dr nauk biologicznych Patrycja Szachta dr nauk medycznych Miros³awa Ga³êcka Instytut Mikroekologii OD JELITA DO ALERGII czyli znaczenie bariery jelitowej w chorobach alergicznych
Funkcja immunologiczna Prawidłowy skład ekosystemu jelitowego, czyli zespołu bakterii fizjologicznie bytujących w ludzkim przewodzie pokarmowym mikrobiota, jest niezbędny dla zachowania zdrowia i prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu. Oddziaływanie bakterii jelitowych nie ogranicza się bowiem jedynie do przewodu pokarmowego, lecz wpływa na właściwe funkcjonowanie praktycznie całego organizmu. Tak wszechstronna aktywność opisywanego ekosystemu wynika z mnogości pełnionych przez niego funkcji. Do najważniejszych zadań bakterii jelitowych zaliczyć należy funkcję ochronną, immunologiczną i trawienną. Zaryzykować można stwierdzenie, iż bez bakterii jelitowych nie ma naszej odporności. Przewód pokarmowy dziecka w momencie porodu jest jałowy, całkowicie wolny od mikroorganizmów i pierwszymi bakteriami, z którymi ma kontakt są drobnoustroje pochodzące z dróg rodnych matki. W przypadku porodu drogą cesarskiego cięcia Zanieczyszczenie środowiska, dodatek konserwantów i barwników do żywności wybitnie sprzyja uszkodzeniu bariery jelitowej. Funkcja ochronna pierwsze mikroorganizmy zasiedlające noworodka pochodzą niestety ze środowiska szpitalnego (np. ręce personelu medycznego). Te właśnie drobnoustroje, które kolonizują przewód pokarmowy w pierwszej kolejności stanowią swoistą bazę dla dalszego rozwoju ekosystemu jelitowego dziecka, wywierając olbrzymi wpływ na późniejszy skład mikrobioty. Opisywani pionierzy bakteryjni zasiedlający jelita dziecka są zarazem pierwszymi antygenami (czyli elementami obcymi dla komórek naszego organizmu), z którymi układ odpornościowy przewodu pokarmowego GALT ma kontakt. Odporność dzięki jelitom Dzięki pojawieniu się bakterii w jelitach dochodzi do aktywacji komórek immunologicznych i ostatecznego dojrzewania układu odpornościowego. Obecność bakterii jelitowych jest wiec właściwie niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego GALT. Bez mikrobioty jelitowej układ immunologiczny żadnego człowieka nie mógłby funkcjonować prawidłowo. W przewodzie pokarmowym występuje największy zbiór komórek immunokompetentnych, czyli odpowiadających za odporność w całym organizmie, stąd też śmiało można zaryzykować stwierdzenie, iż 70 proc. odporności pochodzi z jelit. Ta niezwykle istotna funkcja bakterii jelitowych sprawia, iż są to tak naprawdę jedyne mikroorganizmy, względem których ludzki układ immunologiczny wytworzył swoisty rodzaj tolerancji immunologicznej. Wszelkie bakterie, które przenikną do naszego ustroju niezwłocznie aktywują układ odpornościowy, którego celem jest wyeliminowanie patogenów. Tymczasem mikroorganizmy jelitowe są nie tylko doskonale tolerowane, lecz wręcz niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego przewodu pokarmowego i utrzymują go w ciągłej aktywności. Bakterie wchodzące w skład ekosystemu jelitowego, takie jak Lactobacillus czy Bifidobacterium wpływają również na odporność komórkową i humoralną, aktywując syntezę przeciwciał, nasilając proces fagocytozy oraz równowagę cytokinową (stymulacja wytwarzania cytokin przeciwzapalnych i hamowanie syntezy cytokin prozapalnych). Dzięki temu ludzki organizm sprawniej eliminuje wszelkie drobnoustroje chorobotwórcze, co znacznie skraca czas trwania infekcji. Konkludując, widzimy więc, iż prawidłowy skład mikrobioty w jelitach jest gwarantem właściwej odporności. Funkcja ochronna pełniona przez mikroorganizmy jelitowe polega przede wszystkim na konkurencji z drobnoustrojami chorobotwórczymi w przewodzie pokarmowym. Dzięki ścisłemu przyleganiu do śluzówki jelita, drobnoustroje autochtoniczne współtworzą barierę jelitową, a zajmując receptory na powierzchni nabłonka zapobiegają kolonizacji jelita przez bakterie patogenne czy grzyby. Hamowanie namnażania patogenów w przewodzie pokarmowym odbywa się także na drodze enzymatycznego przekształcania receptorów dla tych chorobotwórczych bakterii oraz intensywniej- 132
szemu wykorzystywaniu dostępnych w jelitach składników pokarmowych. Innymi słowy, bakterie jelitowe zasiedlające nasze jelita od momentu narodzin, są doskonale przystosowane do warunków tu panujących. Gdy tylko występują w odpowiedniej liczebności i składzie jakościowym, wszelkie drobnoustroje chorobotwórcze, które przenikną do przewodu pokarmowego, są szybko eliminowane. Odżywianie nabłonka Część bakterii zasiedlających fizjologicznie przewód pokarmowy produkuje związki o silnej aktywności przeciwdrobnoustrojowej: bakteriocyny, kwasy organiczne, nadtlenek wodoru i inne. Dzięki wytwarzaniu krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych czy poliamin bakterie jelitowe dostarczają także niezbędnych substratów dla odżywiania komórek nabłonka jelita. Co więcej bakterie te pobudzają sekrecję mucyny, stanowiącej element śluzu jelitowego i uszczelniającej nabłonek jelitowy. Bez właściwego składu mikrobiota dochodzi wiec do zaburzenia ciągłości bariery jelitowej, pełniącej rolę głównego filtra pomiędzy wnętrzem organizmu a środowiskiem zewnętrznym. Ekosystem jelitowy wywierają bardzo korzystny wpływ na ludzkie zdrowie również na drodze syntezy rozlicznych witamin z grupy B, K i PP. Z korzyścią dla organizmu jest także zapewniane przez bakterie jelitowe zwiększenie puli enzymów trawiennych, dzięki czemu biorą one udział w rozkładzie niestrawionych resztek pokarmowych. Szlak metaboliczny wybranych bakterii jelitowych prowadzi także do rozkładu związków potencjalnie kancerogennych, czyli zwiększających ryzyko rozwoju nowotworu. Dzięki aktywności mikrobiota związki toksyczne i potencjalnie rakotwórcze, pochodzące z żywności bądź będące produktami przemiany materii bakterii chorobotwórczych, zostają przekształcone w substancje nieszkodliwe dla naszego organizmu. Rola mikroflory jelitowej w podtrzymaniu odporności i dobrego funkcjonowania ludzkiego organizmu jest więc nie do przece- Funkcja trawienna 133
Nie myliæ alergii Nie nale y myliæ alergii typu IgE z alergi¹ typu IgG (tzw. póÿn¹). W pierwszym przypadku niepo ¹dane objawy o zró nicowanym nasileniu pojawiaj¹ siê niezw³ocznie po kontakcie z alergenem (np. po spo yciu alergizuj¹cego pokarmu). Identyfikacja szkodliwej substancji nie sprawia wiêc wiêkszych trudnoœci. Tymczasem reakcje typu IgG pojawiaj¹ siê ze znacznym opóÿnieniem od kontaktu z alergenem nawet po 48 godzinach. OpóŸnienie to jest przyczyn¹ istotnych problemów z identyfikacj¹ substancji alergizuj¹cej. Źródło: Instytut Mikroekologii nienia. Nawet niewielkie naruszenie równowagi tego delikatnego ekosystemu bakteryjnego musi odbić się niekorzystnie na całym organizmie. Zaburzenia w składzie bakterii jelitowych, zwane dysbiozą, prowadzą do rozwoju bądź towarzyszą występowaniu licznych chorób. Nieprawidłowy skład ekosystemu jelitowego obserwowany jest chociażby u pacjentów z alergiami, chorobami atopowymi, dolegliwościami żołądkowo jelitowymi, otyłością a nawet chorobami neuropsychiatrycznymi, takimi jak depresja czy ADHD. Bakterie jelitowe a alergie Szczególnie ciekawym tematem jest związek pomiędzy zwiększoną częstotliwością występowania chorób alergicznych, a zwiększoną higienizacją życia w XXI wieku. Wzrost sterylności naszego otoczenia, powszechna dostępność antybiotyków i jednoczesna migracja ludności ze wsi do miast znacznie ograniczyła kontakt człowieka ze światem mikrobiologicznym - bakteriami, wirusami czy pasożytami. Te zaś są głównym celem działania układu odpornościowego. W konsekwencji nasz układ immunologiczny, poszukując nowych przeciwników, począł aktywnie reagować na w gruncie rzeczy nieszkodliwe cząsteczki pokarmu czy pyłki. Ponieważ prawidłowy ekosystem jelitowy reguluje działanie układu immunologicznego, ryzyko alergii czy atopii jest prawdopodobnie tym większe, im silniejsza jest dysbioza przewodu pokarmowego. Wiadomo bowiem, iż bakterie jelitowe odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu prawidłowych reakcji układu odpornościowego. Gdy skład mikrobiota jest prawidłowy, obserwujemy z reguły równowagę stosunku limfocytów Th1/ Th2 i tolerancję spożywanego pokarmu. U pacjentów z zaburzeniami ekosystemu jelitowego stosunek Th1/ Th2 przesuwa się w kierunku spadku aktywności limfocytów Th 1. W konsekwencji dochodzi do upośledzenia procesu wychwytywania alergenów pokarmowych, przez co przenikają one do krwi. W następstwie wytwarzane są przeciwciała IgE, związane z alergią pokarmową typu I, o tzw. natychmiastowym typie reakcji. Silna zależność pomiędzy składem ekosystemu jelitowego występowaniem alergii pokarmowych czy wziewnych wykazano w wielu badaniach naukowych. Przykładowo, porównując skład ekosystemu jelitowego dzieci alergicznych i dzieci zdrowych, wykazano silne zmniejszenie liczby pożądanych bakterii z rodzaju Lactobacillus oraz Bacteroides i jednoczesny wzrost liczebności Escherichia coli i Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty) u dzieci alergicznych. W kolejnym badaniu porównywano skład mikrobioty dzieci z kraju bogatszego, wyżej rozwiniętego gospodarczo (Szwecja) z dziećmi z kraju rozwijającego się (Estonia). U dzieci szwedzkich stwierdzono silne zaburzenia mikroflory, przede wszystkim niższą liczebność Lactobacillus spp. i wyższą liczebność Clostridium spp. w przewodzie pokarmowym, co łączyło się z wyższą zapadalnością na alergie. 134
Zaburzenie składu bakterii jelitowych jest również czynnikiem predysponującym do rozwoju alergii pokarmowej IgG zależnej, o opóźnionym mechanizmie reakcji. W tym typie nadwrażliwości pokarmowej, w przeciwieństwie do alergii IgE zależnej, objawy nie pojawiają się natychmiast po spożyciu pokarmu, lecz nawet z kilkudniowym opóźnieniem. Pokarm spożyty w poniedziałek może więc pierwsze objawy alergii ujawnić dopiero w środę, co uniemożliwia samodzielna identyfikację alergenu przez pacjenta. Przyczyną alergii opóźnionej jest uszkodzenie ciągłości bariery jelitowej. Rolą owej bariery jest selektywne, wybiórcze przepuszczanie przez ścianę jelita niezbędnych składników odżywczych, płynów i elektrolitów U pacjentów poddawanych wielokrotnym terapiom antybiotykowym często rozwija się alergia pokarmowa opóźniona. i jednoczesne zatrzymywanie toksyn, antygenów bakteryjnych i innych szkodliwych dla ustroju substancji. Zespół przesiąkliwego jelita Gdy opisywana bariera działa sprawnie, do układu krwionośnego transportowane są tylko i wyłącznie właściwie rozłożone cząstki pokarmowe, a bakterie, toksyny i inne substancje potencjalnie szkodliwe są zatrzymywane na jej powierzchni. Uszkodzenie owego swoistego filtra prowadzi do rozwoju tzw. zespołu przesiąkliwego jelita (Leaky Gut Syndrome), równoważnego z utratą kontroli nad rodzajem substancji przenikających do krwi. W naszym układzie krwionośnym pojawiają się wówczas cząsteczki spożywanych pokarmów, większe jest również ryzyko przenikania bakterii, wirusów czy toksyn. Pojawienie się jakichkolwiek antygenów, czy to pokarmowych, czy mikrobiologicznych we krwi, aktywuje wytwarzanie swoistych przeciwciał IgG i rozwój reakcji zapalnej. Reakcja układu odpornościowego na pokarm jest analogiczna, jak w przypadku bakterii, toksyn czy wirusa. Mimo że cząsteczki pokarmu nie mogą się namnażać we krwi i nie są potencjalnie szkodliwe. Jak już wspominaliśmy, stan ten nosi nazwę alergii[m6][rtf annotation: Objawy alergii opóźnionej ] opóźnionej, IgG zależnej. Alergia ta charakteryzuje się wysoce zróżnicowanymi objawami: począwszy od dolegliwości żołądkowo jelitowych, problemów skórnych, migren, depresji itp. i wspomnianym wcześniej znacznym opóźnieniem czasu ich występowania. Współczesny styl życia, zanieczyszczenie środowiska, dodatek konserwantów i barwników do żywności wybitnie sprzyja uszkodzeniu bariery jelitowej. Ważnym elementem bariery są właśnie bakterie jelitowe. Równowaga ekosystemu mikrobiologicznego w jelitach jest istotnym czynnikiem zapobiegającym występowaniu alergii opóźnionej. Warto zaznaczyć, iż u pacjentów poddawanych wielokrotnym terapiom antybiotykami, zwłaszcza o szerokim spektrum działania, często rozwija się alergia pokarmowa opóźniona. Zyskując coraz więcej dowodów, iż rozwój alergii powiązany jest z zaburzeniami składu ekosystemu jelitowego, naukowcy rozpoczęli próby eliminacji dysbiozy bakteryjnej u osób z alergią bądź predysponowanych do rozwoju chorób alergicznych. Przywrócenie równowagi jelitowej, obok eliminacji alergizujących pokarmów, wydaje się być obiecującą metodą profilaktyki chorób atopowych. Sposób na zdrowe jelita W chwili obecnej zmianę ekosystemu jelitowego osiągnąć można przede wszystkim poprzez wykorzystanie probiotyków i prebiotyków. Probiotyki to żywe szczepy pewnych bakterii, które korzystnie wpływają na ludzkie zdrowie i samopoczucie, o ile podawane są w odpowiednich ilościach. Należy zdać sobie sprawę, iż bakterie obecne w preparatach probiotycznych pochodzą od szczepów kolonizujących ludzki przewód pokarmowy. 135
Bakterie jelitowe i schorzenia Prof. Jeremy K. Nicholson z Imperial College w Londynie dowodzi, e zaburzenia w sk³adzie bakterii jelitowych mog¹ przyczyniaæ siê do rozwoju wielu powa nych schorzeñ. I to nie tylko schorzeñ uk³adu pokarmowego, ale te chorób metabolicznych, jak oty³oœæ i cukrzyca typu 2, alergia i astma, choroby autoimmunizacyjne i zapalne, w tym choroba Leœniowskiego-Crohna. (Ta ostatnia to zapalna choroby jelita o niewyjaœnionej do koñca przyczynie). Problemy z flor¹ bakter yjn¹ mog¹ prowadziæ tak e do zaburzeñ neurologicznych, a nawet psychicznych, jak autyzm. Prof. Bo ena Cukrowska, kierownik Pracowni Immunologii Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie, zachêca, aby siêgaæ po probiotyki, któr ych zdrowotne dzia³anie zosta³o potwierdzone w badaniach. Ale tak e po jogur ty zawieraj¹ce priobiotyczne bakterie (prof. Cukrowska wymienia np. bakterie Lactobacillus bulgaricus i Streptococcus thermophilus, bo ich pozytywny wp³yw na œrodowisko jelitowe naukowcy potwierdzili w badaniach). O znaczeniu mikroflor y jelitowej dyskutowali naukowcy na œwiatowym spotkaniu Gut Microbiota for Health 1st World Summit w Evian we Francji w 2012 r. (Źródło: Serwis Nauka w Polsce - www.naukawpolsce.pap.pl). Są to najczęściej bakterie z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium. Te właśnie szczepy bakteryjne wykazują wysoce pożądany wpływ na ludzkie zdrowie, podobnie jak opisane powyżej mikroorganizmy jelitowe. Wzbogacenie terapii probiotycznej w podaż prebiotyków składników nie podlegających trawieniu w naszym przewodzie pokarmowym zapewnia szczepom probiotycznym optymalne warunki do wzrostu i rozwoju w jelitach. Do prebiotyków zaliczamy fruktooligosacharydy czy tez galaktooligosacharydy. Coraz częściej producenci łączą probiotyk i prebiotyk w jeden preparat, noszący wówczas nazwę synbiotyku. Główny mechanizm efektywności probiotyków u pacjentów z alergią i chorobą atopową opiera się najprawdopodobniej na zdolności owych bakterii do korzystnej modulacji odpowiedzi immunologicznej. W badaniach wykazano, iż wybrane szczepy bakterii probiotycznych korzystnie modulują odpowiedź komórkową i humoralną organizmu, wpływając jednocześnie na stan całego ustroju za pośrednictwem układu immunologicznego przewodu pokarmowego. 136
Suplementacja organizmu szczepami probiotycznymi zmniejsza również tzw. wtórną alergizację, dzięki czemu obserwuje się zmniejszenie objawów alergii. Zjawisko to wynika zarówno z uszczelniania bariery jelitowej na drodze stymulacji wytwarzania śluzu, jak i poprawy stanu czynnościowego komórek nabłonka jelita (np. na drodze wytwarzania odżywczego dla komórek substratu kwasu masłowego). Wzmocnienie bariery immunologicznej i stymulacja wytwarzania wydzielniczej immunoglobuliny A (siga) również zwiększa tolerancję pokarmową organizmu i redukuje przenikanie alergenów pokarmowych do układu krwionośnego. Opisywane zdolności szczepów probiotycznych do zapobiegania czy łagodzenia objawów alergii potwierdzone zostały w próbach klinicznych. Badanie Kalliomäki Mikroflora, czyli mikrobiota Flora bakteryjna jelit, mikroflora jelitowa zespó³ mikroorganizmów (mikrobiom), g³ównie bakterii, tworz¹cy w uk³adzie pokarmowym z³o ony ekosystem; u cz³owieka jeden z elementów jego flory fizjologicznej. Ze wzglêdu na wy³¹czenie bakterii i grzybów z królestwa roœlin, s³owo flora (mikroflora) w odniesieniu do mikroorganizmów bywa zastêpowane pojêciem biota (mikrobiota), zw³aszcza w literaturze anglojêzycznej (ang. microbiota) oraz mikrobiom. Z badañ wynika, e masa mikrobioty jelitowej cz³owieka mo e wynosiæ 1,5 2 kilogramów (!) i posiada ona ponad 3 miliony ró nych genów. Najwiêksz¹ aktywnoœæ, liczebnoœæ i zró nicowanie wykazuje mikroflora zamieszkuj¹ca jelito grube. Szacuje siê, e wystêpuje tam od 500 do 1000 gatunków nale ¹cych do 45 rodzajów i 17 rodzin drobnoustrojów, które stanowi¹ 80 proc. suchej masy ka³u. Ze wzglêdu na charakter œrodowiska w którym yj¹, bakterie jelitowe s¹ bezwzglêdnie beztlenowe lub wzglêdnie beztlenowe a przemiany metaboliczne z ich udzia- ³em maj¹ charakter procesów fermentacyjnych. W głośnym fińskim badaniu M. Kalliomäki podawano ciężarnym kobietom w ostatnim trymestrze ciąży z rodzin obciążonych alergią probiotyczny szczep LGG (Lactobacillus rhamnosuss GG) lub też preparat placebo. Interwencję terapeutyczną kontynuowano następnie u niemowląt. Gdy matka karmiła naturalnie, to ona otrzymywała probiotyk lub placebo, natomiast dzieciom karmionym sztucznie preparat dodawano do mieszanek mlekozastępczych. Obserwację występowania objawów alergicznych prowadzono w 2, 4 i 7 roku życia dziecka. Naukowcy wykazali istotne, kilkudziesięcioprocentowe, zmniejszenie skłonności do wyprysku atopowego u dzieci z grupy otrzymującej probiotyk, w porównaniu z grupą suplementowaną placebo, w każdym roku prowadzonych obserwacji. Zachęcony zaprezentowanymi wynikami, świat nauki rozpoczął dalsze próby stosowania probiotyków u pacjentów alergicznych. Metaanaliza mająca na celu zgrupowanie i ocenę szeregu badań odnośnie efektywności probiotykoterapii u pacjentów alergicznych wykazała, iż probiotyki, owszem, są skuteczne, ale raczej w zapobieganiu, aniżeli leczeniu alergii. Kolejna metaanaliza opublikowana w roku 2013 potwierdziła skuteczność probiotyków raczej w prewencji, niż leczeniu zmian alergicznych, wskazując również na wyższą skuteczność probiotyków złożonych z kilku szczepów probiotycznych, aniżeli z jednego. Wydaje się, iż nie tylko żywe, lecz również martwe szczepy probiotyczne mogą skutecznie obniżać ryzyko wystąpienia alergii (Lau S., 2012). Wykazano, że preparat ProSymbioflor zawierający wyselekcjonowane martwe szczepy E.coli i E. feacalis silnie zmniejsza ryzyko choroby atopowej u niemowląt z obciążonym alergią wywiadem rodzinnym ze strony jednego rodzica (zwłaszcza ojca). ProSymbioflor wykazał bardzo silną stymulację układu odpornościowego, a dodatkowo jest całkowicie bezpieczny, nawet dla niemowląt (nie zawiera żywych szczepów bakteryjnych). Probiotyk + prebiotyk (Źródło: Naukowy.pl Polski Serwis Naukowy, Serwis Nauka w Polsce - www.naukawpolsce.pap.pl) Godną uwagi opcją jest również stosowanie probiotyku wespół z prebiotykiem u pacjentów z alergią. Zespół badawczy Kukkonema oceniał skuteczność probiotyku złożonego z kilku szczepów bakteryjnych, podawanego 137
wespół z prebiotykiem, w redukcji ryzyka występowania atopii. Okazało się, iż podaż synbiotyku (probiotyk + prebiotyk) kobietom ciężarnym w ostatnim trymestrze ciąży, a następnie ich dzieciom przez pierwsze pół roku życia, nie redukuje co prawda ryzyka występowania alergii, ale znacznie zmniejsza występowanie wyprysku atopowego. To ochronne działanie synbiotyku rejestrowano do drugiego roku życia dziecka (jest to etap, w którym ryzyko pojawienia się chorób alergicznych jest największe). Ciekawym aspektem przytaczanego badania była analiza kału dzieci, w której oceniano liczebność wybranych bakterii w przewodzie pokarmowym u dzieci otrzymujących synbiotyk i placebo. Odkryto, iż podaż probiotyku wespół z prebiotykiem prowadzi do wzrostu liczebności pożądanych szczepów Lactobacillus oraz Bifidobacterium, o właściwościach prozdrowotnych. Dodatkowym argumentem o istotnej roli zaburzonej mikrobioty w rozwoju chorób alergicznych był fakt, iż u dzieci, u których kwasu mlekowego (Lactobacillus, Bifidobacterium) występowały rzadziej, doszło do rozwoju atopowego zapalenia skóry. W świetle coraz liczniejszych dowodów, ukazujących silne powiązanie pomiędzy bakteriami jelitowymi a rozwojem chorób alergicznych, wprowadzenie probiotyków do kanonu profilaktyki i leczenia alergii wydaje się jedynie kwestią czasu. Wprowadzenie probiotyków i prebiotyków do diety alergika jest pożądaną i co równie ważne nieszkodliwą opcją terapeutyczną, która może pomóc w poprawie stanu zdrowia pacjenta. Dostępność probiotyków W tym miejscu należy jednak podnieść bardzo ważną kwestię jaka jest nie tylko rodzaj, ale i jakość preparatów probiotycznych, dostępnych w Polsce. Pamiętać należy, iż nie każdy probiotyk będzie równie skuteczny w określonej jednostce chorobowej. U pacjentów z nieswoistą choroba zapalną jelit należy zastosować preparaty zawierające niepatogenne szczepy bakterii Escherichia coli (Mutaflor, Symbioflor 2), gdyż szczepy z rodzaju Lactobacillus są u tych pacjentów nieskuteczne. Według ak- 138
tualnych badań potencjalnie skuteczne w profilaktyce atopowego zapalenia skóry są takie szczepy probiotyczne jak: Lactobacillus rhamnosus GG czy Escherichia coli O83, natomiast w łagodzeniu już istniejących zmian pomocne mogą być Lactobacillus rhamnosus GG, Lactobacillus rhamnosus 19070-2, Lactobacillus reuteri DSM 122460, Lactobacillus fermentum VRI-003 PCC, Bifidobacterium lactis Bb-12. Prawdopodobnie większą skutecznością w łagodzeniu zmian atopowych charakteryzują się probiotyki zawierające więcej niż jeden szczep probiotyczny. Do interesujących probiotyków wieloszczepowych należą chociażby VSL#3 (szczepy Bifidobacterium breve, Bifidobacterium longum, Bifidobacterium infantis, Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus plantarum, Lactobacillus paracasei, Lactobacillus bulgaricus and Streptococcus thermophilus), czy SymbioLact comp (szczepy Bifidobacterium bifidum, Bifidobacterium lactis, Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus lactis, Lactobacillus casei, Lactobacillus salivarius). Innymi słowy, wybierając probiotyk należy pamiętać, iż każdy szczep bakteryjny wykazuje inną aktywność i mechanizm działania, przez co będzie skuteczny w jednej jednostce chorobowej, podczas gdy w innej już nie. Dla osiągnięcia pożądanego efektu leczniczego, musimy spożyć także określoną liczbę bakterii probiotycznych, gdyż podane w zbyt małej ilości po prostu nie zadziałają. Niestety polski rynek preparatów probiotycznych stoi nadal na niskim poziomie. Duża część oferowanych probiotyków zawiera szczepy o niepotwierdzonej w badaniach skuteczności, bądź liczebność bakterii w preparacie jest znacznie niższa od deklarowanej przez producenta. Bardzo niepokojący jest fakt, iż w niektórych preparatach probiotycznych znajdowano wręcz mikroorganizmy potencjalnie chorobotwórcze. Na całym świecie probiotyki postrzegane są jako nowa i wielce obiecująca metoda profilaktyki i terapii rozlicznych chorób. Aby wyniki owych badań naukowych mogły być w praktyce wdrażane w terapii polskich pacjentów, konieczna jest jednak poprawa jakości preparatów probiotycznych. Niezbędne jest podjęcie odpowiednich działań prawnych i regulacyjnych, które zagwarantują odpowiednią jakość probiotyków i umożliwią nam pełne wykorzystanie unikatowych właściwości leczniczych szczepów probiotycznych. Wybrana literatura: 1. Wall R, Ross RP, Ryan CA, Hussey S, Murphy B, Fitzgerald GF, Stanton C, Role of gut microbiota in early infant development, Clinical Pediatric Emergency Medicine, 2009 Mar 4;3:45-54. Print 2009. 2. Haevy P.M., Rowland I.R, The gut microflora of the developing infant: microbiology and metabolism, Microbial Ecology in Health and Disease, 1999, 11: 75-83. 3. Kirjavainen P.V., Apostolou E., Salminen S.J., Isolauri E., New aspects of probiotics a novel approach in the management of food allergy, Allergy 1999, 54: 909-915. 4. Bjorksten B. Naaber P., Sepp E. et al., The intestinal microflora In allergic Estonian and Swedish 2-year-old children, Clinical & Experimental Allergy, 1999, 29: 342-446. 5. Tlaskalova-Hogenova H., Stepankova R., Hudcovic T., Commensal bacteria (normal microflora), mucosal immunity and chronic inflammatory and autoimmune diseases, Immunology Letters, 2004, 93: 97-108. 6. Kalliomäki M., Salminen S., Poussa T., Isolauri E., Probiotics during the first 7 years of life: a cumulative risk reduction of eczema in a randomized, placebo-controlled trial, Journal of Allergy and Clinical Immunology, 2007, 119: 1019-1021 7. Lau S., Gerhold K., Zimmermann K., Ockeloen C.W., Rossberg S., Wagner P., Sulser C., Bunikowski R., Witt I., Wauer J., Beschorner J., Menke G., Hamelmann E., Wahn U., Oral application of bacterial lysate in infancy decreases the risk of atopic dermatitis in children with 1 atopic parent in a randomized, placebo-controlled trial., Journal of Allergy and Clinical Immunology, 2012, Apr; 129(4):1040-7. 8. Lee J., Seto D., Bielory L., Meta-analysis of clinical trials of probiotics for prevention and treatment of pediatric atopic dermatitis, Journal of Allergy and Clinical Immunology, 2008, 121(1):116-121. 139
Podsumowanie: Bariera jelitowa pełni rolę głównego filtra pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a wnętrzem naszego organizmu. Bez mikrobioty jelitowej układ immunologiczny żadnego człowieka nie mógłby funkcjonować prawidłowo. W przewodzie pokarmowym występuje największy zbiór komórek immunokompetentnych, czyli odpowiadających za odporność w całym organizmie. Mikroorganizmy jelitowe są nie tylko doskonale tolerowane, lecz wręcz niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego przewodu pokarmowego i utrzymują go w ciągłej aktywności. Zmianę ekosystemu jelitowego osiągnąć można przede wszystkim poprzez wykorzystanie probiotyków i prebiotyków. Probiotyki to żywe szczepy pewnych bakterii, które korzystnie wpływają na ludzkie zdrowie i samopoczucie, o ile podawane są w odpowiednich ilościach. Prawdopodobnie większą skutecznością w łagodzeniu zmian atopowych charakteryzują się probiotyki zawierające więcej niż jeden szczep probiotyczny. 9. Hardy H., Harris J., Lyon E., Beal J., Foey A.D., Probiotics, prebiotics and immunomodulation of gut mucosal defences: homeostasis and immunopathology, Nutrients, 2013, May 29;5(6):1869-912. 10. Eigenmann P.A., Evidence of preventive effect of probiotics and prebiotics for infantile eczema, Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology, 2013 Aug;13(4):426-31. 11. Ewaschuk J.B., Dieleman L.A., Probiotics and prebiotics in chronic inflammatory bowel diseases, World Journal of Gastroenterology, 2006, Oct 7;12(37):5941-50. 12. Cukrowska B., Czarnowska E., Wpływ probiotyków na układ immunologiczny, Zakażenia 2007, 1: 59-64. 13. Isolauri E., Arvola T., Sutas Y., Moilanen E., Probiotics in the management of atopic eczema, Clinical & Experimental Allergy, 2000, 30:1604-1610. 14. Szajewska H., Fordymacka A., Badrowski J., Microbiological and genetic analysis of probiotic products licensed for medicinal purposes, Medical Science Monitor, 2004, 10: BR346-350. 15. Szajewska H., Probiotyki w Polsce kiedy, jakie i dlaczego? Gastroenterologia Kliniczna, 2010, tom 2, nr 1, 1-9. O autorkach: Patrycja Szachta Doktor nauk biologicznych. Autorka licznych publikacji medycznych w czasopismach polskich i zagranicznych oraz rozdziałów w monografiach naukowych. Jest również wykładowcą na konferencjach medycznych oraz prowadzi warsztaty praktyczne dla lekarzy i pacjentów. Stopień doktora uzyskała w Klinice Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Do jej głównych zainteresowań naukowych należą alergie pokarmowe, probiotyki i prebiotyki oraz ekosystem jelitowy. W Instytucie Mikroekologii w Poznaniu zajmuje się między innymi oceną i interpretacją wyników badań oraz doradztwem w stosowaniu probiotykoterapii, prebiotykoterapii i terapii mikrobiologicznej. Miros³awa Ga³êcka Doktor nauk medycznych, doktorat uzyskała w Berlinie, gdzie pracowała m.in. w Klinice Uniwersyteckiej im. B. Franklina. Od 2006 roku prowadzi w Poznaniu Instytut Mikroekologii zajmujący się badaniem mikroflory przewodu pokarmowego. Prowadzi liczne szkolenia dla lekarzy i pacjentów. W Instytucie wprowadza badania umożliwiające wczesną diagnostykę raka jelita grubego, polipów oraz nieswoistych zapaleń jelit. Zajmuje się również terapią mikrobiologiczną u pacjentów z dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, alergiami, nietolerancjami pokarmowymi. Od lat 90. jest intensywnie zaangażowana w szerzenie profilaktyki i promocji zdrowia. 140