Przegląd metod pomiaru obciążenia zadaniowego operatora w badaniach z wykorzystaniem symulatorów

MERKISZ Jerzy 1 MARKOWSKI Jarosław 2 FUĆ Paweł 3 GALANT Marta 4 Przegląd metod pomiaru obciążenia zadaniowego operatora w badaniach z wykorzystaniem symulatorów WSTĘP Dążenie do poprawy bezpieczeństwa na drogach przyczynia się do prac nad poprawą zdolności kierowców oraz poznania przyczyn i zależności opisujących ich zachowanie. Badania wykorzystujące symulatory pozwalają na analizowanie różnych zdarzeń niepożądanych, których symulacja w rzeczywistych warunkach ruchu byłaby niemożliwa lub zbyt ryzykowna. Niewątpliwą zaletą stosowania symulatorów w badaniach naukowych jest możliwość kontroli jak największej liczby czynników oraz możliwość rejestrowania szeregu zmiennych, w tym parametrów fizjologicznych i stanów psychologicznych operatora [3, 7, 8]. Wykorzystanie wysokiej klasy symulatorów umożliwia przeprowadzenie badań, które pozwalają na uzyskanie pełnej normalizacji warunków badawczych [9]. Powtarzalność scenariuszy pozwala na porównywanie zachowań różnych kierowców w tej samej sytuacji, lub tego samego kierowcy w różnych sytuacjach co nie jest możliwe w rzeczywistych warunkach ruchu. Potrzeba obniżania udziału czynnika ludzkiego w zdarzeniach drogowych prowadzi do coraz większego zainteresowania symulatorami w odniesieniu zarówno do badań, jak i szkoleń. Nadmierne obciążenie systemu poznawczego operatora może powodować pogorszenie jego zdolności percepcyjnych, wydłużenie czasu reakcji oraz zwiększyć prawdopodobieństwo podjęcia nieprawidłowej decyzji. Tym samym może prowadzić do powstania niebezpiecznych sytuacji mogących skutkować wypadkiem drogowym, incydentem lub wypadkiem lotniczym itp. Badania obciążenia systemu poznawczego operatora mogą przyczynić się więc do podniesienia poziomu bezpieczeństwa transportu. Jedyną możliwą, a zarazem skuteczną metodą pozwalającą uniknąć takich zagrożeń jest monitorowanie obciążenia systemu poznawczego operatora. Termin obciążenie poznawcze odnosi się do zapotrzebowania operatora na zasoby poznawcze. W sytuacji gdy zapotrzebowanie przekroczy pewną granicę, jakość wykonywania zadań znacząco spada [18]. Pomiar obciążenia poznawczego oraz przekroczenia wydolności poznawczej operatora był przedmiotem wielu dotychczasowych badań. Między zużyciem zasobów poznawczych, złożonością zadania a efektywnością jego wykonania istnieją pewne zależności (rys. 1). Wskazują one, że zużycie zasobów poznawczych rośnie wraz ze złożonością zadania, jednak w momencie osiągnięcia maksimum następuje przeciążenie poznawcze. Powoduje to gwałtowny spadek efektywności działania. W odniesieniu do operatora środka transportu oznacza to, że po osiągnięciu punktu przeciążenia poznawczego, jakość prowadzenia pojazdu znacząco się pogarsza [10]. Operator, którego system jest nadmiernie obciążony będzie reagował wolniej, a także pomijał pewne informacje. W takiej sytuacji, z większym prawdopodobieństwem będzie popełniał różnego typu błędy mogące prowadzić do kolizji, a nawet poważnego wypadku. Nadmierne obciążenie poznawcze może, w przypadku kierowcy pojazdu samochodowego, prowadzić do zmniejszenia płynności jazdy, niewłaściwego doboru parametrów silnikowych a nawet do gwałtownych zmian w prędkości jazdy. W przypadku pilota może skutkować złym doborem parametrów lotu, błędami w ocenie sytuacji lub problemem z utrzymaniem ustalonych warunków lotu. Odpowiednie monitorowanie obciążenia Politechnika Poznańska, Wydział Maszyn Roboczych i Transportu, Instytut Silników Spalinowych i Transportu; 60-965 Poznań, ul. Piotrowo 3. Tel: + 48 665 22 07, Fax: + 48 665 22 04, office_ice@put.poznan.pl 1 jerzy.merkisz@put.poznan.pl 2 jaroslaw.markowski@put.poznan.pl 3 pawel.fuc@put.poznan.pl 4 marta.m.galant@doctorate.put.poznan.pl 3188

poznawczego operatora, może więc doprowadzić do zmniejszenia liczby błędów popełnianych w wyniku braku wystarczających zasobów poznawczych. Rys. 1. Przeciążenie poznawcze [6,10] Istnieje szereg metod, wykorzystywanych w badaniach nad obciążeniem poznawczym, które ze względu na charakter można podzielić na metody oceny subiektywnej i oceny obiektywnej. Do metod subiektywnych zalicza się: kwestionariusz NASA-TLX oraz technikę SWAT (ang. Subjective Workload Assessment Technique). W celach badawczych zdecydowanie częściej stosowane są metody obiektywne, do których zalicza się: pomiar tętna oraz galwanicznej reakcji skóry, elektroencefalografię (EEG), funkcjonalny rezonans magnetyczny (fmri), badania okulograficzne, badania aktywności układu sercowo-naczyniowego, częstości i głębokości oddechu oraz Pozytonową Tomografię Emisyjną (PET). Przedstawione w opracowaniu metody badań poziomu obciążenia zadaniowego stanowią obiecującą dziedzinę, której rozwój może przyczynić się pośrednio, do poprawy bezpieczeństwa w transporcie. Dla wybranych parametrów, zarówno obiektywnych jak i subiektywnych, już udowodniono w badaniach ich przydatność. Istnieje jednak duża grupa parametrów, które wymagają dalszych badań laboratoryjnych dla potwierdzenia swojej skuteczności. Jednak nie wszystkie metody pozwalające na analizę obciążenia zadaniowego operatora urządzenia mogą być wykorzystywane w symulatorach, w szczególności symulatorze lotniczym. W pracy opisano tylko te, które mają praktyczne zastosowanie w badaniach w środowisku wirtualnym. 1. SUBIEKTYWNE METODY POMIARU OBCIĄŻENIA ZADANIOWEGO Najczęściej wykorzystywaną subiektywną metodą badania obciążenia poznawczego jest kwestionariusz National Aeronautics and Space Administration Task Load Index (NASA-TLX) [2,5]. Został on opracowany przez Human Performance Grup w Ames Research Center NASA. Jego przygotowanie trwało trzy lata, które obejmowały ponad 40 symulacji laboratoryjnych. W metodzie tej badany sam ocenia poziom swojego obciążenia umysłowego, obciążenia fizycznego, presji czasu, wydolności, wysiłku oraz frustracji w 20-stopniowej skali. Na rysunku 2 przedstawiono widok przykładowej wersji papierowego kwestionariusza NASA-TLX. Często wykorzystuje się aplikacje elektroniczne pozwalające na gromadzenie większej ilości danych, które następnie poddawane są analizom numerycznym. 3189

Kolejną z subiektywnych metod jest technika SWAT (ang. Subjective Workload Assessment Technique) [12]. Badany tą metodą ma za zadanie uszeregować rysunki w zależności od tego jakie w jego odczuciu stanowią obciążenie. Po wykonaniu zadania określa się, jak badany był obciążony w trzech obszarach: obciążenia czasowego time load T, obciążenia umysłowego mental effort load E oraz presji psychological stress load S [5]. Obciążenie czasowe wyraża się porównaniem czasochłonności zadania i ilości czasu przeznaczonego na jego wykonanie. Obciążenie umysłowe reprezentuje wykorzystanie zasobów poznawczych i stopnia koncentracji w zależności od wymagań zadania. Przez poziom stresu psychologicznego (presji) rozumie się uczucie niepewności i frustracji podczas wykonywania zadania [6]. Rys. 2. Kwestionariusz NASA-TLX [13] Głównymi zaletami metod subiektywnych z punktu widzenia badacza są: niski koszt, nieinwazyjność, łatwość zastosowania i trafność [20]. Dodatkowo, zarówno badanie, jak i analiza wyników są zdecydowanie mniej czasochłonne w porównaniu do metod obiektywnych. Jednak ich znaczącą wadą jest subiektywny charakter, który może wyraźnie obniżyć rzetelność pomiarów. W metodach tego typu występuje również problem z reakcją na nisko obciążające zadania. O ile, jeżeli badany ma bardzo pracochłonne zadanie jest w stanie dokładnie określić swój poziom obciążenia, to przy zadaniach nie wymagających szczególnego skupienia staje się to trudne. Z punktu widzenia badanego metody te są o wiele ciekawsze od metod obiektywnych. Badany ma poczucie własnego wkładu w badanie. Dodatkowo, badani nie muszą posiadać specjalistycznej wiedzy przed przystąpieniem do badania. Istotny jest również fakt, że metody subiektywne znajdują najszersze zastosowanie w ocenie psychologicznej oraz że można wykorzystać je do badań wielu czynników. 2. OBIEKTYWNE METODY BADANIA OBCIĄŻENIA ZADANIOWEGO W celach badawczych zdecydowanie dokładniejszymi są metody obiektywne. Za ich pomocą monitorowane jest obciążenie zadaniowe operatora podczas całego procesu, a nie jak to często bywa w metodach subiektywnych, przed i po badaniu. Podstawowym założeniem stosowania metod analizy obciążenia zadaniowego jest to, aby stosowany przyrząd w prowadzonym badaniu miał ścisły związek 3190

ze zmiennymi psychologicznymi takimi jak: pobudzenie, uwaga, skupienie i koncentracja. Zmienne te są wielowymiarowe i zwykle nie łatwe do określenia, dlatego też korelacja ich z aparaturą bywa trudnym zadaniem [19]. Przeprowadzono analizę metod z wykorzystaniem elektroencefalografu (EEG), badań okulograficznych oraz aktywności układu sercowo-naczyniowego, częstości i głębokości oddechu. Podstawową kwestią są możliwości adaptacji wybranych urządzeń do pomiaru obciążenia zadaniowego w badaniach symulacyjnych. Nie zależnie od dokładności, czy łatwości użycia metody, ważne jest to czy może ona zostać wykorzystana podczas badań prowadzonych przy użyciu symulatora. Spośród analizowanych metod najłatwiejszą do adaptacji jest okulografia. Badania okulograficzne pozwalają stwierdzić np. na jakie bodźce, zwraca uwagę operator w trakcie obsługi sprzętu, a jakie pomija. Jest to niezmiernie ważne z punktu widzenia bezpieczeństwa bowiem nieustanne odbieranie i przetwarzanie stale napływających informacji wymaga adekwatnej odpowiedzi na nie. Aplikacja urządzenia rejestrującego ruch gałki ocznej jest wyjątkowo łatwa. Polega na nałożeniu specjalnej soczewki, która nie przeszkadza operatorowi w trakcie wykonywania zadania. Najczęściej okulograf zawiera diody emitujące podczerwień, które oświetlają oko. Światło odbite od oczu trafia następnie do kamer wrażliwych na podczerwień, te zaś przesyłają informacje do programu komputerowego, który za pomocą szeregu komputerowych algorytmów, służących do rozpoznawania źrenicy na obrazie wideo, wyznaczania jej geometrycznego środka oraz obliczania odległości miedzy nim a tzw. odbiciem rogówkowym, pozwala wyznaczyć kierunek patrzenia osoby badanej. Mobilne okulografy zazwyczaj mają formę urządzenia montowanego na głowie badanej osoby umieszczonego na kasku lub w specjalnie zaprojektowanych okularach (rys. 3). Dzięki temu soczewka jest stabilna i nie przesuwa się podczas wykonywania zadanych czynności. Do zalet technik okulograficznych zaliczyć należy bezinwazyjność i względną wrażliwość metody. Rys. 3. Urządzenia okulograficzne dostępne na rynku [16, 17] Kolejną omówioną metodą jest wykorzystanie sygnału EEG. Metoda ta jest szeroko wykorzystywana w pracach nad obciążeniem zadaniowym kierowców. Wykorzystanie EEG może jednak łączyć się z trudnością implementacji sprzętu. Liczba elektrod wykorzystywanych w pomiarze czynności elektrycznej mózgu, jak ich lokalizacja na powierzchni głowy może być bardzo różnorodna. Przykładowo, w badaniach naukowych stosuje się od kilku do nawet kilkuset elektrod, które mogą być w przybliżeniu równomiernie rozmieszczone na powierzchni głowy jak i być skoncentrowane tylko w pewnych jej obszarach. W praktyce klinicznej elektrody pomiarowe rozlokowywane są na powierzchni głowy, według międzynarodowego standardu. W ustandaryzowanej procedurze wykorzystuje się 19 elektrod na głowie, oraz 2 elektrody referencyjne na uszach badanego. Istnieją również uproszczone przyrządy do badania bioelektrycznej czynności mózgu za pomocą EEG. Przyrządy te wykorzystują zasadę działania tradycyjnego elektroencefalografu, jednak przez zastosowanie szeregu uproszczeń i aplikacji są dużo przystępniejsze i łatwiejsze w wykorzystaniu. Przykładem takiego urządzenia jest aparat MindWave produkowany przez firmę NeuroSky. Jest to urządzenie stosowane do ogólnego usprawniania mózgu, pozwalające na monitorowanie fal alpha i beta. Fale te umożliwiają określenie koncentracji 3191

i relaksacji badanego. Urządzenie stosowane jest głównie w celu polepszenia kondycji psychicznej i zdolności mózgu. Dzięki temu, że urządzenie MindWave poprawia wszystkie funkcje poznawcze, a zwłaszcza zdolność koncentracji, pamięci, zdolność uczenia się, wykorzystywane jest w terapii chorób takich jak: ADHD, ADD ale także z chorobami Alzheimera czy Parkinsonem, a nawet praca z osobami chorymi na stwardnienie rozsiane [14, 15]. Widok urządzenia MindWave firmy NeuroSky przedstawiono na rysunku 4. Rys.4. Urządzenie Mindwave oraz sposób jego zamontowania na głowie badanego [14] Zaletą urządzenia jest również prosty i nieinwazyjny montaż urządzenia na głowie osoby badanej, uzyskany poprzez użycie suchej elektrody, która nie wymaga skomplikowanych procedur jak w innych tradycyjnych metodach EEG. Dzięki swojej budowie może być montowane na głowie jak zwyczajna opaska do włosów czy zestaw słuchawkowy z mikrofonem, z uwzględnieniem odpowiedniego wyregulowania obwodu głowy i pochylenia ramienia pomiarowego do poprawnego połączenia z czołem i zapięciu klamry referencyjnej na uchu. Urządzenie jest wyposażone w jedną, suchą elektrodę czołową (nazwaną Fp1 według międzynarodowego standardu 10-20) oraz klips referencyjny montowany na uchu. Pomierzony sygnał jest wzmacniany, a następnie zamieniany z postaci analogowej na cyfrową poprzez przetwornik analogowo-cyfrowy o częstotliwości próbkowania 512 Hz. Mindwave, poza surowym sygnałem, do komputera przekazuje także poziom oraz relaksu [1,11]. Do komunikacji wykorzystywany jest bezprzewodowy interfejs Bluetooth w wersji energooszczędnej, co ułatwia wykorzystanie urządzenia w symulatorze, bez konieczności podłączania dużej ilości skomplikowanych przewodów [3]. Kolejną z wybranych metod, umożliwiającą pomiar obciążenia zadaniowego również w symulatorze, jest badanie wskaźników interoceptywnych obciążenia poznawczego, tj. wskaźników związanych z układem sercowo-naczyniowym oraz wskaźników związanych z układem oddechowym. Badania wskaźników pracy serca wykonuje się przy pomocy urządzenia Holter EKG. Jest to urządzenie mogące rejestrować pracę serca (EKG), w sposób ciągły, przez 24 godziny na dobę w celu późniejszej, szczegółowej, często komputerowej analizy. Ważnymi cechami monitora holterowskiego są niewielkie rozmiary i możliwość przymocowania do ciała lub ubrania pacjenta w sposób niekrępujący ruchów. Umożliwia to normalną aktywność życiową ze sportem i snem włącznie. Naukowcy z Instytutu Techniki Lotniczej i Mechaniki Stosowanej Politechniki Warszawskiej oraz z Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej analizowali wpływu stresu psychicznego na jakość pilotażu śmigłowcem, przez szkolonych pilotów [4]. W tym celu wykorzystywali symulator śmigłowca PZL SW-4 Puszczyk oraz urządzenie pozwalające na przeprowadzenie elektrokardiografii. Badanie polegało na wykonaniu trzech przelotów na takiej samej trasie, jednak przy innych warunkach zewnętrznych. Na podstawie wyników swoich badań określili oni różnice w obciążeniu zadaniowym pilotów. Analiza wykazała, że dwa z zadań zdecydowanie bardziej obciążały system poznawczy pilotów. Ostatnią metodą jest monitorowanie czynności oddechowych. Metoda ta może służyć do mierzenia obciążenia zadaniowego podczas wykonywania zadania. Na rynku znane są układy 3192

monitorujące parametry oddechu, w których wykorzystuje się pomiar: sygnałów akustycznych, przyspieszenia, zmian temperatury, pojemności, rezystancji, ciśnienia, wilgotności, efektu magnetoelastycznego czy przepływu gazu. Dotychczas znane rozwiązania umożliwiają monitorowanie jednocześnie częstotliwości i siły oddechu. Wiele informacji o kondycji organizmu dostarcza już sam pomiar częstotliwości oddechu. Dotychczasowe badania pozwoliły przyjąć, że wraz ze wzrostem poznawczych wymagań zadania częstotliwość oddechu wzrasta i spłyca się jego głębokość. WNIOSKI Nadmierne obciążenie systemu poznawczego kierowcy powoduje pogorszenie zdolności percepcyjnych, wydłużenie czasu reakcji oraz zwiększa prawdopodobieństwo podjęcia nieprawidłowej decyzji. W celu poprawy bezpieczeństwa w transporcie konieczne jest poszukiwanie efektywnych metod badania obciążenia zadaniowego. Wśród metod wyróżnia się subiektywne i obiektywne. Grupy te różnią się metodyką prowadzenia analiz, a także możliwościami aplikacyjnym. Metody subiektywne są łatwiejsze w stosowaniu oraz mniej kosztowne. Można je stosować do poznania ogólnego zarysu zachowań. Często wykorzystywane są w psychologii transportu. Jednak znaczącą wadą tego typu metod jest fakt, że analizę przeprowadza się zazwyczaj przed wykonaniem zadania i po jego zakończeniu. Nie możliwa zatem jest analiza zmian obciążenia zadaniowego operatora w czasie wykonywania pracy. Metody obiektywne, mimo tego że są bardziej pracochłonne i kosztowne dają rzeczywisty obraz zmian kondycji psychofizycznej badanego. Dzięki nowoczesnej aparaturze możliwe jest badanie zarówno przed, w trakcie jak i po wykonaniu zadania. Jednak wyposażenie badanego w aparaturę wiąże się z inwazyjnością badania. O ile w przypadku użycia okulografu wystarczy nałożyć np. okulary, tak w przypadku badania EKG należy zamontować elektrody na ciele pacjenta. Konieczność użycia aparatury utrudnia prowadzenie badań. Przedstawione w artykule metody badań poziomu obciążenia poznawczego kierowców stanowią obiecującą dziedzinę, której rozwój może przyczynić się pośrednio, do poprawy bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Dla wybranych parametrów, zarówno obiektywnych jak i subiektywnych, już udowodniono w badaniach ich przydatność. Istnieje jednak duża grupa parametrów, które wymagają dalszych badań laboratoryjnych dla potwierdzenia swojej skuteczności. Streszczenie Nadmierne obciążenie systemu poznawczego operatora może powodować pogorszenie jego zdolności percepcyjnych, wydłużenie czasu reakcji oraz zwiększyć prawdopodobieństwo podjęcia nieprawidłowej decyzji, a tym samym może prowadzić do powstania niebezpiecznych sytuacji. Badania obciążenia systemu poznawczego operatora mogą przyczynić się więc do podniesienia poziomu bezpieczeństwa transportu. Istnieje szereg metod, wykorzystywanych w badaniach nad obciążeniem poznawczym, które ze względu na charakter można podzielić na metody oceny subiektywnej i oceny obiektywnej. Do metod subiektywnych zalicza się: kwestionariusz NASA-TLX oraz technikę SWAT (ang. Subjective Workload Assessment Technique). W celach badawczych zdecydowanie częściej stosowane są metody obiektywne, do których zalicza się: pomiar tętna oraz galwanicznej reakcji skóry, elektroencefalografia (EEG), funkcjonalny rezonans magnetyczny (fmri), badania okulograficzne, badania aktywności układu sercowo-naczyniowego, częstości i głębokości oddechu oraz Pozytonowa Tomografia Emisyjna (PET). W opracowaniu przedstawiono charakterystykę wymienionych metod oraz ich możliwości adaptacyjne w środowisku symulatorowym. Słowa kluczowe: obciążenie zadaniowe operatora, symulator badawczy, EEG, bezpieczeństwo transportu Review of methods of measuring the operator overwork in research using a driving simulator Abstract Excessive load on the operator cognitive system can cause deterioration of its perceptual abilities, decreased reaction time and increase the probability of making an incorrect decision, and thus can lead to a dangerous situation. The research on the load cognitive system operator can therefore contribute to a safer transportation. There are many methods used in the study of cognitive load, which, due to the nature of the method can be classified into a subjective assessment and objective assessment. Subjective methods include: NASA-TLX 3193

questionnaire and technique SWAT (Subjective Workload Assessment Technique). The more common approach for the purposes of research is to use objective methods, which include: measuring heart rate and galvanic skin response, electroencephalography (EEG) and functional magnetic resonance imaging (fmri), eye tracking, research activity of the cardiovascular system, the rate and depth of breathing and Positron emission tomography (PET). This paper presents the characteristics of these methods and their adaptability to the simulator environment. Keywords: the operator overwork, research simulator, EEG, transportation safety BIBLIOGRAFIA 1. Crowley, Katie, et al., Evaluating a Brain-Computer Interface to Categorise Human Emotional Response. ICALT. 2010. 2. Hart, S. G., Staveland, L.E, 1988. Development of NASA-TLX (Task Load Index): results of empirical and theoretical research (original research article). Advances in Psychology 52, pp. 139 183. 3. Jukiewicz M., Merkisz J., Orszulak B., Wykorzystanie urządzenia Mindwave do biopomiarów wskaźnika koncentracji w pracy badawczej związanej z symulatorem pojazdu osobowego, Logistyka 2014, nr 3. 4. Kopyt A., Piotrowski M., Biernacki M., Wykorzystanie symulatora badawczego PZL SW-4 do badania pilotów w sytuacji stresu psychicznego, Prace Instytutu Lotnictwa Nr 3(236), s. 26-34, Warszawa 2013. 5. Luximon A., Goonetilleke R., Simplified subjective workload assessment technique, ERGONOMICS, 2001, VOL. 44, NO. 3, 229 ± 243. 6. Łazowska, E. Niezgoda, M. Kruszewski, M., Obciążenie poznawcze kierowców, Transport samochodowy, 2014, z.2, str 73-82. 7. Merkisz J., Galant M., Karpiński D., Orszulak B., Wykorzystanie Aparatu Piórkowskiego do oceny porównawczej zdolności psychomotorycznych kierowcy przed i po treningu symulatorowym. Logistyka 2014, nr 4. 8. Merkisz J., Markowski J., Galant M., Karpiński D., Orszulak B., Ocena czynników wpływających na występowanie choroby symulatorowej podczas treningu na symulatorze AutoSim AS 1200-6. Logistyka 2014, nr 2. 9. Niezgoda M., Kamiński T., Ucińska M., Kruszewski M., Effective methods for drivers research with use of a driving simulator, Journal of KONES Powertrain and Transport, Vol. 18, No. 3 2011. 10. Patten, Ch. J. D., 2007. Cognitive workload and the driver. Understanding the effects of cognitive workload on driving from a human information processing perspective. 11. Rebolledo-Mendez, Genaro, et al., Assessing Neurosky s usability to detect attention levels in an assessment exercise. Human-Computer Interaction. New Trends. Springer Berlin Heidelberg, 2009. 149-158. 12. Reid, G.B., Nygren, T.E., 1988. The Subjective Workload Assessment Technique: A Scaling Procedure for Measuring Mental Workload. Original Research Article Advances in Psychology 52, 185 218. 13. strona internetowa: http://humansystems.arc.nasa.gov/, dostęp: 12.03.2015 14. strona internetowa: http://mindwave.pl/, dostęp: 08.03.2015 15. strona internetowa: http://professional.mind-plus.eu/, dostęp: 12.01.2015 16. strona internetowa: http://www.doctordisruption.com/, dostęp: 07.01.2015 17. strona internetowa: https://www.flickr.com/, dostęp: 11.02.2015 18. Śpiewak, S., Dlaczego zupa z kamienia smakuje psychologom społecznym? O wykorzystywaniu manipulacji obciążeniem poznawczym w badaniach społecznych. Psychologia Społeczna 2008, Tom 3, pp. 23 40. 19. Vidulich M., Stratton M., Crabtree M., Wilson G.: Performance-based and psychological measures of situational awareness. Aviation, Space and Environmental Medicine, 65 (5, Suppl.), 1994 20. Zhang, Y., & Luximon, A., Subjective mental workload measures. Ergonomia IJE&HF 27 (3), 2005, pp. 199 206. 3194