Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów krajobrazu młodoglacjalnego Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego

Rocznik Świętokrzyski. Ser. B Nauki Przyr. 34: 77 92, 2013 Polska Akademia Nauk Oddział w Krakowie, Kieleckie Towarzystwo Naukowe Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów krajobrazu młodoglacjalnego Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego Evaluation of geodiversity of landform of some fragments of young glacial landscape of Chełmińsko-Dobrzyński Lake District) Rafał Kot, Marcin Sobiech Summary. Recently, geodiversity has been defined as the changeability of all the abiotic elements of the natural habitat. It can be considered in the context of being a feature of a single geocomponent, a single geocomponent, or the whole natural habitat. According to A. Kostrzewski (1998, 2011), the relief s geodiversity is the actual diversity of the Earth s surface, taking into account the morphogenetic zones, types of relief, and compounds of forms, or single forms of the relief. At present, the most extensive research of geodiversity takes place in the areas of spatial identification and the evaluation of geodiversity (Kot, 2006; Serrano, Ruiz-Flaño, 2007a, b, c; Hjort, Luoto, 2010; Kostrzewski, 2011), geoconservation (Geographica Helvatica, 62, 3, 2007), geotourism (Reynard et al., 2007), or search of its indicators (Zwoliński, 1998) and its monitoring (Kostrzewski, 2011). The aim of this article is to assess the usefulness of the used method of point classification for determining the spatial geodiversity in the detailed scales (1:25 000 and 1:10 000), delimiting the factors that exert an influence on the outcome of the evaluation. It is important to demarcate the most diverse areas, which are the most meaningful for the environmental protection as well as for the development of tourism. The research conducted on the area of the representative basin (in the vicinity of Toruń), can also be of validity for the creation and implementation of the geodiversity program within the framework of ZMŚP (Integrated Monitoring of the Natural Environment Program). The research areas consists of the Struga Toruńska representative basin, which is tested in the Integrated Monitoring of the Natural Environment Program (Struga area) and a part of the Górzno-Lidzbark Ladndscape Park (Bryńsk area). According to physico-geographical

78 Rafał kot, Marcin Sobiech regionalization by J. Kondracki (1998), the basin is situated on the border of southern part of physico-geographical mesoregion Chełmno Lakeland (315.11) and Bryńsk area on the border of third mesoregions: Chełmno Lakeland (315.11), Lubawa Elevation (315.15) and Urszulewo Plain (315.16). Key words: geodiversity, geodiversity of relief, Struga Toruńska representative basin, Polish Lowland. Rafał Kot, Marcin Sobiech, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń Wprowadzenie Termin georóżnorodność jest obecnie używany w różnych kontekstach (Mazgajski, 2001; Zwoliński, 2010). Określa zmienność wszystkich elementów abiotycznych środowiska przyrodniczego (Kozłowski, 1997, 2004; Kostrzewski, 1998, 2011; Kot, 2006a; Serrano, Ruiz-Flaño, 2007a; Richling, Solon, 2011). Georóżnorodność może być rozpatrywana w kontekście jednej cechy geokomponentu, pojedynczego geokomponentu lub całego środowiska przyrodniczego. Zróżnicowanie abiotycznych komponentów środowiska geograficznego zależy od: pierwotnej struktury terenu, intensywności, powtarzalności oraz długości trwania procesów zachodzących na określonym obszarze w przeszłości i obecnie. Ważnym elementem determinującym georóżnorodność jest działalność człowieka (Kot, 2006a). Istnieją różne metody i narzędzia rozpoznania i oceny georóżnorodności (Kostrzewski, 1997; Kozłowski, 1998; Kot, 2006a, 2012a,b; Kot, Leśniak, 2006; Serrano, Ruiz-Flaño, 2007a,b; Serrano i in., 2009; Szafraniec, 2008; Zwoliński, 2009; Hjort, Luoto, 2010, 2012). W ocenach georóżnorodności można stosować metody powszechnie wykorzystywane do badania struktury krajobrazu (Wiktorow, 1986, 1998; Pietrzak, 1989; Turner, Gardnem, 1991; McGarigal, Marks, 1995; Solon, 2002; Richling, Solon, 2011). Ważnymi problemami badawczymi georóżnorodności, poza rozpoznaniem i oceną w różnych skalach i na różnych obszarach, są także: ochrona (geoochrona, geoparki, geostanowiska) (Geographica Helvatica, 62, 3, 2007), relacje do różnorodności biologicznej (Kot, 2006b; Jačková, Romportl, 2008) czy szukanie jej indykatorów. W tym ostatnim kontekście na uwagę zasługuje opracowanie Z. Zwolińskiego (1998). Georóżnorodność może być istotna dla rozwoju turystyki (geoturystyki), np. (Reynard i in., 2007; Serrano, 2011). Zróżnicowanie komponentów abiotycznych może być magnesem dla turystów, stanowić naturalny walor turystyczny czy współdecydować o atrakcyjności turystycznej określonego obszaru (Zwoliński, 2010). A. Kostrzewski (2011) natomiast słusznie widzi potrzebę wprowadzenia programu georóżnorodności w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego.

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów 79 Różnorodność elementów abiotycznych może być rozpatrywana całościowo i indywidualnie (Degórski, 2001). Georóżnorodność rzeźby terenu w Polsce badali ostatnio Kostrzewski (1998, 2011); Kot (2005, 2012a, 2012b); Kot, Szmidt (2010), Zwoliński (2009, 2010), a poza granicami np. Serrano, Ruiz-Flaño (2007a, b, c), Hjort, Luoto (2010, 2012). Celem niniejszego artykułu jest wskazanie przydatności zastosowanej metody bonitacji punktowej do określenia przestrzennej georóżnorodności w szczegółowych skalach (1:25 000 oraz 1:10 000), wskazanie czynników, które wpływają na wynik końcowy oceny, jak również wskazanie obszarów najbardziej zróżnicowanych, a tym samym najwartościowszych dla ochrony przyrody oraz atrakcyjnych dla rozwoju turystyki. Prace prowadzone w granicach zlewni reprezentatywnej mogą być także użyteczne podczas opracowywania i wdrażania programu georóżnorodności w ramach ZMŚP. Materiały i metody Dla bieżących prac prowadzonych na obszarze Struga wykorzystano materiały zebrane i opracowane w ramach wcześniejszych badań (Kot, 2012a, b). Były to mapy topograficzne w skali 1:25 000 i układzie 1942 (N-34-98-C-b, N-34-98-C-d) oraz opracowany przez Molewskiego i Weckwertha (2009) szkic geomorfologiczny, sporządzony do SMGP arkusz Toruń w skali 1:50 000. Na tle zrektyfikowanych map topograficznych i po analizie szkicu wydzielono 18 typów rzeźby terenu (tab. 1), a zdigitalizowane poziomice w cięciu 1,25 m stanowiły podstawę dla stworzenia, w oprogramowaniu GIS, modelu terenu (DEM). Model o rozdzielczości 5 m posłużył do wygenerowania następujących map: spadków, hipsometrycznej i poziomic. Drugi z obszarów badawczych (Bryńsk), według regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (1998), położony jest na granicy trzech mezoregionów fizycznogeograficznych: Pojezierza Dobrzyńskiego (315.14), Garbu Lubawskiego (315.15) oraz Równiny Urszulewskiej (315.16). Obszar analiz (ok. 30 km 2 ) objęty jest ochroną w ramach Górznieńsko-Lidzbrakiego Parku Krajobrazowego, a znaczna jego część wchodzi w skład specjalnego obszaru ochrony siedlisk Ostoja Lidzbarska (PLH280012). W granicach obszaru badań występują trzy rezerwaty przyrody, dwa leśne Jar Brynicy i Jar Brynicy II oraz ścisły torfowiskowy Czarny Bryńsk. Rzeźba terenu związana jest z działalnością i zanikiem lądolodu podczas subfazy kujawsko-dobrzyńskiej ok. 17,7 ka BP (Wysota, 1992, 1999). Centralną część zajmuje szeroka rynna polodowcowa typu tunnel valley (Sobiech, 2012), w której dominują terasy kemowe i spiętrzone moreny czołowe, rozcięte głęboką, erozyjną doliną rzeki Brynicy. Rynnę od południa i północy otacza niższy (II) poziom sandrowy. Na sandrze występują m.in. kemy, ozy, wytopiska (Wysota, 1992, 1999; Niewiarowski, Wysota, 1995, 2000). Na północnym

80 Rafał kot, Marcin Sobiech zachodzie niewielką powierzchnię zajmuje płat falistej wysoczyzny morenowej ze wzgórzami i pagórkami akumulacyjnych form recesyjnych. Materiałami źródłowymi dla prowadzonych prac były mapy topograficzne Klonowo (242.113) oraz Bryńsk Szlachecki (242.131P), w skali 1:10 000 i układzie 1965, oraz szkic geomorfologiczny z objaśnień do SMGP ark. Górzno, w skali 1:50 000 (Niewiarowski, Wysota, 2000). Zebrane materiały kartograficzne posłużyły do wydzielenia 29 typów rzeźby terenu. Na bazie zdigitalizowanych poziomic, w cięciu 1,25 m, wygenerowano model terenu (DEM) o rozdzielczości 5 m, który był podstawą dla sporządzenia map spadków, hipsometrii i poziomic. W ocenie georóżnorodności rzeźby terenu obszarów testowych (Struga i Bryńsk) zastosowano metodę bonitacji punktowej (Kot, 2006a). Podczas oceny przeprowadzono eksperyment, który polegał na tym, że niezależnie każdy z autorów opracował wyjściową mapę określonych typów rzeźby terenu, w odniesieniu do uwzględnianej w ocenie skali opracowania (1:25 000, dla obszaru Struga Toruńska i 1:10 000, dla obszaru Bryńsk). Powierzchnią odniesienia w analizach zróżnicowania rzeźby terenu było pole w kształcie kwadratu. W granicach zlewni Strugi Toruńskiej wydzielono 107 kwadratów o długości boku 500 m, a na obszarze Bryńsk 484 pola o długości boku 250 m. Podobne wielkości i kształty pól stosowano wcześniej w ocenach georóżnorodności dla obszarów nizinnych i wyżynnych (Kot, 2005, 2006a; Hjort, Luoto, 2010; Kot, Szmidt, 2010). Kryteriami oceny zróżnicowania rzeźby terenu dla obu obszarów testowych były: liczba typów rzeźby terenu (Lt, RICH, NC, PR), liczba jednostek rzeźby terenu (Lj, NUMP), różnica wysokości, zakresy spadków i długość poziomic w cięciu 1,25 m. Utworzone siatki pól podstawowych nałożono na przygotowane mapy kryteriów. Wyniki W wyniku przeprowadzonego eksperymentu na obszarze zlewni Strugi Toruńskiej wydzielono 18 typów oraz 153 jednostki rzeźby terenu (tab. 1). Dla obszaru Bryńsk 29 typów i 1107 jednostek rzeźby terenu (tab. 2). Dla dwóch obszarów testowych, w każdym z pól podstawowych, obliczono wartości wszystkich kryteriów oceny i stworzono ich typologie. Najwięcej typów rzeźby terenu w zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej (Lt, RICH) 7, występuje w 2 polach podstawowych, a najmniej 1, w jednym kwadracie. W 42 polach podstawowych wydzielono po 4 typy rzeźby terenu. Maksymalna (10) i minimalna (1) liczba jednostek rzeźby terenu jest tylko w jednym kwadracie. Odpowiednio w 26 i 24 kwadratach występują 4 i 5 jednostek rzeźby terenu. Różnice wysokości osiągają największą wartość ok. 12,5 m i występują tylko w jednym kwadracie,

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów 81 a najmniejsze ok. 1,25 m tylko w trzech polach podstawowych. W prawie 30% pól podstawowych różnica wysokości wynosi ok. 5 m. W 4 kwadratach zakres średnich spadków mieści się pomiędzy 0 2, a w jednym polu wynosi 0 9. Najczęściej, bo aż w 47 kwadratach, zakres spadków wynosi 0 4. Największe długości poziomic w cięciu 1,25 m w polu podstawowym wynoszą ponad 9300 m, a najmniejsze poniżej 1900 m. Tabela 1. Poligonowe (powierzchniowe) typy rzeźby terenu zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej Table 1. Polygonal (surface) relief s types of the Struga Toruńska representative basin Lp. Typ rzeźby / Type of landforms Formy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością lądolodu 1 Wzniesienia wysoczyzny morenowej falistej 2 Obniżenia wysoczyzny morenowej falistej 3 Równiny wysoczyzny morenowej falistej 4 Wzniesienia wysoczyzny morenowej płaskiej 5 Obniżenia wysoczyzny morenowej płaskiej 6 Równiny wysoczyzny morenowej płaskiej Formy plejstoceńskie utworzone w strefie martwego lodu 7 Pagórki moren martwego lodu Formy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością wód glacjalnych 8 Wzniesienia równiny sandrowej 9 Obniżenia równiny sandrowej 10 Równiny sandrowe Formy plejstoceńskie związane z erozyjną działalnością wód glacjalnych 11 Wzniesienia erozyjnej równiny wód roztopowych 12 Obniżenia erozyjnej równiny wód roztopowych 13 Równiny erozyjnej równiny wód roztopowych Formy późnoglacjalne i postglacjalne (holocen) pochodzenia erozyjnego i denudacyjnego 14 Zdenudowane stoki 15 Doliny denudacyjne 16 Obniżenia różnej genezy Formy utworzone przez roślinność 17 Równiny biogeniczne, przeważnie torfowe Formy antropogeniczne 18 Obszary zniwelowane

82 Rafał kot, Marcin Sobiech Tabela 2. Poligonowe (powierzchniowe) typy rzeźby terenu obszaru testowego Bryńsk Table 2. Polygonal (surface) relief s types of the Bryńsk area Lp. Typ rzeźby / Type of landform Formy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością lądolodu 1 Wzniesienia wysoczyzny morenowej falistej 2 Obniżenia wysoczyzny morenowej falistej 3 Równiny wysoczyzny morenowej falistej 4 Pagórki morenowe przeważnie akumulacyjne 5 Pagórki morenowe przeważnie spiętrzone 6 Wzgórza morenowe przeważnie akumulacyjne 7 Wzgórza morenowe przeważnie spiętrzone Formy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością wód glacjalnych 8 Wzniesienia równiny sandrowej 9 Obniżenia równiny sandrowej 10 Równiny sandrowe 11 Misy jeziorne w obrębie równin sandrowych 12 Wzniesienia w obrębie poziomu sandrowego w rynnach subglacjalnych 13 Obniżenia w obrębie poziomu sandrowego w rynnach subglacjalnych 14 Poziomy sandrowy w obrębie rynien subglacjalnych 15 Wzniesienia równiny zastoiskowej 16 Obniżenia równiny zastoiskowej 17 Równiny zastoiskowe 18 Wały ozów 19 Wzgórza kemowe 20 Wzniesienia w obrębie teras kemowych 21 Obniżenia w obrębie teras kemowych 22 Terasy kemowe Formy plejstoceńskie związane z erozyjną działalnością wód glacjalnych 23 Zbocza rynien subglacjalnych 24 Dna rynien subglacjalnych 25 Misy jeziorne w obrębie rynien subglacjalnych Formy późnoglacjalne i postglacjalne (holocen) pochodzenia erozyjnego i denudacyjnego 26 Doliny denudacyjne 27 Dna dolin rzecznych

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów 83 28 Zbocza dolin rzecznych Formy utworzone przez roślinność 29 Równiny biogeniczne, przeważnie torfowe Na obszarze Bryńsk najwięcej typów rzeźby (9) jest w 1 polu oceny, a tylko jeden typ rzeźby występuje w 4 kwadratach. Aż w 188 polach, wydzielono 3 typy rzeźby. Największa liczba jednostek rzeźby terenu (17) jest w jednym, a najmniejsza (1) w czterech polach podstawowych. W 73 kwadratach występuje 5 jednostek rzeźby terenu. Maksymalne deniwelacje (48,75 m) są w 3 polach oceny, a minimalne (do 1,25 m) tylko w 1 kwadracie. Różnice wysokości 8,75 i 11,25 m występują najczęściej w 30 polach oceny. Minimalne (0 1º) i maksymalne (0 16º) wartości średnich spadków występują w jednym polu. W 47 polach średnie spadki mieszczą się w przedziale 0 4. Największa długość poziomic w kwadracie wynosi ponad 10 000 m. Obliczone wartości kryteriów podzielono na przedziały (szeregi bonitacyjne), którym przyznano odpowiednią liczbę punktów 1, 2, 3 lub 4. Dla wszystkich kryteriów zastosowano podział na 4 przedziały i taką samą metodę klasyfikacji-kwantyl (tab. 3, 4). W każdym z pól podstawowych obliczono sumę punktów bonitacyjnych. Najmniej pole mogło otrzymać 5, a najwięcej 20 punktów. Uzyskane sumy punktów w każdym z pól podstawowych podzielono na przedziały i dokonano oceny georóżnorodności rzeźby terenu (tab. 5, 6). Tabela 3. Szeregi bonitacyjne oraz bonitacja punktowa dla wartości kryteriów oceny rzeźby terenu (obszar Struga Toruńska) Table 3. Classification series and point classification for the values of the criteria of the relief s evaluation (Struga Toruńska area) Typy rzeźby Type of landform Jednostki rzeźby Units of landform Różnica wysokości (m) The difference of height Zakres spadków (º) The range of gradients 1 2 1 1 3 1 0 2,5 1 0 3 1 3 2 4 5 2 2,51 3,75 2 0 4 2 4 3 6 7 3 3,76 5,0 3 0 5 3 5 7 4 8 10 4 5,01 12,5 4 0 9 4 Długość poziomic (co 1,25 m) The length of counters 1890,9 3104,5 3104,51 4062,6 4062,61 5058,0 5058,01 9321,1 1 2 3 4

84 Rafał kot, Marcin Sobiech Tabela 4. Szeregi bonitacyjne oraz bonitacja punktowa dla wartości kryteriów oceny rzeźby terenu (obszar Bryńsk) Table 4. Classification series and point classification for the values of the criteria of the relief s evaluation (Bryńsk area) Typy rzeźby Type of landform Jednostki rzeźby Units of landform Różnica wysokości (m) The difference of height Zakres spadków (º) The range of gradients Długość poziomic (co 1,25 m) The length of counters 1 2 1 1 4 1 0 10,07 1 0 2,92 1 < 3063,34 1 3 2 5 6 2 4 3 7 3 5 9 4 8 10 4 10,08 15,51 15,52 22,63 22,64 48,75 2 2,93 4,73 2 3 4,74 6,97 3 4 6,98 15,87 4 3063,35 4776,36 4776, 37 6368,00 6368,01 0097,29 2 3 4 Tabela 5. Klasyfikacja i bonitacja punktowa oraz ocena georóżnorodności rzeźby terenu zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej Table 5. Classification and point classifications together with the evaluation of the relief s geodiversity of the Struga Toruńska area Klasy z sumy dla wszystkich kryteriów oceny rzeźby terenu Classes from sums for every criterion of landform Bonitacja punktowa Point quality classification Liczba kwadratów występująca w poszczególnych przedziałach oceny georóżnorodności rzeźby terenu Number of squares occurring in the individual ranges of the assessment of geo-diversity of the terrain Ocena georóżnorodności rzeźby terenu Evaluation of geodiversity of landform 5 9 1 27 mała 10 13 2 38 średnia 14 15 3 22 duża 16 20 4 20 bardzo duża

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów 85 Tabela 6. Klasyfikacja i bonitacja punktowa oraz ocena georóżnorodności rzeźby terenu obszaru Bryńsk Table 6. Classification and point classifications together with the evaluation of the relief s geodiversity of the Bryńsk area Klasy z sumy dla wszystkich kryteriów oceny rzeźby terenu Classes from sums for every criterion of landform Bonitacja punktowa Point quality classification Liczba kwadratów występująca w poszczególnych przedziałach oceny georóżnorodności rzeźby terenu Number of squares occurring in the individual ranges of the assessment of geo-diversity of the terrain Ocena georóżnorodności rzeźby terenu Evaluation of geodiversity of landform 5 9 1 138 mała 10 13 2 134 średnia 14 17 3 143 duża 18 20 4 69 bardzo duża Uzyskane wyniki, umożliwiają wskazanie obszarów o największym i najmniejszym zróżnicowaniu rzeźby terenu (ryc. 1, 2). W granicach zlewni Strugi Toruńskiej obszary o największej georóżnorodności rzeźby terenu występują w miejscach występowania pagórków np. na północny-zachód od Turzna i na północ od Kamionek Dużych oraz w obrębie strefy stoków na północ od Morczyn, w okolicach Sławkowa i na wschód od Zakrzewka. Najmniejsze zróżnicowanie rzeźby terenu występuje na wysoczyznach morenowych, w okolicach Koniczynki, na północ od Tylic, na wschód od wsi Kuczwały i w obrębie erozyjnej równiny wód roztopowych, na zachód od Gostkowa. Obszarami o największej georóżnorodności rzeźby terenu na obszarze Bryńsk są północna i południowa strefa krawędziowa rynny Brynicy w okolicach Traczysk, Brzeziny i Diabelca, oraz przełomowy odcinek doliny rzecznej Brynicy na zachód od wsi Nosek. Najsłabiej zróżnicowane są sandry na południe od Brzeziny i na północ od wsi Nosek oraz dna rynien na południe od Czarnego Bryńska i na zachód od Traczysk.

86 Rafał kot, Marcin Sobiech Ryc. 1. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu obszaru testowego Struga Toruńska Fig. 1. Evaluation of the relief s geodiversity of the Struga Toruńska testing area

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów 87 Ryc. 2. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu obszaru testowego Bryńsk Fig. 2. Evaluation of the relief s geodiversity of the Bryńsk testing area Dyskusja i wnioski Badania przeprowadzone w granicach zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej oraz w pobliżu Bryńska, umożliwiają sformułowanie wniosków oraz włączenie się do dyskusji w kontekście czynników wpływających na wynik oceny georóżnorodności. Ocena przeprowadzona metodą bonitacji punktowej umożliwia wskazanie obszarów najbardziej i najsłabiej zróżnicowanych. Do najbardziej zróżnicowanych na obszarach testowych należą stoki, strefy krawędziowe rynien, odcinki przełomowe rzek, obszary występowania pagórków. Najsłabiej zróżnicowane są płaskie wysoczyzny morenowe, erozyjne równiny wód roztopowych, sandry oraz dna rynien. Zdaniem autorów te wyniki można ekstrapolować na cały obszar młodoglacjalny Niżu Polskiego. Przeprowadzony eksperyment wykazał, że duży wpływ na wynik zróżnicowania ma klasyfikacja rzeźby terenu, bazująca na wiedzy, doświadczeniu, materiałach wyjściowych, rozpoznaniu obszaru badań. Wydzielone dla dwóch obszarów typy

88 Rafał kot, Marcin Sobiech rzeźby terenu są podobnej rangi, niezależnie od skali opracowania. W polu Bryńsk, dokładniejsza skala opracowania sprawia, że dla niektórych z obszarów (np. stref krawędziowych i zboczy), klasyfikacja rzeźby terenu powinna być bardziej szczegółowa. Nawet tak ujmowane kryterium wskazuje na większe zróżnicowanie rzeźby terenu obszaru Bryńsk niż Struga. Potwierdza to wydzielenie więcej liczby typów (Bryńsk-29, Struga-18) i większej liczby jednostek rzeźby terenu (Bryńsk-1107, Struga-153). Dla czterokrotnie mniejszego pola podstawowego największe wartości obliczone w jednym kwadracie uzyskały wszystkie kryteria na obszarze Bryńsk (Lt-9, Lj-17, różnice wysokości-48,75 m, zakres średnich spadków 0 16 oraz długość poziomic ponad 10 km), w porównaniu do obszaru Struga (Lt-7, Lj-10, różnica wysokości 12,5 m, zakres średnich spadków 0 9, długość poziomic ponad 9,3 km). Dużą trudność sprawia określenie i obliczenie wartości kryteriów na obszarach zajmowanych przez wody powierzchniowe. W obrębie mis jeziornych powinny być również rozpoznane wszystkie kryteria oceny, np. typy rzeźby terenu dna i to w odniesieniu do określonej skali opracowania, spadki, różnice wysokości, długości poziomic w odpowiednim cięciu. Niestety pewnym ograniczeniem w tym zakresie jest brak dostępu do planów batymetrycznych dobrej jakości i o odpowiedniej szczegółowości. Narzędzia GIS dają pewne możliwości rozwiązania tego problemu, jednak generowanie wartości kryteriów opracowanych na podstawie zbyt ogólnych i często niedokładnych planów może dawać wyniki obarczone dużym błędem. Przeprowadzone badania umożliwiają także sformułowanie wniosków względem zastosowania georóżnorodności w ochronie przyrody, turystyce czy monitoringu środowiska przyrodniczego. Na obszarze Bryńsk, obszary o największej georóżnorodności rzeźby terenu, pokrywają się z wyznaczonymi rezerwatami leśnymi oraz występują w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk (SOOS). Przełomowy odcinek Brynicy jest klasycznym przykładem georezerwatu, formy ochrony przyrody zaproponowanej przez Kota (2006a). Zróżnicowanie komponentów abiotycznych przyczyniło się do wykształcenia na tym obszarze, naturalnego i cennego lasu. W tym kontekście przedmiotem ochrony rezerwatów Jar Brynicy oraz Jar Brynicy II, powinna być zwłaszcza georóżnorodność oraz stare drzewostany i bogata fauna, głównie ornitofauna. Uzyskane wysokie wyniki oceny georóżnorodności potwierdzają, że granice rezerwatu powinny zostać powiększone, co z pewnością byłoby korzystne dla skuteczniejszej ochrony wykształconego tutaj systemu przyrodniczego. Zdaniem autorów artykułu, w kontekście geoochrony czy geoturystyki, ważną rolę odgrywają nie tylko obiekty lub obszary nadzwyczajne, rzadkie, wartościowe, ale także georóżnorodność rozpatrywana w ujęciu przestrzennym. Georóżnorodność w ujęciu

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów 89 przestrzennym, czyli złożoność, rozmaitość, zróżnicowanie, zmienność przestrzenna wszystkich komponentów abiotycznych, może decydować o atrakcyjności turystycznej, stanowić walor turystyczny czy podlegać ochronie. Określenie i ocena georóżnorodności może nieć zatem znaczenie praktyczne, np. w zakresie rozwoju funkcji turystycznej obszaru, wyznaczania obszarów chronionych lub stałych obserwacji (monitoringu) stanu krajobrazu. Literatura Degórski M., 2001. Pedosfera komponent środowiska łączący abiotyczną i biotyczną różnorodność, Prace Geograficzne IG i PZ PAN, 179, Warszawa, s. 227-237. Hjort L., Luoto M., 2010. Geodiversity of high-latitude landscapes in northern Finland, Geomorphology, 115, s. 109-116. Hjort L., Luoto M., 2012. Can geodiversity be predicted from space? Geomorphology, 153-154, s. 74-80. Jačková K., Romportl D., 2008. The relationship between geodiversity and habitat richness in Šumava National Park and Křivoklátsko PLA (Czech Republic): a quantitative analysis approach, Journal of Landscape Ecology, vol. 1, no. 1, Brno, s. 23-38. Kondracki J., 1998. Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kostrzewski A., 1997. Opracowanie koncepcji i zasad georóżnorodności: definicja, zadania i cele georóżnorodności, [w:] Opracowanie systemu ochrony georóżnordności w Polsce, Archiwum Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa. Kostrzewski A., 1998. Georóżnorodność rzeźby jako przedmiot badań geomorfologii, [w:] K. Pękala (red.), Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce stan aktualny i perspektywy, IV Zjazd Geomorfologów Polskich, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 11-16. Kostrzewski A., 2011. The role of relief geodiversity in geomorphology, [in.] Z. Rączkowska, A. Kotarba (eds.), Landform evolution climate change and man, Geographia Polonica, 84, Special Issue 2, p. 69-74. Kot R., 2005. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu na przykładzie fordońskiego odcinka doliny dolnej Wisły i jej otoczenia w skali 1:25 000, [w:] A. Kostrzewski, R. Kolander (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów Polski w warunkach zmian klimatu i różnokierunkowej antropopresji, Biblioteka Monitoringu Środowiska, s. 475-484. Kot R., 2006a, Georóżnorodność problem jej oceny i zastosowania w ochronie i kształtowaniu środowiska na przykładzie fordońskiego odcinka doliny dolnej Wisły i jej otoczenia, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, Sectio C, vol. 11, nr 2, Toruń. Kot R., 2006b. Problem określenia georóżnorodności w wybranych krajobrazach kulturowych doliny dolnej Wisły, Problemy Ekologii Krajobrazu, 18, Lublin, s. 413-423.

90 Rafał kot, Marcin Sobiech Kot R., 2008. Problem delimitacji mikroregionów fizycznogeograficznych w krajobrazach dolin i nizin, Problemy Ekologii Krajobrazu, 20, Warszawa, s. 197-207. Kot R., 2012a. Zastosowanie indeksu georóżnorodności dla określenia zróżnicowania rzeźby terenu na przykładzie zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej, Pojezierze Chełmińskie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 33, Lublin, s. 87-96. Kot R., 2012b. Zastosowanie kartograficznej metody określenia zróżnicowania rzeźby terenu w ocenie potencjału turystyczno-rekreacyjnego na przykładzie fragmentu zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej, Pojezierze Chełmińskie, Problemy Ekologii Krajobrazu. Kot R., Leśniak K., 2006. Ocena georóżnorodności za pomocą miar krajobrazowych podstawowe trudności metodyczne, Przegląd Geograficzny, 78, 1, s. 24-45. Kot R., Szmidt K., 2010. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu fragmentu Basenu Świeckiego w skalach 1:10 000 oraz 1:25 000, Problemy Ekologii Krajobrazu, 27, Warszawa- -Biała Podlaska, s. 189-196. Kozłowski S., 1997. Program ochrony georóżnorodności w Polsce, Przegląd Geologiczny, 45, 5, s. 489-496. Kozłowski S. (red.), 1998. Ochrona litosfery, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Kozłowski S., 2004. Geodiversity. The concept and scope of geodiversity, Przegląd Geologiczny, 52, 8/2, s. 833-837. McGarigal K., Marks B. J., 1995. Fragstats: spatial pattern analysis program for quantifying landscape structure, U.S. Forest Service General Technical Report PNW-351, Portland, USA. Mizgajski A., 2001. Odniesienia georóżnorodności do wybranych pojęć w naukach o środowisku, [w:] A. Karczewski, Z. Zwoliński (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów w zróżnicowanych warunkach morfoklimatycznych. Monitoring, ochrona, edukacja, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 369-375. Molewski P., Weckwerth P., 2009. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Toruń 321, PIG, Warszawa. Niewiarowski W., 1996. Budowa geologiczna i rzeźba terenu, [w:] G. Wójcik, K. Marciniak (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego stacja bazowa w Koniczynce, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa-Toruń, s. 41-57. Niewiarowski W., Wysota W., 1995. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50000 arkusz Górzno 286, Państ. Inst. Geol., Warszawa Niewiarowski W., Wysota W., 2000. Objaśniania do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50000 arkusz Górzno 286, PIG, Warszawa Pietrzak M., 1989. Problemy i metody badania struktury geokompleksu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Richling A., Solon J., 2011. Ekologia krajobrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów 91 Reynard E., Fontana, G., Kozlik, L., Scapozza, C., 2007. A method for assessing "scientific" and "additional values" of geomorphosites, Geographica Helvatica, 62, 3, s. 148-158, http://www.geographicahelvetica.unibas.ch. Serrano E., 2011. Environmental education and landscape leisure, geotourist map and geomorphosites in the Picos de Europa National Park, GeoJournal of Tourism and Geosites, Year 4, no. 2, vol. 8, s. 295-308, http://gtg.webhost.uoradea.ro/pdf/gtg-2-2011/13_99_serrano_trueba.pdf Serrano E., Ruiz-Flaño P., 2007a. Geodiversity: concept, assessment and territorial application. The case of Tirmes-Caracena (Soria), Boletin de la A.G.E., 45, s. 389-393, http:// age.ieg.csic.es/boletin/45/19-geodiversity.pdf. Serrano E., Ruiz-Flaño P., 2007b. Geodiversidad: concepto, evaluación y aplicación territorial. El caso de Tiermes Caracena (Soria), Boletin de la A.G.E., 45, s. 79-98, http://www. boletinage.com/45/04-geodiversidad.pdf. Serrano E., Ruiz-Flaño P., 2007c. Geodiversity: a theoretical and applied concept, Geographica Helvatica, 62, 3, s. 140-147. Serrano E., Ruiz-Flaño P., Arroyo P., 2009. Geodiversity assessment in rural landscape: Tiermes Caracena area (Soria, Spain), Mem. Descr. Carta Geol. d It, 87, 173-180, http:// www.isprambiente.gov.it/site/_files/pubblicazioni/periodicitecnici/memorie/memorie- LXXXVII/memdes_87_serrano.pdf. Sobiech M., 2012. Geneza rzeźby glacjalnej i dynamika ostatniego lądolodu w rejonie Górzna, maszynopis pracy magisterskiej, UMK. Toruń Solon J., 2002. Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy struktury przestrzennej roślinności, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 185, Warszawa. Szafraniec J., 2008. Relief intensity as a coefficient diversifying the forms of the Pomeranian young-glacial landscape, [in.] J. Plit, V. Andreychouk (eds.), Methods of landscape research, Dissertations Commission of Cultural Landscape of Polish Geographical Society, No. 8, Sosnowiec, s. 244-254. Turner M. G., Gardner R. H. (eds.), 1991. Quantitative Methods in Landscape Ecology, Springer, New York. Wiktorow A. S., 1986. Risunok łandszfta, Izd. Myśl, Moskwa. Wiktorow A. S., 1998. Matematiczeskaja morfołogia łandszafta, Izd. Tratek, Moskwa. Wójcik G., Marciniak K. (red.), 1996. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego Stacja Bazowa Koniczynka, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa Toruń. Wysota W., 1992. Morfogeneza środkowo-wschodniej części Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego w świetle badań osadów i form zlodowacenia vistuliańskiego, praca doktorska, UMK, Toruń Wysota W., 1999. Ice sheet maximum limit of the Vistulian Glaciation in the mid-eastern Chełmno Dobrzyń Lakeland, northern Poland, Geological Quarterly, 43 (2), 189-202

92 Rafał kot, Marcin Sobiech Zwoliński Z., 1998. Geoindykatory w badaniach współczesnej dynamiki geosystemów, [w:] K. Pękala (red.), Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce, Lublin. Zwoliński Z., 2009. The routine of landform geodiversity map design for the Polish Carpathian Mts., [in:] A. Łajczak, E. Rojan (eds.), Geoecology of the Eurasiatic Alpides, Landform Analysis, 11, p. 77-85. Zwoliński Z., 2010. Aspekty turystyczne georóżnorodności rzeźby Karpat, [w:] W. Andrejczuk (red.), Krajobraz a turystyka, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 14, Sosnowiec, s. 316-327. Podziękowanie Zaprezentowane wyniki uzyskano częściowo w ramach realizacji projektu MNiSW nr N N306 721840,,Ocena zróżnicowania młodoglacjalnych krajobrazów dolinnych na podstawie różnorodności rzeźby terenu, gleb, roślinności i użytkowania ziemi".