UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Humanistyczny

UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Humanistyczny Kierunek: Filologia polska Specjalność: redaktorsko-medialna Patrycja Wołyńczuk nr albumu: 2128633 Świat wartości w wybranych powieściach Mai Lidii Kossakowskiej Praca magisterska napisana w Zakładzie Historii Języka Polskiego i Dialektologii pod kierunkiem prof. dr hab. Władysławy Bryły Lublin rok 2012

Składam serdeczne podziękowania dla pani prof. dr hab. Władysławy Bryły Dziękuję za cenne uwagi i wskazówki udzielane podczas pisania niniejszej pracy 2

Plan pracy Wstęp... 5 Rozdział I: Wartość w ujęciu teoretycznym... I.1. Definicja słowa wartość i sposoby jej istnienia... 7 I.2. Typologie wartości... 9 I.3. Sposoby wartościowania w języku i w tekście... 15 Rozdział II: Fantastyka podstawowe wyznaczniki gatunku II.1. Charakterystyka fantastyki jako gatunku literackiego... 19 II.2. Stan polskiej fantastyki. Przedstawienie postaci Mai Lidii Kossakowskiej... 22 Rozdział III: Charakterystyka analizowanych tekstów... III.1. Najważniejsi bohaterowie oraz zarys fabuły analizowanej powieści... 25 III.2. Konstrukcja świata przedstawionego oraz charakterystyka pomniejszych krain... 29 Rozdział IV: Analiza aksjologiczna Królestwa... IV.1. Budowa i opis wizualny stref Królestwa... 33 IV.2. Hierarchia, sposób egzystowania aniołów oraz ich zewnętrzny wygląd... 36 IV.3. Zachowania i wyznawane wartości... 48 Rozdział V: Analiza aksjologiczna Głębi... V.1. Budowa i opis wizualny stref Głębi... 50 V.2. Hierarchia, sposób egzystowania i zewnętrzny wygląd demonów... 52 V.3. Zachowanie i wyznawane wartości... 54 Rozdział VI: Środki Wartościowania. Cechy stylu powieści Mai Lidii Kossakowskiej... VI.1. Sposób wartościowania... 64 VI.2. Cechy stylu powieści Mai Lidii Kossakowskiej... 66 Zakończenie... 72 Bibliografia... 74 3

Wstęp 4

Każdy z nas nosi w sobie niebo i piekło. Oscar Wilde Polska fantastyka przez wiele lat pozostawała w cieniu literatury pięknej. Dopiero od ostatnich kilku lat środowiska akademickie próbują ująć w ramy teoretyczno-literackie zjawisko popularyzacji i komercjalizacji sukcesu gatunku. Dowodem tego są licznie powstające prace dyplomowe, doktoranckie, konferencje naukowe, a nawet publikacje książkowe. Stale zwiększająca się popularność literatury fantastycznej wśród młodych ludzi sprawiła, że kilka razy w roku organizuje się tak zwane konwenty, czyli zjazdy fanów fantastyki. Festiwale miłośników fantastyki odbywają się wedle wcześniej przygotowanego programu, złożonego z tak zwanych prelekcji z pisarzami, wydawcami i pracownikami naukowymi. Jest to jedna z nielicznych okazji, kiedy można osobiście porozmawiać z autorami najpopularniejszych książek polskiej fantastyki. Dzięki połączeniu pasji i wiedzy, postaram się omówić świat wartości w dwóch książkach Mai Lidii Kossakowskiej, jednej z najpopularniejszych i najchętniej nagradzanej przez czytelników pisarki ostatniej dekady. Do analizy wybrałam, cieszącą się największym sukcesem w 2004 roku, powieść zatytułowaną Siewca Wiatru oraz Żarna Niebios, tom opowiadań bezpośrednio poprzedzających akcję w pierwszym tomie cyklu. Książka zdobyła ogromną popularność, powieść wznawiano pięciokrotnie. Kossakowska zdobyła serca czytelników dzięki Siewcy Wiatru i na zawsze zmieniła w świadomości fanów fantastyki literacki obraz aniołów i demonów. Istoty przez nią stworzone posługują się specyficznym systemem wartości, który do tej pory nie został poddany analizie w literaturze przedmiotu. Celem niniejszej pracy jest odtworzenie świata wartości oraz uchwycenie charakterystycznych cech stylu twórczości Mai Lidii Kossakowskiej. Z licznych pozycji poświęconych aksjologii, wybrałam prace Jadwigi Puzyniny na temat semantyki wartości takie jak: Język Wartości, Warszawa 1992, Słowo wartość kultura, Lublin 1997 i Wokół języka wartości [w:] Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, pod red. J. Bartmińskiego. Wiadomości na temat fantastyki czerpię z haseł słownikowych i własnej wiedzy wyniesionej z wieloletniego uczestnictwa w licznych konwentach. Niezwykle pomocna okazała się również lektura pokonferencyjnego tomu poświęconego fantasy w ujęciu akademickim, pt. Wokół źródeł fantasy, pod red. T. Ratajczaka i B. Trochy. Niniejsza praca składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy rozdział zawiera omówienie teoretycznego materiału poświęconego aksjologii. Wyjaśniam w nim, co rozumiem poprzez znaczenia słowa wartość, którą typologię przyjmuję do swojej pracy badawczej, oraz jakie elementy języka uwzględniam przy opisie wartościowania. Drugi rozdział przedstawia najważniejsze wiadomości na temat fantastyki, jej podziału i charakterystycznych cech gatunku. Nakreślam w nim również postać Mai Lidii Kossakowskiej, której część tekstów poddałam analizie aksjologicznej. W trzecim rozdziale opisano najważniejsze wątki fabularne z Siewcy Wiatru, zaprezentowano główne postacie oraz omówiono najważniejsze miejsca akcji występujące w powieści. Rozdział czwarty i piąty zawierają obszerne analizy dwóch najważniejszych krain świata aniołów i zamieszkałego przez nich Królestwa, oraz Głębi, świata demonów. Szczegółowo opisałam budowę każdej krainy, obowiązujące zasady i normy etyczno-moralne, oraz wartości, jakie cenią sobie mieszkańcy obu światów. Szósty, ostatni rozdział, zawiera spis środków wartościowania oraz podsumowanie najważniejszych cech stylu twórczości Mai Lidii Kossakowskiej. Autor wyraża nadzieję, że niniejsza praca przyczyni się do lepszego poznania zagadnienia wartościowania w polskiej powieści fantastycznej. 5

Rozdział I Wartość w ujęciu teoretycznym 6

I.1. Definicja słowa wartość i sposoby jej istnienia Czym jest wartość, która od połowy XIX wieku stała się słowem-kluczem i ma coraz większe znaczenie w każdej dziedzinie życia człowieka, począwszy od moralności, etyki, pracy, życia rodzinnego aż po sferę naukową i filozoficzną? W zależności od dziedziny naukowej, słowo to jest definiowane w różnoraki sposób, nie istnieje bowiem jedna, idealna definicja, która oddałaby pełne znaczenie leksemu 1. Obecnie wyraz wartość odnosi się nie tylko do osób i rzeczy materialnych, ale przede wszystkim do wszelkiego rodzaju zagadnień niematerialnych, systemu uczuć, psychiki a nawet całej kultury i innych bytów niefizycznych. Słowniki języka polskiego notują przynajmniej trzy różne znaczenia słowa wartość: a) Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego 2 : 1. <<to, ile jest coś warte pod względem materialnym; cecha przedmiotu, produktu, materiału itp. dająca się wyrazić równoważnikiem pieniężnym lub innym środkiem płatniczym lub oceną subiektywną; nakład społecznej pracy a wytworzenie dobra zapotrzebowanie społeczne>> 2. <<pierwiastek, zespół pierwiastków, cech, właściwości charakterystycznych dla danej osoby, rzeczy, stanowiący o jej walorach moralnych, użytkowych, naukowych, artystycznych>> 3. <<liczba określająca, ile jednostek zawiera dana wielkość fizyczna>> b) Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza 3 : 1. <<to, ile coś jest warte pod względem materialnym, cecha jakiejś rzeczy dająca się opisać ilością pieniędzy uzyskaną z jej sprzedaży lub możliwością wymiany na inne towary>> 2. <<cecha tego, co jest dobre pod jakimś względem, przypisywana rzeczom, np. ze względu na ich użyteczność lub możliwość wywoływania pozytywnych uczuć; ważność, znaczenie>> 3. <<właściwości jakiegoś przedmiotu, towaru, dzięki którym zaspokaja on określone potrzeby>> 4. <<posiadanie zalet moralnych lub społecznych>> 5. <<zestaw cech uznawane za dobre, będące wzorem postępowania godnych urzeczywistnienia>> 6. <<liczba określająca ile jednostek zawiera dana wielkość fizyczna lub wielkość mogąca zastąpić wyrażenie algebraiczne, jego zmienne>> c) Słownik współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja 4 : 1. <<ekwiwalent materialny, pieniężny czegoś; cena>> 2. <<cecha stanowiąca o nieprzeciętych walorach kogoś lub czegoś; ważność, znaczenie>> 3. <<liczba określająca ile jednostek zawiera dana wielkość fizyczna>> d) Inny słownik języka polskiego pod red. M. Bańko 5 : 1. <<wartość jakiejś rzeczy to pieniądze, która ona jest warta>> 2. <<jeśli ktoś lub coś ma jakoś wartość, to ma jakieś zalety>> 3. <<wartości etyczne, estetyczne itp. to zasady i przekonania ważne w życiu jakiejś społeczności, będące podstawą przyjętych u niej norm i ocen>> 4. <<wartość to liczba, która wyraża się jako wielkość fizyczna lub która może zastąpić jakieś wyrażenie>> W świetle definicji leksykograficznych widać, że wcześniejsze słowniki pomijają znaczenie niematerialne, koncentrując się na znaczeniach ekonomicznych i arytmetycznych. Dopiero słowniki pod 1 Każda dyscyplina naukowa ma swoje określenie zakresu tego terminu, w pracy ograniczam się do znaczeń słownikowych języka polskiego. 2 Warszawa, 1967. 3 Warszawa, 2003. 4 Warszawa, 1998. 5 Warszawa, 2000. 7

redakcją Bańki i Dubisza odnotowują ogólne znaczenie wartości jako cechę czegoś dobrego i cennego dla danej społeczności. Opisy wartości stosowane w pracach filozoficznych, socjologicznych i psychologicznych (m.in. Ingardena, Tatarkiewicza, Schelera, Łobockiego, Zilliga, Rokeacha) pozostają poza granicami odnoszącymi się do wartości jako powszechnie pożądanych przedmiotów o charakterze symbolicznym. W mojej pracy przez wartość będę uznawała wszystko to, co jest dla danej jednostki lub społeczeństwa ważne i cenne, oraz jest pożądane i stanowi jednocześnie cel ludzkich dążeń. Warto zauważyć, że współcześnie wartość odnosi się do czterech głównych dziedzin nauki, jakimi są aksjologia, matematyka, logika i ekonomia. W pierwszym znaczeniu wartości jako to, co jest dobre występuje szeroka łączliwość z rzeczownikami nazywającymi przedmioty, cechy, postawy, poglądy i systemy filozoficzne. Słownik etymologiczny języka polskiego 6 wywodzi krąg słów wart, warty, wartość i wartościowy jako derywat od niemieckiego słowa Wert 7 oznaczającego godność, wartość. Jak podaje Jadwiga Puzynina w rozdziale zatytułowanym Wartości w języku polskim i jego słownikach 8, w innych językach europejskich, leksem wartość przybiera podobne znaczenie już w XIV wieku. W językach romańskich wartość jest rozumiana jako coś odważnego i heroicznego (np. franc. valeur wywodzi się bezpośrednio z łacińskiego słowa valor), zaś język angielski odróżnia wartość jako value w znaczeniu wartości wymiennej od worth jako tego, co ważne i dobre (obecnie słowo to utraciło swoje pierwotne znaczenie na rzecz posiadania czegoś wartościowego). Pierwszy raz słowo wartość w polskiej literaturze naukowej pojawia się w 1621 roku w Thesaurusie Knapiusza i zostaje potwierdzone znaczeniowo w 1779 roku w Słowniku polsko-niemiecko-francuskim Jerzego Samuela Bandtke. W obu przypadkach odnosi się to do pojęcia matematycznego, a nie aksjologicznego, jakie stosuje się w Europie Zachodniej. W Polsce dopiero na przełomie XIX i XX wieku następuje usamodzielnienie wartości jako tego, co dobre. Od tego czasu nastąpiło poszerzenie znaczenia aksjologicznego, w wyniku którego powstało kilkanaście hierarchii i klasyfikacji wartości w zależności od dziedziny wiedzy. Na potrzeby mojej pracy posłużę się definicją wartości przytoczoną przez Henryka Borowskiego w książce Wartości jako przeżyciu. Wstęp do aksjologii, gdzie wartość jest rozumiana jako wszystko, co cenne, godne pożądania i posiadania, wszystko, do czego ludzie dążą, co chcieliby mieć i przeżywać 9. Według Mieczysława Łobockiego 10 wartości mogą istnieć w trojaki sposób. Zgodnie z założeniami teorii obiektywistycznej wartości są traktowane jako niezależne i w pełni autonomiczne. Mają charakter absolutny i powszechnie obowiązujący, co oznacza, że są one niezależne od wewnętrznej oceny i przeżyć człowieka. Za idealny przykład służy klasyczna, platońska triada dobra-piękna-prawdy, gdzie dobro jest zarazem pierwszą zasadą i ostatecznym celem świata. Wartości te istnieją niezależnie od tego, czy są one aprobowane bądź odrzucane przed jednostkę, mają bowiem charakter uniwersalny i obiektywny. Druga teoria subiektywistyczna zakłada, że wartości są w pełni zależne od pragnień, potrzeb i uczuć człowieka i nie mogą stanowić wartości samych w sobie. Są one pewnym efektem, pojawiając się jako rezultat doznań emocjonalnych pojedynczej osoby. Głównymi derywatami od słowa wartość jest przymiotnik wartościowy i czasownik wartościować 11. Stanowią one bazę słowotwórczą do tworzenia nowego słownictwa (np. wielkowartościowy) i neosemantyzmów (np. wartościowo, uwartościawiać 12 ). Obecnie największe uznanie zyskuje teoria relacjonizmu o charakterze obiektywno-subiektywnym. Akceptuje się wartości jako coś stałego, niezmiennego i trwałego, jednak muszą być one realizowane przez jednostkę. Warunkiem koniecznym oceny jest istnienie relacji między wartościami a podmiotem je oceniającym (ma cechę 6 Słownik etymologiczny języka polskiego A. Brücknera, Warszawa 1985, str. 603. 7 Jadwiga Puzynina rozszerza znaczenie etymologiczne, bowiem niem. Wert mógł zostać zapożyczony od st. d. niem. Waard(e), z którym można powiązać takie znaczenie jak honor, powaga, użyteczne, ważne i dobre; bezpośredni związek z niemieckim rzeczownikiem mają też słowa pochodzące z języka staropruskiego i litewskiego; jednocześnie nie można wykluczyć, że niem. Wert jest zapożyczeniem z łacińskiego versus oznaczającego naprzeciw, skierowanemu ku czemuś, które przeszło w znaczenie wymienialnego na coś; [w:] Puzynina J., Język wartości, Warszawa 1992, str. 14-15. 8 Puzynina J., Wartość w języku polskim i jego słownikach [w:] Język wartości, Warszawa 1992, str.13-18. 9 Borowski H., Wartość jako przeżycie. Wstęp do aksjologii, Lublin 1992, str.7. 10 Łobocki M., Określenie wartości i sposoby ich istnienia [w:] Teorii wychowania w zarysie, Kraków 2003, str. 95-98. 11 Puzynina J., Wartość w języku polskim i jego słownikach, dz. cyt., str.17-18. 12 Stróżewski W., Istnienie i wartość, Kraków 1981, str. 84-85. 8

przedmiotowo-podmiotową). I.2. Typologie wartości Istnieje wiele różnych klasyfikacji w zależności od stanu badań i czasu, w jakim zostały one utworzone. Ograniczam się do kilku głównych typologii w ujęciu E. Sprangera, M. Schelera, H. Borowskiego, M. Rokeacha, J. Redlińskiego, T. Krzeszowskiego oraz J. Puzyniny 13. Ujęcia rzucają pewne światło na to, czym są wartości i jak są one postrzegane w społeczeństwie. Klasyfikacja wartości w ujęciu E. Sprangera Przytaczam ją za fragmentem pracy Mieczysława Łobockiego, pt. Klasyfikacja wartości 14. Obejmuje ona sześć podstawowych kręgów, do których można zaliczyć wartości: 1) Teoretyczne - typowe dla ludzi którzy najbardziej cenią prawdę płynącą z nauki 2) Ekonomiczne dla ludzi ceniących dobra materialne 3) Estetyczno artystyczne dla ceniących piękno i harmonię 4) Społeczne dla ludzi kierującymi się bezinteresownymi działaniami na rzecz drugiego człowieka 5) Polityczne typowe dla ceniących władzę i wpływy 6) Religijne charakterystyczne dla osób, dla których źródłem prawdy jest wiara w Boga Nie określa on hierarchii najważniejszych i najbardziej cenionych wartości w społeczeństwie. Nie podaje również konkretnych przykładów, co powoduje przynajmniej dwuznaczną możliwość klasyfikacji danej wartości, np. do której kategorii zaliczyć można zdrowie - do wartości teoretycznych czy religijnych? Na bazie tej klasyfikacji powstała w psychologii typologia osobowości opierająca się na głównych wartościach, jakimi kieruje się jednostka. Klasyfikacja M. Schelera Wiadomości na temat hierarchii aksjologicznej Maxa Schelera podaję za Jadwigą Puzyniną z rozdziału Typologie wartości 15. Wyróżnia on dwa główne obszary, których dotyczą wartości: wartości osoby i jej czynów rzeczy, zdarzeń i stanów są to wartości wyższe, stanowią wartość samą w sobie wartości same w sobie, konsekutywne (zależne od innych) i pochodne od absolutnych są to wartości niższe Wartości niższe dzieli się ze względu na treść, jaką ze sobą niosą. Scheller uznaje hierarchię wartości i rozpoczyna od najmniej ważnych: 1) Przyjemnie i nieprzyjemne tym wartościom odpowiadają funkcje zmysłowe czucia, stanu przyjemności i bólu 2) Czucia witalnego zalicza się tu zdrowie, choroba, słabość, moc, pełnia sił, śmierć, wzmaganie się życia i jego osłabienie 3) Duchowne należą do nich wszelkie wartości estetyczne, kulturowe, uznania porządku prawnego (czyli tego, co jest słuszne wedle określonych reguł prawnych) i wartości, jakie niesie za sobą nauka (m.in. prawda) 4) Święte wartości należące do tej kategorii ujawniają się w symbolach wchodzących w sferę absolutną, np. wiara, niewiara, cześć, adoracja, chwała (i tym podobne postawy religijne) 13 W pracy pomijam rozwój aksjologii w historii myśli filozoficznej. Ich skróconą wersję przedstawiła Puzynina w rozdziale Wartości i wartościowanie w myśli filozoficznej [w:] Język wartości, Warszawa 1992. 14 Łobocki M., Klasyfikacja wartości [w:] Teorii wychowania w zarysie, Kraków 2003, str. 99. 15 Puzynina J., Typologie wartości [w:] Język wartości, Warszawa 1992. 9

Dla Schelera wartości istnieją obiektywnie, są w pełni niezależne i to człowiek musi je stopniowo odkrywać. Mogą być one ze swej natury pozytywne lub negatywne. Podział na wartości wyższe lub niższe zależy od ich trwałości i możliwości budowania na nich wartości niższego rzędu. Wartości święte stanowią najwyższe dobro, bowiem dając szczęście i nadając sens innym wartościom, są cenne same w sobie, stanowią miarę dla innych wartości. Wartości niższe służą wyższym i jednocześnie wyższe nadają sens niższym. Niemiecki filozof twierdzi, że ta sama wartość nie może być pozytywna i jednocześnie negatywna, musi reprezentować jedną z tych dwóch opcji i dzięki temu mogą one tworzyć przeciwstawne pary. Klasyfikacja H. Borowskiego Hierarchię podaję za książką Borowskiego Wartość jako przeżycie. Wprowadzenie do aksjologii 16. Rozróżnia on dwa poziomy wartości: a) Pełne są to wartości same w sobie, przeżywane bezpośrednio; do najważniejszych zalicza się: dobro piękno wolność użyteczność świętość prawdę b) Niepełne są na usługach wartości autotelicznych i należą do nich: wartości indywidualne wartości oczekiwania, czyli dążenia do zdobycia innych wartości wartości zewnętrzne, czyli takie, które stanowią przedmioty ocen Wartości zaliczane do grupy wartości niepełnych pełnią drugorzędną funkcję wobec wartości pełnych. Autor nie dzieli wartości na pozytywne i negatywne. Nie wiadomo również jaką pozycję zajmują wartości transcendentne. Badacz nie określa również hierarchii najważniejszych i najbardziej cenionych wartości w społeczeństwie. Klasyfikacja M. Rokeacha Typologia psychologiczna Miltona Rokeacha pochodzi z 1973 roku i obejmuje jedynie walory pozytywne 17. Uczony podzielił je na dwie grupy po osiemnaście wartości w każdej. Wartości ostateczne mają wskazywać na cele, do których dąży człowiek, zaś wartości instrumentalne to zachowania i cechy osobowości, które pomagają zdobyć te pierwsze. Trudno jest wyjaśnić przyczynę braku analizy wartości negatywnych i, przede wszystkim, nie sprecyzowania, jakie miejsce zajmuje sama wartość życia człowieka i stosunek do wyznawanej wiary (lub jej braku). Klasyfikację odrzucam z powodu braku uwzględnienia negatywnychwartości. 16 Borowski H., Wartość jako przeżycie. Wstęp do aksjologii, dz. cyt., str. 75-78. 17 http://en.wikipedia.org/wiki/rokeach_value_survey 10

I. Wartości ostateczne (finalne) a) Dostatnie życie (dobrobyt) b) Aktywne, pasjonujące życie c) Poczucie dokonań (w jakiejś pracy lub dziele) d) Pokój na świecie (brak konfliktów i wojen) e) Piękno świata (piękno natury i sztuki) f) Równość (braterstwo, jednakowe traktowanie wszystkich) g) Bezpieczeństwo rodziny (troska o najbliższych) h) Wolność (osobista i wyboru) i) Szczęście (radość, zadowolenie) j) Harmonia wewnętrzna (brak wewnętrznych konfliktów) k) Dojrzała miłość (bliskość seksualna i duchowa) l) Bezpieczeństwo narodowe m) Radość (swobodne życie) n) Zbawienie (duszy, życie wieczne) o) Szacunek (poważanie samego siebie) p) Uznanie społeczne (podziw i poważanie) q) Prawdziwa przyjaźń (bliskie koleżeństwo) r) Mądrość (dojrzałe rozumienie życia) II. Wartości instrumentalne a) Ambicja b) Szerokość horyzontów umysłowych c) Zdolność d) Czar osobisty e) Czystość f) Odwaga g) Umiejętność przebaczania h) Opiekuńczość i) Uczciwość j) Twórcza wyobraźnia k) Niezależność l) Intelektualizm m) Logiczność n) Miłość i wrażliwość o) Posłuszeństwo p) Grzeczność q) Odpowiedzialność r) Samokontrola Klasyfikacja R. Jedlińskiego Wiadomości na temat hierarchii aksjologicznej Jedlińskiego podaję za książką Józefa Półturzyckiego, pt. Dydaktyka dla nauczycieli 18. Stworzona w 1998 roku, klasyfikacja obejmuje dziesięć kręgów wartości dotyczących życia każdego człowieka: 1) Transcendentalne (Bóg, zbawienie, wiara i świętość) 2) Uniwersalne (dobro i prawda) 3) Estetyczne (piękno) 4) Poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność) 5) Moralne (bohaterstwo, godność, honor, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność, sprawiedliwość, skromność, szczerość, uczciwość i wierność) 6) Społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja i rodzina) 7) Witalne (siła, zdrowie, życie) 8) Pragmatyczne (praca, spryt, talent i zaradność) 9) Prestiżowe (kariera, sława, władza, pieniądze i majątek) 18 Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Płock 2002, str. 50. 11

10) Hedonistyczne (radość, seks, zabawa) Typologia Jedlińskiego nie obejmuje wartości negatywnych. Zakłada również, że każdy wierzy w Boga i to On stanowi najwyższą wartość, jednocześnie wyznaczającą podstawę do stworzenia wartości uniwersalnych dobra i prawdy. Klasyfikacja T. Krzeszowskiego Wiadomości przytaczam z książki Tomasza Krzeszowskiego Aksjologiczne aspekty semantyki językowej. 19. Hierarchia wartości opiera się na kognitywistycznej teorii badań nad językiem Lakoffa i Johnsona. Zakłada ona, że wartości stanowią niezbędny składnik w opisie aspektów języka, tzn. wartości są zbudowane w język. Wielki Łańcuch Bytu Wspólne cechy Wartości postrzegane egzystencjalnie Ludzkie doświadczenie Wartości postrzegane doświadczeniowo Bóg Absolut Boski Religijne Religijne ludzie Rozum, wysokie emocje, sądy moralne Ludzki Duchowe Duchowe Zwierzęta Instynkt, emocje Ożywiony Emocjonalne Emocjonalne Rośliny Życie Żywy Cielesne, motoryczne Cielesne Obiekty fizyczne Materialna substancja Fizyczne Zmysłowe zmysłowe Powyższa tabela przedstawia tak zwany Wielki Łańcuch Bytu, czyli model organizowania i postrzegania rzeczywistości 20. Podstawowy Wielki Łańcuch skupia się na czterech bytach: ludzi, zwierząt, roślin i obiektów nieorganicznych (fizycznych). Model ten może ulegać rozszerzeniu, uznając dodatkowo świat duchowy (Bóg) oraz mniejsze podpoziomy w obrębie każdego z bytów. Do świata duchowego Krzeszowski zalicza także dział angelologii oraz demonologii 21. Granice między poziomami hierarchii często są bardzo rozmyte. Z tabeli wynika, że konkretne wartości są dostępne wyłącznie określonym istotom, np. zwierzęta, które łączy wspólna cecha posiadania instynktu i emocji, nie są w stanie cenić wartości typowych dla ludzi, bowiem nie posiadają z nimi cech wspólnych takich jak sądy moralne, czy logiczne rozumowanie. Im wyżej znajduje się dany podmiot w hierarchii, tym bardziej zdolny jest odczuwać i respektować poszerzającą się skalę wartości. Inaczej mówiąc, im wyższy byt, tym wyższe wartości się mu przypisuje. Bóg jest bytem absolutnym, doskonałym pod każdym względem, nic nie może równać się z Jego nieskończonością. Socjolog ustanawia następującą hierarchię wartości: 1. Boskie/święte cechy przypisywane Bogu 2. Duchowe wartości związane z życiem wewnętrznym człowieka 3. Animalne - związane z emocjami 4. Witalne wynikające z egzystencji 5. Sensoryczne wartości doświadczane zmysłowo 19 Krzeszowski T.P., Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Toruń 1999. 20 Ibidem, str. 30. 21 Jest to bardzo ważna informacja, ponieważ ujmuje ona dwa byty, w których żyją główni bohaterowie powieści Kossakowskiej, tj. anielski i demoniczny. 12

Klasyfikacja J. Puzyniny 22 Dzieli ona wartości na dwie kategorie: ostateczne i instrumentalne. Autorka zaznacza, że mogą one funkcjonować zależnie od jednostki: dla jednej osoby wartości ostateczne mogą uchodzić na instrumentalne i na odwrót. Ważne jest, iż ten sam podział dotyczy zarówno wartości pozytywnych, jak i negatywnych. Wartości wchodzą w relacje między sobą i podlegają przekształceniom. Są zmienne w czasie, nawet u tej samej osoby i w dużej mierze standaryzowane kulturowo. Puzynina podkreśla, że należy uwzględniać konteksty, w jakich są użyte wartości, bowiem zależy to wiele od danej sytuacji, np. nóż może służyć do krojenia chleba (ma wówczas wartość pozytywną instrumentalną) lub do zabijania (wartość negatywna). Wszystkie wartości można wyrazić za pomocą środków językowych. Jest to typologia, którą będę stosować w analitycznej części pracy. 1) Wartości pozytywne a) Instrumentalne b) Ostateczne 2) Wartości negatywne a) Instrumentalne b) Ostateczne Wartości instrumentalne są wyrażane w języku polskim za pomocą następujących leksemów: a) Pozytywne: pożyteczny, użyteczny, zdatny do czego, pożytek, przydatny, dobry, doskonały, świetny, znakomity, wspaniały, nadawać się, przydawać się b) negatywne nieużyteczny, niepożyteczny, nieprzydatny, niezdatny, niedobry, nie nadający się, niedoskonały, do niczego, nic nie warty Wartości ostateczne istnieją opozycyjnie: 1) transcendentalne, np. Bóg- Szatan 2) witalne, np. zdrowie-śmierć 3) poznawcze, np. prawda-niewiedza 4) moralne, np. dobro drugiej osoby-zło wobec drugiego człowieka 5) estetyczne, np. piękno-brzydota 6) obyczajowe, np. zgodność z obyczajem-rozpusta, libertynizm 7) odczuciowe, w tym hedonistyczne, np. przyjemność-ból Wartości transcendentalne są pomijane u osób, które nie uznają istnienia sfery metafizycznej i wówczas to wartości witalne zajmują w hierarchii pierwsze miejsce. Bardzo często wiara w istnienie niewidzialnych wartości transcendentalnych kreuje i wyznacza miejsce dla pozostałych wartości. Każda z przedstawionych klasyfikacji reprezentuje wartości w zależności od grupy docelowej badacze, tworząc tak liczne typologie, robili to z myślą o pewnym podmiocie, dla którego analizowane wartości są najcenniejsze. Może to być pojedynczy człowiek, grupa lokalna lub środowiskowa, a nawet całe społeczeństwo czy też naród. Bardzo trudno jest wyznaczyć konkretnego odbiorcę wartości, dlatego też wyodrębnia się podział wartości ze względu na trzy perspektywy, między którymi istnieją bliskie powiązania: a) egoistyczną ważne dla siebie samego b) allocentryczną ważne dla rodziny i najbliższych znajomych c) socjocentryczną ważne dla wszystkich, całego społeczeństwa (narodu) Polska pionierka nad badaniami aksjologicznymi w języku przedstawiła podział wartości na schematycznym wykresie 23 : 22 Puzynina J., Typologie wartości, dz. cyt., str. 40-43. 23 Puzynina J., Jak pracować nad językiem wartości [w:] Język a Kultura, tom 2 Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1991, str. 136. 13

Cechy, stany, czynności (wtórnie przedmioty) Obojętne X-owi, nie stanowiące wartości Nieobojętne, cenione Pozytywne Negatywne (podział analogiczny) Podstawowe Instrumentalne (pomocnicze) Transcendentne (sacrum) Nietranscendentne Estetyczne Moralne Poznawcze Witalne Odczuć psychicznych i fizjologicznych 14

I.3. Sposoby wartościowania w języku i w tekście Istnieje wiele krzyżujących się ze sobą sposobów wartościowania danego tekstu. Bardzo często granice między nimi nie są ostre i zachodzą na siebie, przez co trudno jest wskazać jednoznacznie dominujący sposób wartościowania w tekście. Środki wyrażania wartości 24 według Jadwigi Puzyniny dzieli się na systemowe (skonwencjonalizowane) i tekstowe (fakultatywne), które wchodzą w ścisły związek ze środkami językowymi i parajęzykowymi: Środki wyrażania wartościowań Systemowe Tekstowe Językowe Parajęzykowe Fleksyjne Składniowe Słowotwórcze Leksykalne Frazeologiczne Gesty Intonacja Fonetyka Symbolika dźwiękowa Środki tekstowe są silnie uzależnione od kontekstu, w jakim one zachodzą, środowiska użytkowników języka i specyficznego użycia słów, stąd często określa się je jako środki kontekstowe. Środki systemowe bardzo często są zbliżone do środków tekstowych. Jak zauważa Puzynina wartościowaniu służyć mogą [ ] właściwie niemal wszystkie słowa języka, a także różnego rodzaju tropyi figury. Jak wiadomo wartościujemy także za pomocą środków parajęzykowych, fonetycznych, fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych 25. Do środków parajęzykowych zalicza się szeroko rozumiane gesty, które w różnych kulturach przybierają różnoraką postać i bardzo często są skonwencjonalizowane. Należy mieć na uwadze, że ponad 80% wszelkich aktów komunikacji jest przez człowieka świadomie kontrolowanych, zaś pozostałe są nieświadomie wykonywane lub powielane. Do najbardziej popularnych gestów parajęzykowych zaliczyć można, min. gesty i mimikę twarzy, ton głosu, kontakt wzrokowy oraz przestrzeganie rytuału czasu i przestrzeni. Do zakresu środków fonetycznych wliczyć możemy paralangue, czyli wszelkie niewerbalne elementy głosowe takie jak: dynamika mówienia, akcent, tempo, melodia czy zabarwienie głosu. Służą one przede wszystkim wartościowaniu emocjonalnemu w kontaktach nieoficjalnych. Intonacja pozwala na zmiany poziomu głośności wypowiedzi, dzięki czemu, biorąc pod uwagę odpowiedni kontekst, można położyć nacisk na pewne partie zdania, przez to wiązać się one będą z wartościowaniem. Symboliczne środki wartościowania można podzielić na dźwiękowe i graficzne. Symbolizm dźwiękowy pozwala na wyrażanie stanów psychicznych człowieka dzięki modulacji głosu, np. krzyk wyraża agresję lub złość. Drugi typ kładzie nacisk na układ graficzny tekstów literackich oraz na znaki interpunkcyjne zastosowane w tekście. Ciekawym zjawiskiem jest tzw. semantic prosody 26. Zachodzi ono, gdy nadawca chce poinformować odbiorcę o negatywnej ocenie jakiegoś zjawiska czy danej sytuacji. Nie posługuje się on wówczas wyrazami prymarnie wartościującymi takimi jak przymiotniki, przysłówki czy porównania, lecz stosuje leksykę wtórnie wartościujące, które nie wyrażają bezpośrednio danej oceny, lecz delikatnie sugerując ją odbiorcy, np. za pomocą rzeczowników. Użycie dobranych wyrazów w odpowiednio 24 Puzynina J., Środki wyrażania wartościowań w języku i tekście [w:] Język wartości, Warszawa 1992., str. 111-130. 25 Ibidem, str. 112. 26 Szewczyk M., O jednym ze sposobów przemycania negatywnych sądów wartościujących [w:] Antynomie wartości. Problematyka aksjologiczna w językoznawstwie, pod red. A. Oskiery, Łódź 2007. 15

neutralnych lub ironicznym kontekście implikuje odpowiednią intencję nadawczą. Istota zjawiska polega na: nabieraniu wartościującego, przeważnie negatywnego zabarwienia konotacyjnego przez pewne czasowniki, przymiotniki oraz przysłówki odprzymiotnikowe nie zawierające elementu wartościującego w jądrze swojego znaczenia, w efekcie bardzo częstej łączliwości tekstowej z rzeczownikami nazywającymi zjawiska oceniane negatywnie lub odbierane jako nieprzyjemne 27. Monika Szewczyk podaje, że w polszczyźnie przykładem zjawiska semantic prosody może być przymiotnik totalny, który leksykalnie konotuje zjawiska negatywne (np. totalna klapa, totalna zagłada), lecz w socjolektach młodzieżowych i grupach społecznych pozostających pod wpływem angielszczyzny, wyraz ten niesie pozytywne kolokacje i wartościowanie (np. totalna wyprzedaż, totalny odjazd). Fleksyjne środki językowe przekazują wartości dzięki odpowiedniemu doborowi morfemów fleksyjnych i ich odmian w polszczyźnie są to przede wszystkim pejoratywne końcówki niemęskosobowe y/-i, np. chłopy, ministry; stosowanie rodzaju żeńskiego dla oznaczenia płci męskiej, np. ta ciamajda, ta niezdara oraz pozytywnie konotująca, godnościowa końcówka owie, np. generałowie, profesorowie. Do wartościowania składniowo-leksykalnego nawiązują niektóre wskaźniki zespolenia (np. dodatnie konstrukcje z dzięki, negatywne z bo inaczej, pozytywno-negatywne z za to ), partykuły i przysłówki (np. coś, niestety, zbyt, nazbyt, za, zanadto). Bardzo ważną funkcję pełnią morfemy słowotwórcze, wśród których pozytywnie znaczą sufiksy deminutywne (podkreślają one przychylny stosunek do opisywanej rzeczy lub osoby, np. rozbrykany kotek, uśmiechnięte usteczka) oraz niektóre zgrubienia, nie zawsze wyrażające negatywny stosunek do opisywanego desygnatu, np. ogromne psisko. Do najczęstszych sufiksów pozytywnych zaliczamy: -ek/-ka/-ko/-ik(-yk)/-ak/-iszek/-uszek/-ę/-czko/-czyk, np. kotek, kółeczko, stolik, szczeniak, kłębuszek. Pejoratywne określenia w polszczyźnie są wyrażane za pomocą przedrostków takich jak: -idło/-uch/-uchna/-uk/-isko/-owicz/-icz, np. dziewucha, psisko, babisko. Jak podkreśla Puzynina 28, podstawowym środkiem językowym służącym wartościowaniu tekstu są słowa, które przyjmując różne pozycje w zdaniu, mogą wyrażać rozmaite wartości, np. wyraz niebezpieczny może być traktowany jako coś negatywnego (Janek obawia się tej niebezpiecznej wyprawy) lub pozytywnego (Alicja kocha podróżować po niebezpiecznych krajach). Mogą być one prymarnie wartościujące, zawierające w jądrze wyrazu nacechowanie całego wyrazu, np. wartościowy, zdrada, donosicielstwo, dobry, zły, moralny, godny, wspaniały, negatywny, niebezpieczny itp. Pozostałe wyrazy mogą mieć wtórne nacechowanie i zależy ono od użytego kontekstu. Samo zjawisko wartościowania jest z natury subiektywne, stąd często pojawiają się problemy w odróżnianiu wyrazów wartościujących semantycznie i konotacyjnie. Konotacje są charakterystyczne dla danej grupy użytkowników języka i mogą one przyjmować całkowicie przeciwne znaczenia we współczesnych społeczeństwach. Jednakże brak zjawiska stanowiącego o granicy między tym, co mamy traktować jako konotacje lingwistyczne, a tym, co stanowi konotacje encyklopedyczne 29, spowodowało, że angielscy badacze (D. Sperber i D. Wilson 30 ) zaproponowali, iż najważniejsze jest wnioskowanie oparte na wspólnych przekonaniach i założeniach występujących w danym społeczeństwie. Podsumowując podstawowym sposobem ustalenia konotacji jest wnioskowanie oparte na wewnętrznej spójności interpretacyjnej danej całości. Wśród środków stylistycznych najważniejsze są związki i wyrażenia frazeologiczne oraz ustabilizowane tropy językowe takie jak metafora, porównania, alegoria i symbol. Wspólną cechą wymienionych elementów jest pewna konwencjonalność, której najczęstszym punktem odniesienia jest fizyczny świat otaczający człowieka. Znaczna część symboli, alegorii, metafor i porównań pełni rolę wyrażania pewnych wartości, zwłaszcza w tekstach poetyckich. W zależności od kontekstu, mogą być one zaktualizowane bądź mogą nabrać nowego, oryginalnego znaczenia. Innymi sposobami wyrażenia wartości jest stosowanie ironii i eufemizmów, zyskując znaczną popularność w ostatnich kilkunastu latach. Podsumowując, wartościuje się przede wszystkim za pomocą środków systemowych leksykalnych. Nie bada się wyłącznie poszczególnych wyrazów, lecz cały kontekst sytuacyjny w obrębie związków syntaktyczno-tekstowych. 27 Ibidem, str. 276. 28 Puzynina J., Środki wyrażania wartościowań w języku i tekście, dz. cyt., str. 115-119. 29 Ibidem, str. 121. 30 Ibidem, str. 121-122. 16

Opisując świat wartości w powieściach Mai Lidii Kossakowskiej, będę podążać wedle ośmiu głównych pytań wyznaczonych przez Jadwigę Puzyninę 31. Są to zagadnienia, które należy poruszyć przy analizie tekstu, by w pełni ująć jego nacechowanie aksjologiczne: 1) Kto wartościuje? 2) Co podlega wartościowaniu? 3) Czy wartości są pozytywne czy negatywne? 4) W jakich aktach mowy występują? 5) Czy wartości są przytaczane pośrednio czy bezpośrednio? 6) Czy wartościuje się za pomocą środków językowych systemowych, ogólnooceniających czy opisowo-oceniających? 7) W jakim układach tekstowych występują elementy wartościujące? 8) Czy tekst zawiera elementy metajęzykowo-metaaksjologiczne? Pytania te można skrócić do czterech: kto wartościuje, co się wartościuje, jak się wartościuje (tj. za pomocą jakich środków językowych) i jaki jest cel wartościowania? Postaram się udzielić na nie odpowiedzi podczas analizy wybranych tekstów. Jak zaznacza prekursorka polskiej aksjologii, celem zasadniczym jest dotarcie do świata wartości i stwierdzenia, jak się ono ma do poglądów w danym środowisku stereotypowych, zaś ogólny kierunek wartościowań autorskich ustalamy zazwyczaj na podstawie wiedzy o autorze, typie utworu, epoce 32. Opisując wartości w analizowanym tekście, będę bazować na podziale zaproponowanym przez Jadwigę Puzyninę oraz Tomasza Krzeszowskiego. Klasyfikacje Schelera, Rokeacha i Jedlińskiego muszę odrzucić z powodu braku uwzględnienia wartości negatywnych. Spranger i Borowski nie ustalili hierarchii ważności badanych wartości. Jedynie Puzynina i Krzeszowski w swoich pracach badawczych przedstawili podział wartości na pozytywne i negatywne, ściśle je dzieląc od najważniejszych. Rezultatem tego studium ma być rekonstrukcja systemu wartości oraz językowy sposób ich wyrażania. Bardzo ważnym aspektem w analizie aksjologicznej tekstu jest językowy obraz świata 33, który jest zależny [ ] od założonego, w sposób jawny lub ukryty, systemu wartości i są one związane z punktem widzenia i perspektywą poglądu rzeczywistości 34. Wartości konstruują i jednocześnie integrują wszystkie elementy świata przedstawionego, stanowiąc niezbywalny element językowego obrazu świata. Bartmiński rozróżnia trzy typy relacji między wartościami a językiem 35 : język jako narzędzie wartościowania; język jako źródło informacji o wartościach oraz język jako nosiciel wartości. W pracy skupię się na języku jako źródle informacji, gdzie wartości są ujęte w samym języku, znaczeniach słów, ich połączeniach i całych tekstach. 31 Puzynina J., Wokół języka wartości [w:] Język w kręgu wartości pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2003, str. 31. 32 Puzynina J., Jak pracować nad językiem wartości, dz. cyt., str. 130. 33 Językowy obraz świata (JOS) według Ryszarda Tokarskiego to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata, panujących w nim hierarchii i akceptowalnych przez społeczność językową wartość [w:] Słownictwo jako interpretacja świata [w:] Współczesny język polski, pod. red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, str. 366. 34 Bartmiński J., Miejsce wartościowania w językowym obrazie świata [w:] Język w kręgu wartości pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2003, str.63. 35 Ibidem, str.64-65. 17

Rozdział II Fantastyka podstawowe wyznaczniki gatunku 18

II.1. Charakterystyka fantastyki jako gatunku literackiego Fantastyka jest to termin wywodzący się od greckiego słowa phantastikon i oznaczający ogół zjawisk będących wytworem fantazji 36. Nie istnieje jednolita definicja fantastyki, bowiem w zależności od ujęcia, przybiera ona różnoraką formę: od gatunku literackiego, aż po charakterystyczny sposób budowania świata przedstawionego w literaturze. Wśród badaczy nie ma jasno określonego stanowiska, czym tak naprawdę jest fantastyka. Jak podaje Marek Oziewicz: Fantasy jest rodzajem formulaicznej literatury eksapistycznej, w której szablonowe postacie przemierzają szablonowy świat przedstawiony, realizują szablonową fabułę zwieńczoną równie szablonowym triumfem dobra nad złem. Ale można też udowodnić, że jest bogatą stylistycznie i tematycznie konwencją literacką, łączącą postmodernistyczną świadomość intertekstualną, wieloznaczności aluzji i ograniczeń przedstawienia realistycznego, z witalnością i swobodą tradycji, niemimetycznych form ekspresji takich jak epos, legenda, baśń, romans czy mit 37. Najprostszą i zarazem najbardziej potoczną definicję fantastyki podaje trzech badaczy: Smuszkiewicz, dla którego fantastyka to wszystko, co jest wytworem fantazji, a więc zjawiska niezwykłe, często nadprzyrodzone, nadzwyczajne, nie spotykane w otaczającej rzeczywistości 38. Według Ryszarda Handke jest to: specyficzny typ twórczości literackiej, budujący świat przedstawiony celowo tak odmiennie od przyjętych wyobrażeń o rzeczywistości, że nie można go w żaden sposób identyfikować z jej obrazami kreowanymi w utworach realistycznych 39. Natomiast A. Zgorzelski uważa, że fantastyka to: zbiór utworów, w których opisane są zdarzenia, postacie, sytuacje lub przedmioty niemożliwe, niespotykane w rzeczywistości codziennej lub wręcz mało prawdopodobne 40. Według niego, podstawowymi elementami służącymi do rozróżnienia literatury fantastycznej od fikcyjnej rzeczywistości są trzy czynniki 41 : a) Opisywane elementy nigdy nie istniały, nie istnieją i nie mogą istnieć w czasie rzeczywistym b) Opisywane elementy były możliwe w przeszłości, jednak nigdy się nie ziściły i nie wpłynęły na dzieje i rozwój cywilizacyjny c) Opisywane elementy mogą pojawić się w przyszłości, a ich obecność nie jest sprzeczna z naturą i rozwoje cywilizacyjno-technicznym Według Bogdana Trochy literatura fantastyczna realizuje trzy zasadnicze funkcje 42. Pierwsza to wprowadzenie do tekstu wyobrażeniowego mitycznego wzorca: kosmosu, herosa, konfliktu oraz harmonii 43, drugą funkcją jest pełnienie roli dydaktyczno-terapeutycznej 44, zaś trzecią - wprowadzenie funkcji estetycznej, która przybiera różnorakie i skomplikowane kształty 45. Podział fantastyki na trzy grupy (fantasy, science-fiction i horror) 46 przybiera względem siebie opozycyjne tendencje: z jednej strony jest to tworzenie nowych gatunków i konwencji literackich, z drugiej 36 Smuszkiewicz A., Fantastyka [w:] Słowik literatury polskiej XX wieku pod red. A. Brodzkiej, M. Puchalskiego, M. Semczuk, A. Sobolewskiej i E. Szary Matywieckiej, Wrocław 1993, str. 281. 37 Oziewicz M., Mythos, logos a korzenie literatury fantasy [w:] Fantastyczność i cudowność. Wokół źródeł fantasy pod red. T. Ratajczaka i B. Trochy, Zielona Góra 2009, str. 37. 38 Smuszkiewicz A., Fantastyka, dz.cyt. str., 281. 39 Handke R., Baśń a SF po raz drugi [w:] Fantastyka, nr 6 (1986). 40 Zgorzelski A., Fantastyka. Utopia. Science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, Warszawa 1980, str.14. 41 Ibidem, str.281-282. 42 Trocha B., Fantasy spekulacja czy ucieczka? Lektura czasu zdesakralizowanego [w:] Fantastyczność i cudowność. Wokół źródeł fantasy pod red. T. Ratajczaka i B. Trochy, Zielona Góra 2009, str. 75-76. 43 Ibidem, str. 75. 44 Według J.R.R. Tolkiena każdy fantasy ma wpisane w swoją istotę trzy funkcje: ucieczki, pocieszenia i uzdrowienia [w:] ibidem. 45 Trocha B., Fantasy spekulacja czy ucieczka? Lektura czasu zdesakralizowanego, dz. cyt., str. 76. 46 Podział gatunkowy, jego charakterystyczne cechy i uwagi do samego wyodrębnienia gatunków opieram na własnych notatkach z niepublikowanej prezentacji, pt. Od militarnej SF przez steampunk do urban fantasy skąd się biorą gatunki literackie i czy są nam one potrzebne? autorstwa dr Pawła Frelika z Zakładu Literatury i Kultury Amerykańskiej Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej 19

strony dąży się do zacierania różnic gatunkowych, przez co wiele utworów nie może zostać jednoznacznie zaklasyfikowanych do danego gatunku. Wynika to z faktu, że obecnie funkcjonują dwa wielkie środowiska, które mają wpływ na eskalację fantastyki. Pierwsze z nich to środowisko wewnętrze, na które składają się krytycy literaccy, dziennikarze i sami twórcy, którzy precyzyjnie określają gatunek danego dzieła. Równocześnie na istniejące klasyfikacje silny wpływ wywierają działania wydawców, marketingowców oraz księgarzy, którzy nie zważając na autorskie, precyzyjne określenie gatunku, przyporządkowują dzieło do danego schematu 47. Konsekwencją takich sporów jest brak jednolitego podziału i niejednokrotnie różnego przypisywania jednej powieści do różnego gatunku 48. Istnieje wiele różnych hierarchizacji i nurtów, jednak najprostszy i najbardziej klarowny podział fantastyki obejmuje trzy podgatunki. Każdy z nich wydziela się na podstawie autorskich źródeł inspiracji oraz ogólnego klimatu panującego w danym tekście: 1. Science fiction 49 określana jako fantastyka naukowa. Nurt ten zdobył ogromną popularność w XIX wieku i w latach 50-tych XX wieku. Bazuje na hipotetycznym rozwoju nauki i technologii. Umiejscowienie wydarzeń następuje w czasie przyszłym wobec czasu życia autora, stąd bardzo często najważniejszym czynnikiem determinującym ten gatunek jest zachowanie pozorów naukowego myślenia, logiki prawdopodobieństwa i racjonalnej motywacji działań bohaterów. Drugorzędnymi elementami są, m.in.: charakterystyczne światy i ich czasoprzestrzeń, podróże w czasie, skutki odkryć naukowych oraz bardzo często pojawiający się kontakt z obcymi cywilizacjami. Występuje również charakterystyczny typ bohatera, jakim jest zazwyczaj naukowiec, wynalazca lub hacker, oraz specyficzne miejsce akcji, np. obce planety, przestrzeń kosmiczna. Do najważniejszych twórców gatunku zalicza się: Philipa K. Dicka, Julesa Verne a, Stanisława Lema, Herberta George a Wellsa, Mary Wollstonecraft Godwin oraz Arthura C. Clarke a. W obrębie tego podgatunku można wyróżnić wiele pomniejszych takich jak 50 : planetary romance space opera hard SF romance SF military SF near future SF cyberpunk apocalyptic SF alternate history/universe first contact SF 2. Horror 51 - czyli fantastyka grozy. Jej bujny rozkwit nastąpił w okresie romantyzmu, za czołowych przedstawicieli powieści gotyckich uważa się, m.in. Brama Stokera, Matthew Gregory ego Lewisa, Anne Radcliffe i Horacego Walpole a. Z wielu elementów charakterystycznych dla powieści grozy czerpał horror XX-wieczny, np. tajemniczą atmosferę narracji, nawiedzone miejsca, odczuwane podczas lektury poczucia grozy i braku racjonalnych wyjaśnień w fabule. w Lublinie. Prelekcja poświęcona fantastyce miała miejsce podczas lubelskiego Falkonu, czyli ogólnopolskiego konwentu miłośników fantastyki, w dniach 11-14 listopada 2010 roku. 47 Według Andrzeja Sapkowskiego: zaszufladkowanie jest w istocie gatunkowym zawłaszczaniem, ma na celu wyrwanie jakiejś pozycji z fantasy i umieszczenie jej w SF i mainstreamie. SF i mainstream prowadzą bowiem intensywną działalność wywłaszczeniową, wycelowaną na zagrabienie z fantasy i inkluzję we własne rubieże pewnych książek, zaś oficyny wydawnicze włączają się do walki, przylepiając książkom etykietki [w:] tegoż, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini. Kompendium wiedzy o literaturze fantasy, Warszawa 2001. 48 Podobna sytuacja miała miejsce, m.in. w przypadku nagrodzonej w 2011 roku Nagrodą Literacką im. Janusza Żuławskiego książki Wita Szostaka, pt. Chochoły, gdzie jury przypisało utwór do gatunku realizmu magicznego, czytelnicy traktują ją jako powieść fantasy, zaś opublikowało ją wydawnictwo Lampa i Iskra Boża, które nie zajmuje się dystrybuowaniem literatury fantastycznej. 49 http://en.wikipedia.org/wiki/science_fiction 50 Podział ten występuje głównie wśród wydawców i na rynkach zagranicznych. W Polsce bardzo często tego typu literaturę etykietkuje się po prostu jako science-fiction, nie patrząc na zasadnicze różnice podgatunku: http://en.wikipedia.org/wiki/science_fiction_genre#genres_of_science_fiction 51 http://en.wikipedia.org/wiki/horror_fiction 20