianego wskaźnika powinna nadal rosnąć. Patrząc na relację ostatnich dwóch wierszy w poniższej tabeli widać, że eksport firm krajowych ulokowanych na Pomorzu jest bardziej wrażliwy na wahania koniunktury globalnej. Tabela 1. Produkt krajowy brutto, eksport oraz ich relacje w województwie pomorskim w latach 2005-2010 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Pomorskie PKB (mln zł) 55825 60393 66962 70342 76307 79577 Eksport realizowany przez podmioty polskie ulokowane na Pomorzu (mln zł) 11394 13278 15730 12679 11242 15485 Relacja eksportu podmiotów krajowych ulokowanych na Pomorzu do pomorskiego PKB (proc.) 20,4 22,0 23,5 18,0 14,7 19,5 Relacja eksportu podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego zlokalizowanych na Pomorzu do pomorskiego PKB (proc.) 18,7 20,6 19,3 18,8 17,1 14,1 Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych GUS oraz Izby Celnej w Warszawie * - dane o eksporcie podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego nie obejmują podmiotów z sektora finansowego. Eksport wojewódzkiego sektora MSP Wg. Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIIZ) udział sektora małych i średnich przedsiębiorstw w eksporcie ogólnopolskim w 2011 r. sięgnął 25,7 proc., osiągając wartość 131,3 mld zł 4. Niestety brakuje danych na powyższy temat w ujęciu wojewódzkim. Nieco więcej informacji na temat działalności eksportowej małych i średnich przedsiębiorstw dostarczają raporty Pomorskiego Obserwatorium Gospodarczego 5. Jak wynika z badań sektora MSP w województwie pomorskim, realizowanych w 2012 r., co czwarte małe i średnie przedsiębiorstwo z województwa pomorskiego jest eksporterem. Co ważne, odsetek odpowiedzi udzielonych na pytanie o zmianę wolumenu potwierdzających w latach 2010-2011 wzrost eksportu sięga około 40 proc., będąc wyższym od udziału odpowiedzi deklarujących jego spadek. Obserwacje POG wpisują się w prezentowaną powyżej tezę o wychodzeniu pomorskich przedsiębiorstw na zagraniczne rynki. To również zdecydowanie lepiej niż w poprzedniej edycji badania POG, kiedy to odsetek firm (wśród eksporterów) deklarujących (w latach 2008-2010) wzrost eksportu sięgnął 24 proc., przy 37 proc. odpowiedzi wskazujących na spadek wolumenu sprzedaży zagranicznej. Nadal jednak struktura odpowiedzi na pytanie o zmianę wartości eksportu jest mniej korzystna od obserwowanej w latach 2006-2008. Wtedy to ponad 62 proc. eksporterów deklarowało zwiększenie wartości eksportu. Eksport województwa pomorskiego struktura geograficzna eksportu W 2012 r. pomorskie produkty były obecne na rynkach 116 państw całego świata. Na rynki 10 najważniejszych partnerów handlowych województwa trafiło 65,83 proc. sprzedaży zagranicznej pomorskiego. Mimo, że wartość ta jest porównywalna z poziomem ogólnopolskim (66,78 proc.), można mówić o niskiej koncentracji geograficznej eksportu województwa. 4 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010 2011 w latach 2010-2011, www.parp.gov.pl, str. 57 5 www.arp.gda.pl 8

Wydaje sięto być pewnego rodzaju utrudnieniem dla instytucji regionalnych, których celem jest wsparcie działalności eksportowej pomorskich przedsiębiorstw. O niskim poziomie koncentracji geograficznej mówi między innymi wartość indeksu Herfindahla-Hirschmana 6, wynosząca dla pomorskiego w 2012 r. 0,06. Oznacza to, iż eksport województwa cechuje się najniższym spośród wszystkich województw stopniem koncentracji. Co więcej w 2012 r. poziom koncentracji eksportu zmniejszył się o około 25 proc. Zmianę tę obserwuje się w większości pozostałych województw (poza lubuskim), jednak jej zakres w większości wydaje się mniejszy. Generalnie spadający poziom koncentracji geograficznej należy oceniać pozytywnie. Zdywersyfikowana geograficznie struktura eksportu w lepszym stopniu chroni gospodarkę przed gwałtownym spadkiem popytu, w wyniku dekoniunktury, na którymś z rynków. Ponadto duża liczba krajów, do których kierowane są znaczące strumienie eksportu świadczy dobrze o znajomości specyfiki rynków zagranicznych. Pozostaje jednak pytanie, na ile spadek koncentracji geograficznej jest wynikiem ograniczenia obrotów handlowych z głównymi odbiorcami produktów, na ile zaś odpowiada za to ekspansja na nowe rynki? Analiza zmian udziałów 20 najważniejszych rynków eksportowych województwa przemawia za drugim z proponowanych wariantów. W latach 2006-2012 wzrósł udział sprzedaży zagranicznej kierowanej do 11 znajdujących się na wspomnianej liście państwa, w przypadku 9 rynków odnotowano spadek. Tabela 2. Indeks koncentracji geograficznej eksportu województwa w latach 2006 oraz 2012 (Herfindahla-Hirschmana) Region 2006 2012 pomorskie 0,08 0,06 mazowieckie 0,07 0,07 łódzkie 0,09 0,07 lubelskie 0,08 0,07 świętokrzyskie 0,08 0,08 podlaskie 0,08 0,08 warmińsko - mazurskie 0,12 0,08 małopolskie 0,09 0,09 Polska 0,10 0,09 śląskie 0,11 0,09 podkarpackie 0,10 0,10 kujawsko - pomorskie 0,15 0,12 wielkopolskie 0,14 0,13 zachodniopomorskie 0,17 0,13 dolnośląskie 0,20 0,16 opolskie 0,22 0,17 lubuskie 0,26 0,28 Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie Obecnie dla Pomorza, podobnie, jak i dla całego kraju najważniejszym partnerem eksportowym pozostają Niemcy. O ile w przypadku eksportu ogólnopolskiego na rynek niemiecki trafia ponad ¼ sprzedaży zagranicznej, o tyle odsetek ten dla Pomorza sięga niespełna 12,9 proc. Niemal równorzędnymi partnerami handlowymi województwa są: Norwegia (12,61 proc.) oraz Niderlandy (10,0 proc.). Można zatem mówić o 3 głównych rynkach eksportowych regionu (nie zaś, jak w przypadku eksportu ogólnopolskiego, o jednym), w tym jednym nie należącym do strefy euro. Znaczenie rynku 6 Indeks obliczany jest wg formuły, gdzie u i oznacza udział wartości badanej cechy dla i-tego obiektu (eksportu do państwa i) w łącznej wartości badanej cechy (w eksporcie ogółem), n jest zaś liczbą analizowanych obiektów (rynków eksportowych). Indeks przyjmuje wartości od 1/n (brak koncentracji) do 1 (pełna koncentracja). 9

brytyjskiego jest obecnie podobne dla gospodarki Pomorza oraz całego kraju. Cechą charakterystyczną jest ponadprzeciętny udział eksportu do Skandynawii, do której (uwzględniając wspomnianą już Norwegię) trafia niemal 20 proc. sprzedaży zagranicznej województwa. Fakt ów można po części tłumaczyć bliskością geograficzną oraz ponadprzeciętnym zaangażowaniem inwestorów (w pewnej mierze determinowanym przez bliskość geograficzną) ze Szwecji, Danii oraz Norwegii w gospodarkę regionu 7. Wykres 6. Kierunki geograficzne eksportu województwa w 2012 roku. Tabela 3. Koncentracja eksportu województwa pomorskiego oraz Polski udziały w eksporcie na rynki 20 najważniejszych partnerów handlowych Pomorskie Polska 2006 2012 2006 2012 Niemcy (-) 18,56% 12,86% Niemcy (-) 27,04% 25,01% Norwegia (-) 13,86% 12,61% Wielka Brytania (+) 5,72% 6,80% Niderlandy (+) 6,25% 10,00% Republika Czeska 5,50% 6,25% Wielka Brytania (-) 7,56% 6,34% Francja (-) 6,24% 5,86% Rosja (+) 3,01% 5,57% Rosja (+) 4,33% 5,41% Szwecja (-) 8,70% 4,51% Włochy (-) 6,57% 4,86% Dania (+) 3,79% 4,15% Niderlandy (+) 3,82% 4,46% Stany Zjednoczone Ameryki (+) 3,74% 3,92% Ukraina (-) 3,64% 2,89% Francja (-) 5,61% 3,00% Szwecja (-) 3,20% 2,68% Singapur (+) 1,61% 2,86% Słowacja (+) 2,06% 2,56% Republika Czeska (+) 1,63% 2,52% Węgry (-) 3,04% 2,42% Estonia (++) 0,54% 2,06% Belgia (-) 2,76% 2,08% Litwa (++) 0,79% 1,89% Hiszpania 2,50% 2,00% Węgry (-) 2,46% 1,69% Stany Zjednoczone Ameryki (+) 1,94% 1,97% Belgia (-) 2,01% 1,49% Austria (+) 1,83% 1,89% Bahamy (-) 2,57% 1,46% Norwegia (-) 1,95% 1,72% Ukraina (+) 1,22% 1,25% Turcja (+) 1,20% 1,69% Hongkong (++) 0,35% 1,12% Dania (-) 1,95% 1,69% Cypr (+++) 0,14% 1,12% Litwa (+) 1,44% 1,55% Włochy (--) 1,98% 0,97% Rumunia (-) 1,19% 1,51% Źródło: Opracowanie IBnGR na Izby Celnej w Warszawie +, - oznaczają krotność zmiany udziału eksportu do danego państwa w latach 2006-2012 7 W 2010 (ostatnie dostępne dane) kapitał duński oraz szwedzki stanowił około 23 proc. wartości kapitału zagranicznego ulokowanego w województwie pomorskim (dane nie uwzględniają branży finansowej). Dla całego kraju odsetek ów sięgał 5,8 proc. 10

Wstępna analiza zmian znaczenia rynków eksportowych województwa wskazuje na malejące z punktu widzenia sprzedaży zagranicznej znaczenie rynku niemieckiego. Coraz większą rolę odgrywa natomiast sprzedaż produktów do Niderlandów oraz Rosji. Popularniejszym kierunkiem sprzedaży eksportowej stają się również kraje bałtyckie, Republika Czeska oraz Singapur i Hong-Kong. Warto mieć jednak na uwadze, że ze względu na rozmiar gospodarki województwa struktura eksportu cechuje się większą zmiennością niż struktura eksportu ogólnopolskiego (o widocznej zmianie może zadecydować wartościowa sprzedaż o charakterze incydentalnym). Eksport województwa pomorskiego struktura produktowa eksportu W przeciwieństwie do struktury geograficznej eksportu w przypadku struktury produktowej sprzedaży zagranicznej województwa pomorskiego można mówić o wysokim poziomie koncentracji. Na 5 najważniejszych grup eksportowych przypada 66,5 proc. eksportu ogółem. Wyższym, w ten sposób mierzonym, poziomem koncentracji cechują się jedynie województwa: dolnośląskie (67,4 proc.), śląskie (68,0 proc.) oraz warmińsko-mazurskie (66,0 proc.). Biorąc pod uwagę trzy najważniejsze grupy eksportowe wyższa koncentracja produktowa sprzedaży zagranicznej obserwowana jest jedynie w Warmińsko-Mazurskiem. Generalnie niski poziom dywersyfikacji produktowej nie jest korzystny, czyniąc gospodarkę województwa bardziej podatną na wahania koniunktury globalnej, co właśnie obserwujemy. Wysoki poziom koncentracji jest po części wynikiem struktury przemysłu regionu, z istotnym udziałem przemysłu petrochemicznego oraz stoczniowego. W 2012 r. ponad połowa sprzedaży zagranicznej województwa (56,42 proc.) przypadała na trzy najważniejsze grupy towarowe. Pierwsza z nich STATKI, ŁODZIE ORAZ KONSTRUKCJE PŁYWAJĄCE odpowiada za 28,2 proc. eksportu, decydując o specjalizacji eksportowej regionu. W wyniku zbliżonej do eksportu ogółem dynamiki sprzedaży udział ten nie zmieniał się znacząco w ostatnich kilku latach. Nie można tego powiedzieć o plasującej się na drugiej pozycji wśród hitów eksportowych grupie: PALIWA MINERALNE, OLEJE MINERALNE I PRODUKTY ICH DESTYLACJI; SUBSTANCJE BITUMICZNE; WOSKI MINERALNE (21,5 proc. udziału w eksporcie ogółem). W okresie 2006-2012 odnotowano bowiem ponad trzykrotne zwiększenie wartości sprzedaży zagranicznej (w tym czasie eksport województwa ogółem zwiększył się o około 46 proc.), co pozwoliło na zdecydowane wyprzedzenie plasujących się do 2009 r. włącznie MASZYN I URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH ORAZ ICH CZĘŚCI. Analiza zmian struktury towarowej wskazuje jednoznacznie, iż ta grupa produktowa sukcesywnie traci na znaczeniu. W 2012 r. została ona wyprzedzona przez REAKTORY JĄDROWE, KOTŁY, MASZYNY I URZĄDZENIA MECHANICZNE, ICH CZĘŚCI. Warto przy tym zauważyć, że w grupie MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRYCZNE ORAZ ICH CZĘŚCI mieszczą się artykuły zaliczane do produktów wysoko przetworzonych, o przeciętnie wysokim poziomie zaawansowania technologicznego, mniej podatnych na wahania popytu. Ich produkcja i sprzedaż przysparza większych korzyści niż produktów nisko przetworzonych (o niskiej wartości dodanej). Dlatego też nie można oceniać obserwowanego trendu pozytywnie. Z drugiej jednak strony trudno określić rzeczywisty wkład wysokiej technologii w wytwarzanie omawianych produktów. O wysokim stopniu zaawansowania technologicznego świadczy w tym wypadku przede wszystkim zaangażowanie w prace badawczo-rozwojowe, w mniejszym zaś stopniu, obecny w województwie, proces wytwórczy. Z punktu widzenia rozwoju gospodarki województwa ważniejszym wydaje być się eksport produktów o niższym poziomie zaangażowania technologicznego, pod warunkiem lokalizacji w regionie całego procesu produkcyjnego (w tym w szczególności prac badawczo-rozwojowych). Stabilny udział produktów Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające, (nie mieszczących się w klasyfikacji produktów zaawansowanych technologicznie 8 ), czy rosnący udział grupy: Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne nie musi budzić powodów do obaw 9. 8 Por. SITC REv. 4, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_sdds/annexes/htec_esms_an5.pdf 9 Wg OECD obydwie grupy produktowe są produktem przemysłów średnio-niskiej technologii (w oparciu o klasyfikacje NACE rev. 2). 11

Wysoki stopień koncentracji eksportu z dominującym udziałem produktów gałęzi o średnio-niskim poziomie zaawansowania technologicznego decyduje o strukturze eksportu wg czynników produkcji. Na liście 20 hitów eksportowych pojawia się stosunkowo dużo produktów o niskim poziomie zaawansowania technologicznego (kolor ciemnoszary). Dotyczy to w szczególności produktów rolnych oraz żywności przetworzonej. Z udziałem w eksporcie ogółem sięgającym około 1 proc. znalazł się również 1 grupa produktowa (produkty farmaceutyczne) cechująca się wysokim poziomem zaawansowania technologicznego. Tabela 4. Udział wybranych grup eksportowych w sprzedaży zagranicznej województwa pomorskiego w latach 2006-2012 Etykiety wierszy Zmiana udziału w latach 2006-2012 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające - 30,45% 28,06% 28,77% 32,46% 30,11% 35,55% 28,18% Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz ich części i akcesoria ++ 9,94% 9,18% 12,43% 6,90% 13,18% 17,42% 21,52% + 4,44% 4,56% 5,16% 5,73% 5,16% 4,83% 6,72% --- 17,99% 20,18% 15,42% 10,97% 10,81% 6,32% 5,65% Wyroby z żeliwa lub stali - 6,11% 7,12% 5,35% 5,38% 3,66% 3,52% 4,47% Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki itp.; lampy i oprawy oświetleniowe; reklamy świetlne znaki informacyjne itp.; budynki prefabrykowane - 3,84% 3,70% 3,68% 5,36% 4,48% 3,74% 3,58% - 3,34% 3,19% 3,07% 3,80% 3,73% 3,12% 2,95% Tworzywa sztuczne i artykuły z nich - 3,09% 3,04% 3,13% 3,34% 3,27% 2,96% 2,79% Zboża +++ 0,35% 0,27% 0,27% 1,60% 1,32% 1,25% 2,67% Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny - 2,63% 2,80% 3,25% 3,44% 3,04% 2,62% 2,42% Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria - 3,45% 3,27% 3,32% 2,29% 2,23% 1,91% 1,94% Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria - 2,50% 2,19% 2,05% 2,43% 2,49% 1,75% 1,58% + 1,00% 0,82% 0,85% 1,02% 0,97% 1,41% 1,53% Produkty farmaceutyczne ++ 0,36% 0,41% 0,41% 0,72% 0,86% 0,92% 0,99% Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków, lub pozostałych bezkręgowców wodnych + 0,44% 0,35% 0,43% 0,66% 0,92% 0,81% 0,79% Mięso i podroby jadalne ++ 0,32% 0,37% 0,35% 0,43% 0,52% 0,57% 0,78% Żeliwo i stal ++ 0,37% 0,47% 1,13% 0,75% 0,80% 0,75% 0,78% Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin - 1,34% 1,17% 1,10% 1,03% 0,91% 0,64% 0,70% Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i używane artykuły włókiennicze; szmaty +++ 0,21% 0,27% 0,25% 0,47% 0,41% 0,34% 0,66% ++ 0,26% 0,37% 0,65% 0,76% 0,76% 0,69% 0,66% Produkty o: Wysokim poziomie zaawansowania technologicznego Średnio wysokim poziomie zaawansowania technologicznego Średnio-niskim poziomie zaawansowania technologicznego Niskim poziomie zaawansowania technologicznego 12

Zestawienie struktury pomorskiej sprzedaży zagranicznej oraz struktury eksportu ogólnopolskiego pozwala na obliczenie wskaźnika przewagi komparatywnej (RCA)umożliwiającego ocenę przewagi województwa w relacji do średniej krajowej w sprzedaży określonych produktów 10. O wyraźnej przewadze komparatywnej można mówić, gdy wartość wskaźnika RCA jest większa od jedności. W poniższej tabeli zaprezentowano wybrane grupy produktów, w eksporcie których województwo pomorskie posiada przewagę komparatywną, a których udział w eksporcie województwa w 2012 r. przekroczył 0,5 proc. Tabela 5. Wybrane produkty eksportowe województwa pomorskiego w zakresie sprzedaży zagranicznej których region posiada przewagę komaparatywną L.p. Grupa produktowa Udział w eksporcie ogółem 2012 2006 RCA Udział w eksporcie ogółem 1. Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 28,18% 12,8 30,4% 10,5 2. Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 21,52% 4,3 9,9% 2,2 3. Wyroby z żeliwa lub stali 4,47% 1,3 6,1% 1,4 4. Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 3,58% 1,7 3,8% 1,6 5. Zboża 2,67% 5,6 0,35% 2,0 6. Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 2,42% 1,3 2,6% 1,0 7. Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne 1,58% 2,9 2,5% 4,9 8. Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria 1,53% 1,5 1,0% 1,2 9. Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków, lub pozostałych bezkręgowców 0,44% 1,1 wodnych 0,79% 1,2 10. Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt 0,66% 1,8 0,21% 0,9 11. Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i używane 0,26% 0,5 artykuły włókiennicze; szmaty 0,66% 1,5 12. Lokomotywy, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów i ich części; urządzenia sygnalizacyjne mechaniczne wszelkich typów (wł. elektromechaniczne) 0,58% 1,3 0,8% 2,0 Jak wynika z analizy RCA największa przewaga komparatywna osiągana jest w eksporcie STATKÓW, ŁODZI ORAZ KONSTRUKCJI PŁYWAJĄCYCH, ORAZ W EKSPORCIE PALIW MINERALNYCH, OLEJÓW MINERALNYCH I PRODUKTÓW ICH DESTYLACJI, SUBSTANCJI BITUMICZNYCH, WOSKÓW MINERALNYCH, jak również ZBÓŻ. W przypadku dwóch pierwszych grup towarowych wynika to ze specyfiki gospodarki województwa, jego nadmorskiego położenia oraz ulokowania drugiej pod względem wielkości w kraju rafinerii. Co ciekawe województwo utraciło przewagę komparatywną w zakresie sprzedaży zagranicznej maszyn i urządzenia elektrycznych oraz ich części; rejestratorów i odtwarzaczy dźwięku, rejestratorów i odtwarzaczy obrazu i dźwięku oraz ich części i akcesoriów. W przypadku tej grupy produktowej RCA wynosi obecnie 0,5, oznaczając brak przewagi komparatywnej województwa. Co ważne zmiana ta jest efektem zarówno spadku wartości pomorskiego eksportu (w tej grupie towarowej) oraz wzrostu wartości eksportu w innych województwach. O ile w 2006 r. na Pomorskie przypadało 11,5 proc. zagranicznej sprzedaży ogólnopolskiej MASZYN I URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH ORAZ ICH CZĘŚCI (województwo plasowało się za Mazowieckiem oraz Małopolskiem), o tyle w 2012 r. omawiany odsetek zmniejszył się do 3,4 proc., zaś Pomorskie zostało RCA 10 W tym przypadku RCA policzono jako relację udziału sprzedaży danego produktu (grupy produktów) w województwie do udziału w ogólnopolskiej sprzedaży tego samego produktu (grupy produktów). 13

wyprzedzone przez: Mazowieckie, Dolnośląskie, Wielkopolskie, Śląskie, Łódzkie oraz Małopolskie. Zjawisko to ze względu na fakt, iż są to produkty cechujące się średnio wysokim poziomem zaawansowania technologicznego nie jest korzystne. 14

Załącznik 1. Wykres 7. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz grupy produktowej: Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt w województwie pomorskim oraz w Polsce Wykres 8. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz grupy produktowej: Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków, lub pozostałych bezkręgowców wodnych w województwie pomorskim oraz w Polsce 15

Wykres 9. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz grupy produktowej: Mięso i podroby jadalne w województwie pomorskim oraz w Polsce Wykres 10. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz grupy produktowej: Ryby, skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne w województwie pomorskim oraz w Polsce 16

Załącznik 2. Tabela 6. 20 najważniejszych (mając na uwadze wartość eksportu w latach 2006-2012) produktów eksportowych województwa pomorskiego na rynek niemiecki 2006 2012 Pozycja 2006 Pozycja 2012 statki, łodzie oraz konstrukcje pływające maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz ich części i akcesoria wyroby z żeliwa lub stali meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki itp.; lampy i oprawy oświetleniowe; reklamy świetlne znaki informacyjne itp.; budynki prefabrykowane papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne tworzywa sztuczne i artykuły z nich paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne zboża drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i używane artykuły włókiennicze; szmaty produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone lokomotywy, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów i ich części; urządzenia sygnalizacyjne mechaniczne wszelkich typów (wł. elektromechaniczne) nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria 301034579 174351972 108792308 111387322 71060039 51061230 106906798 55872570 22209786 4919764 29242020 7806086 8235799 28032851 17345720 966765 3423287 13119897 8545823 9007714 92380791 1 5 59721490 2 9 86652707 4 7 1,08e+08 3 3 1,2e+08 6 2 1,04e+08 8 4 45251889 5 10 91444970 7 6 1,42e+08 11 1 81054812 24 8 25902793 9 12 34021909 19 11 24687434 18 13 13761175 10 16 12653612 12 18 14132385 38 15 4361842 28 30 6909984 13 25 10310372 17 20 13616913 15 17 17

Tabela 7. 20 najważniejszych (mając na uwadze wartość eksportu w latach 2006-2012) produktów eksportowych województwa pomorskiego na rynek norweski 2006 2012 Pozycja 2006 Pozycja 2012 statki, łodzie oraz konstrukcje pływające wyroby z żeliwa lub stali reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz ich części i akcesoria tworzywa sztuczne i artykuły z nich odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria lokomotywy, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów i ich części; urządzenia sygnalizacyjne mechaniczne wszelkich typów (wł. elektromechaniczne) przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki itp.; lampy i oprawy oświetleniowe; reklamy świetlne znaki informacyjne itp.; budynki prefabrykowane aluminium i artykuły z aluminium żeliwo i stal pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i używane artykuły włókiennicze; szmaty art. ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torebki itp. pojemniki; art. z jelit zwierzęcych (innych niż z jelit jedwabników) książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków, lub pozostałych bezkręgowców wodnych papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka ; pieczywa cukiernicze 704539000 877944708 1 1 61702367 116205504 2 2 29134640 89581737 4 3 40471267 7209093 3 9 6607688 16830522 8 5 12362769 16609836 7 6 19324616 5687692 5 11 6579737 13026639 9 7 13433274 10502855 6 8 5215373 5423095 10 12 299307 20798744 20 4 4443465 5090694 11 13 314334 6214227 19 10 1392543 2867210 12 14 1103947 580214 13 25 493085 2030738 14 16 359690 278804 18 30 41668 2142687 35 15 193100 1125879 23 19 161969 1528803 26 18 18

Tabela 8. 20 najważniejszych (mając na uwadze wartość eksportu w latach 2006-2012) produktów eksportowych województwa pomorskiego na rynek holenderski 2006 2012 Pozycja 2006 Pozycja 2012 paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 85984502 339902834 2 2 statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 53778047 383304916 3 1 maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz ich części i akcesoria 128805718 10764528 1 12 wyroby z żeliwa lub stali 47095500 19285914 4 8 reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 13635729 27634896 5 3 papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 11538455 13241451 6 10 meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki itp.; lampy i oprawy oświetleniowe; reklamy świetlne znaki informacyjne itp.; budynki prefabrykowane 7743038 15002589 8 9 zboża 2462258 20078902 16 6 lokomotywy, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów i ich części; urządzenia sygnalizacyjne mechaniczne wszelkich typów (wł. elektromechaniczne) 5920785 5807381 11 14 drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 8352515 4557598 7 17 skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich 941721 21167834 24 4 tworzywa sztuczne i artykuły z nich 6401047 5343314 9 15 aluminium i artykuły z aluminium 3595695 5832121 14 13 przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria 1968580 11571582 19 11 produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 3772206 4467985 12 18 pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt 955450 19540881 23 7 odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 3611038 2304242 13 21 mięso i podroby jadalne 925340 3812597 25 19 ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne 3410845 5233210 15 16 tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 20190268 0 5 Tabela 9. 20 najważniejszych (mając na uwadze wartość eksportu w latach 2006-2012) produktów eksportowych województwa pomorskiego na rynek rosyjski 2006 2012 Pozycja 2006 Pozycja 2012 statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 27256543 187237936 1 1 reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 21057734 50373377 3 3 paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 2051715 71233315 18 2 tworzywa sztuczne i artykuły z nich 24297786 18997525 2 8 maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, 13784744 19392636 6 7 19

rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz ich części i akcesoria wyroby z żeliwa lub stali 13781506 21888848 7 6 produkty farmaceutyczne 9145798 28968350 8 4 papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 14190846 10168922 4 12 pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 13854827 14307590 5 9 przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin 3774456 11617129 12 10 meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki itp.; lampy i oprawy oświetleniowe; reklamy świetlne znaki informacyjne itp.; budynki prefabrykowane 7279322 10282440 10 11 mięso i podroby jadalne 4802 24275496 66 5 obuwie, getry i podobne; części tych artykułów 8455505 5571706 9 14 odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 4013280 5323373 11 15 olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne lub toaletowe 3198418 2370177 14 24 odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin 3292451 3625242 13 16 ekstrakty garbników lub środków barwiących i ich pochodne ; garbniki i pochodne; barwniki, pigmenty; farby i lakiery; kit i inne masy uszczelniające; atramenty 2837108 2948525 15 18 różne przetwory spożywcze 714906 7732497 30 13 sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement 1617760 2479837 21 22 drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 2026634 2754280 19 20 Tabela 10. 20 najważniejszych (mając na uwadze wartość eksportu w latach 2006-2012) produktów eksportowych województwa pomorskiego na rynek szwedzki 2006 2012 Pozycja 2006 Pozycja 2012 paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 210189004 248963368 1 1 maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz ich części i akcesoria 185303110 27375943 2 2 wyroby z żeliwa lub stali 30632654 25516133 5 3 meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki itp.; lampy i oprawy oświetleniowe; reklamy świetlne znaki informacyjne itp.; budynki prefabrykowane 19103671 23335918 6 4 reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 37754146 12483520 3 6 pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 33847616 10999035 4 9 drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 7249799 11826576 10 8 tworzywa sztuczne i artykuły z nich 8547506 12054199 7 7 lokomotywy, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów i ich części; urządzenia sygnalizacyjne mechaniczne wszelkich typów (wł. elektromechaniczne) 7959226 13780394 8 5 odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 7562778 1834085 9 19 statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 2801366 1353549 12 20 papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 1966438 4672530 16 11 zboża 8512372 68 10 przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria 2675781 1900725 13 17 artykuły różne z metali nieszlachetnych 2185891 2939933 15 14 ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne 1436353 4406590 18 12 20

mięso i podroby jadalne 2576402 701539 14 26 pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i używane artykuły włókiennicze; szmaty 1478725 1965735 17 16 przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin 702 3396555 60 13 aluminium i artykuły z aluminium 1162315 1103604 19 23 Załącznik 3. Eksport województwa pomorskiego dynamika geograficzna eksportu Mając na uwadze znaczenie poszczególnych rynków eksportowych oraz tempo zmian poniżej zaprezentowano analizę dynamiki eksportu województwa pomorskiego na wybrane rynki. Dane statystyczne obrazujące analizowane zmiany umieszczono w załączniku 2. Niemcy Jak już wspomniano Niemcy są najważniejszym rynkiem eksportowym województwa. W analizowanym okresie odnotowywano naprzemienne wzrosty oraz spadki sprzedaży zagranicznej. W rezultacie wartość eksportu Pomorskiego na rynek zachodniego sąsiada wzrosła w latach 2006-2012 zaledwie o 1,1 proc. Sfomułowanie zaledwie jest o tyle uzasadnione, że w tym samym okresie wzrost ogólnopolskiej sprzedaży na rynek niemiecki sięgnął 51 proc. Co więcej dynamika eksportu wojewódzkiego do Niemiec odbiegała również znacząco od dynamiki eksportu województwa ogółem. Wykres 11. Wartość, dynamika eksportu ogółem oraz eksportu do wybranego kraju w województwie pomorskim i w Polsce Źródło: Opracowanie IBnGR na Izby Celnej w Warszawie Analizowane zmiany są pochodną radykalnej reorientacji produktowej sprzedaży zagranicznej województwa na rynek niemiecki. Wydaje się, że mają one raczej wymiar niekorzystny. Miejsce produktów wysoce przetworzonych zajmują towary o niższym wkładzie wartości dodanej. Dotychczasowe hity eksportowe czyli grupy towarowe: STATKI, ŁODZIE ORAZ KONSTRUKCJE PŁYWAJĄCE oraz MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRYCZNE ORAZ ICH CZĘŚCI; REJESTRATORY I ODTWARZACZE DŹWIĘKU, REJESTRATORY I ODTWARZACZE OBRAZU I DŹWIĘKU ORAZ ICH CZĘŚCI I AKCESORIA znacząco straciły na znaczeniu. Wartość sprzedaży na rynek niemiecki powyższych produktów w latach 2006-2012 spadła odpowiednio o 69,3 oraz 65,7 proc. Ich miejsce zajęły dominujące w sprzedaży zagranicznej województwa PALIWA 21

MINERALNE, OLEJE MINERALNE I PRODUKTY ICH DESTYLACJI; SUBSTANCJE BITUMICZNE; WOSKI MINERALNE (ponad sześciokrotny wzrost wartości sprzedaży województwa na rynek niemiecki) oraz PAPIER I TEKTURA; ARTYKUŁY Z MASY PAPIERNICZEJ, PAPIERU LUB TEKTURY (wzrost o 70 proc.). W pierwszej 10 najważniejszych produktów eksportowych województwa uplasowały się również, dzięki ponad 16-krotnemu wzrostowi sprzedaży ZBOŻA. Ponad 4,5 krotnie wzrosła wartość eksportu grupy produktowej REAKTORY JĄDROWE, KOTŁY, MASZYNY I URZĄDZENIA MECHANICZNE; ICH CZĘŚCI. Norwegia Norwegia pozostaje drugim rynkiem eksportowym województwa. W latach 2006-2012 wartość sprzedaży zagranicznej regionu kierowanej na rynek tego państwa wzrosła o prawie 33 proc. Wzrost ten był nieznacznie niższy od tempa przyrostu eksportu regionu ogółem, jak również ogólnopolskiego eksportu kierowanego do Norwegii. Wykres 12. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz eksportu do wybranego w województwie pomorskim oraz w Polsce W przeciwieństwie do zmian obserwowanych w strukturze eksportu województwa do Niemiec struktura sprzedaży Pomorskiego do Norwegii nie zmienia się znacząco. Pozycja najważniejszych produktów eksportowych województwa: (1) STATKI, ŁODZIE ORAZ KONSTRUKCJE PŁYWAJĄCE; (2) WYROBY Z ŻELIWA LUB STALI oraz REAKTORY JĄDROWE, KOTŁY, MASZYNY I URZĄDZENIA MECHANICZNE; ICH CZĘŚCI plasują się w 2012 r. nie zmieniła się niemal w rankingu hitów eksportowych w latach 2006 oraz 2012. Zdecydowanie spadło znacznie grupy produktowej: PALIWA MINERALNE, OLEJE MINERALNE I PRODUKTY ICH DESTYLACJI; SUBSTANCJE BITUMICZNE; WOSKI MINERALNE. Co ciekawe, wzrosło znaczenie wyrobów zaliczanych do grupy MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRYCZNE ORAZ ICH CZĘŚCI; REJESTRATORY I ODTWARZACZE DŹWIĘKU, REJESTRATORY I ODTWARZACZE OBRAZU I DŹWIĘKU ORAZ ICH CZĘŚCI I AKCESORIA, jak również grupy: PRZYRZĄDY I APARATURA, OPTYCZNE, FOTOGRAFICZNE, KINEMATOGRAFICZNE, POMIAROWE, KONTROLNE, PRECYZYJNE, MEDYCZNE LUB CHIRURGICZNE; ICH CZĘŚCI I AKCESORIA. Generalnie zmianę struktury eksportu województwa do Norwegii należy oceniać pozytywnie. Niderlandy Niderlandy plasują się na trzeciej pozycji wśród najważniejszych rynków eksportowych województwa. Dynamika eksportu w latach 2006-2012 cechowała się wysoką zmiennością. Dotyczy to w szczególności lat 2008-2009, kiedy to odnotowano niemal dwukrotny spadek wartości eksportu oraz lat 2009-2010, kiedy to dla odmiany wartość sprzedaży zagranicznej wzrosła dwukrotnie. Niemal równie wysoki wzrost odnotowano również w 2012 r. Ostatecznie eksport pomorskiego do 22

Holandii w latach 2006-2012 wzrósł ponad dwukrotnie (z 410 mln euro do 959 mln euro). Obserwowany kierunek zmian był zgodny z tendencją ogólnopolską wskazując, że ich przyczyny mają charakter ponadregionalny. Wykres 13. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz eksportu do wybranego w województwie pomorskim oraz w Polsce W przeciwieństwie do radykalnych zmian struktury eksportu kierowanego na rynek niemiecki, struktura sprzedaży zagranicznej województwa do Niderlandów zmienia się w zdecydowanie mniejszym stopniu. Plasujące się w 2006 r. na drugiej pozycji wśród hitów eksportowych województwa PALIWA MINERALNE, OLEJE MINERALNE I PRODUKTY ICH DESTYLACJI; SUBSTANCJE BITUMICZNE; WOSKI MINERALNE w 2012 r. nie zmieniły miejsca w rankingu. Na pierwsze miejsce z trzeciego awansowała grupa produktowa STATKI, ŁODZIE ORAZ KONSTRUKCJE PŁYWAJĄCE. Wyjątkiem jest znaczący spadek (na 12 pozycję) grupy: MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRYCZNE ORAZ ICH CZĘŚCI; REJESTRATORY I ODTWARZACZE DŹWIĘKU, REJESTRATORY I ODTWARZACZE OBRAZU I DŹWIĘKU ORAZ ICH CZĘŚCI I AKCESORIA. Coraz ważniejszym produktem eksportowym są również (3 pozycja w rankingu 2012) REAKTORY JĄDROWE, KOTŁY, MASZYNY I URZĄDZENIA MECHANICZNE; ICH CZĘŚCI. Podobnie jak w przypadku zmian na rynku niemieckim zdecydowanie rośnie znaczenie eksportu produktów rolnospożywczych. W przypadku ZBÓŻ odnotowano ponad 8-krotny wzrost wartości sprzedaży, dla POZOSTAŁOŚCI I ODPADY PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO; GOTOWA PASZA DLA ZWIERZĄT wartość sprzedaży na rynek holenderski wzrosła ponad 20-krotnie. Rosja Rosja plasuje się obecnie na 5 pozycji wśród najważniejszych rynków eksportowych województwa. W 2012 r. sprzedaż na rynku rosyjskim sięgnęła 534,3 mln euro ponad dwuipółkrotnie przewyższając wartość z 2006 r. Pomorska dynamika sprzedaży na rynek rosyjski znacząco przewyższa wzrost eksportu województwa ogółem oraz wzrost eksportu ogólnopolskiego do Rosji. Wśród 3 najważniejszych produktów eksportowych znajdują się co prawda STATKI, ŁODZIE ORAZ KONSTRUKCJE PŁYWAJĄCE (1), PALIWA MINERALNE, OLEJE MINERALNE I PRODUKTY ICH DESTYLACJI; SUBSTANCJE BITUMICZNE; WOSKI MINERALNE (2) oraz REAKTORY JĄDROWE, KOTŁY, MASZYNY I URZĄDZENIA MECHANICZNE; ICH CZĘŚCI (3). Na czwartej pozycji uplasowały się już jednak PRODUKTY FARMACEUTYCZNE, odróżniając strukturę eksportu na rynek rosyjski od analizowanych powyżej. Hitem eksportowym okazują się również produkty rolno-spożywcze ze szczególnym uwzględnieniem MIĘSA I PODROBÓW JADALNYCH. 23

Wykres 14. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz eksportu do wybranego w województwie pomorskim oraz w Polsce Szwecja Szwecja jest obecnie 6 najważniejszym rynkiem eksportowym województwa. Cechą specyficzną jest niemal brak odbicia eksportu po obserwowanym w wyniku globalnego kryzysu finansowego załamaniu w 2009 r. Kolejny spadek sprzedaży pomorskich towarów na rynku szwedzkim zaobserwowano w 2012 r. W wyniku omawianych zmian eksport województwa do Szwecji w latach 2006-2012 zmniejszył się niemal o 25 proc. Wykres 15. Wartość oraz dynamika eksportu ogółem oraz eksportu do wybranego w województwie pomorskim oraz w Polsce Przyczynił się do tego znaczący spadek sprzedaży plasującej się zarówno w 2006 r. jak i w 2012 r. na 2 pozycji wśród najważniejszych produktów eksportowych grupy produktowej : MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRYCZNE ORAZ ICH CZĘŚCI; REJESTRATORY I ODTWARZACZE DŹWIĘKU, REJESTRATORY I ODTWARZACZE OBRAZU I DŹWIĘKU ORAZ ICH CZĘŚCI I AKCESORIA (spadek o 83, 3 proc.). Zmniejszył się również eksport grupy: POJAZDY NIESZYNOWE ORAZ ICH CZĘŚCI I AKCESORIA (o 67,5 proc.) oraz grupy: REAKTORY JĄDROWE, KOTŁY, MASZYNY I URZĄDZENIA MECHANICZNE; ICH CZĘŚCI (o 66,9 proc.). Spadki te nie zostały zrekompensowane przez żadną inna grupę towarową. 24