Nowe Zag³êbie Miedziowe ma ju 50 lat!

Nowe Zag³êbie Miedziowe ma ju 50 lat! Wojciech Kaczmarek*, Robert Ro ek* Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 9, 2007 Rok 2007 w KGHM Polska MiedŸ SA up³ywa pod has³em obchodów 50. rocznicy odkrycia najwiêkszego w Europie z³o a rud miedzi, które zapocz¹tkowa³o budowê Nowego Zag³êbia Miedziowego na Dolnym Œl¹sku. KGHM Polska MiedŸ SA jest spadkobierc¹ i kontynuatorem tradycji polskiego górnictwa rud miedzi rozpoczêtej po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej odbudow¹ zatopionych i zdewastowanych kopalñ Starego Zag³êbia Miedziowego w rejonie Z³otoryi i Boles³awca. Z³o e bogatych rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej stanowi ogromn¹ bazê zasobow¹, której odkrycie zawdziêczamy dr. Janowi Wy ykowskiemu. Bez uporu i zaanga owania dr. Jana Wy ykowskiego i jego zespo³u badawczego, który dokona³ odkrycia 23.03.1957 r., historia regionu legnicko-g³ogowskiego ale i Dolnego Œl¹ska i Polski potoczy³aby siê zupe³nie inaczej. Na przestrzeni minionych piêædziesiêciu lat ubogi i zniszczony przez dzia³ania wojenne obszar przeszed³ metamorfozê z rolniczej, sielskiej krainy, gdzie czas p³yn¹³ powoli, w prê ny oœrodek przemys³owy. Miasteczko Lubin licz¹ce po wojnie kilka tysiêcy mieszkañców sta³o siê siedzib¹ jednej z najwiêkszych firm wydobywczych na œwiecie. Dziœ KGHM Polska MiedŸ SA dostarcza rocznie ponad 500 tys. t miedzi, ponad 1000 t srebra, a ponadto znaczne iloœci z³ota, o³owiu, selenu, niklu, palladu, platyny oraz soli kamiennej. Historia przedsiêbiorstwa to te historia badañ geologicznych, udoskonalania techniki górniczej i hutniczej, a przede wszystkim historia ycia wielu ludzi, którzy swoje losy zwi¹zali z tym regionem. Poszukiwania Pierwszym krokiem na drodze do odkrycia z³o a by³y sugestie prof. J. Zwierzyckiego na temat soli potasowych wyra one w pracach z lat 1947 i 1951. Profesor Zwierzycki, pierwszy polski badacz tych terenów, uzasadnia³ koniecznoœæ prowadzenia badañ poszukiwawczych w NE skrzydle bloku przedsudeckiego obecnoœci¹ mi¹ szych pakietów cechsztyñskich ³upków bitumicznych. Zwierzycki (1951) nie da³ wiary twierdzeniom niemieckiego badacza Eisentrauta o braku bilansowych rud miedzi w cechsztynie monokliny przedsudeckiej. Pogl¹d ten Eisentraut wyrazi³ w 1939 r. (vide Zwierzycki, 1951) w pracy poœwieconej szczegó³owemu opisowi cechsztynu okolic Wroc³awia, w której zebra³ i usystematyzowa³ wszystkie dostêpne wówczas informacje geologiczne o obszarze swoich badañ. Naukowiec ten stwierdzi³ w utworach cechsztyñskich obecnoœæ galeny, pirytu, chalkopirytu, sfalerytu i chalkozynu, jednak siarczki obecne w tych ska³ach nie nadawa³y siê do eksploatacji ze wzglêdu na nisk¹ zawartoœæ miedzi. Pogl¹dy Eisentrauta potwierdzili Nechaus (1940), Brockamp (1940) i Richter (1941) (vide *KGHM Polska MiedŸ SA O/ZG Rudna, ul. D¹browskiego 50, 59-100 Polkowice; W.Kaczmarek@kghm.pl; R.Ro ek@ kghm.pl Tomaszewski, 1988). Geolodzy niemieccy nie zbadali utworów cechsztyñskich z okolic Lubina, które znajduj¹ siê zaledwie 80 km na NW od obszaru badañ Eisentrauta, ale te nie podali adnych sugestii, co do mo liwoœci znalezienia z³ó rud miedzi w cechsztynie przedsudeckim (Gunia, 1960). Przed Eisentrautem badania geologiczne przedpola Sudetów i cechsztynu dolnoœl¹skiego prowadzili (vide Rydzewski, 1996): Roemer (1876), Tietze (1916), Scupin (1902 1931), Berger (1932 1937), Zimmerman (1936). Autorzy ci przedstawili zagadnienia petrografii, tektoniki, stratygrafii i paleogeografii cechsztynu monokliny przedsudeckiej i bloku przedsudeckiego. Niew¹tpliwy wk³ad Zwierzyckiego polega³ na przedstawieniu naukowych podstaw do podjêcia decyzji o poszukiwaniach z³ó na monoklinie przedsudeckiej. Prace Zwierzyckiego stanowi³y pierwsz¹ wzmiankê o mo liwoœci wystêpowanie ³upków bitumicznych w sp¹gu cechsztynu znanych z miedzionoœnoœci w innych obszarach. Pod wp³ywem tych prac A. Graniczny zaplanowa³ wykonanie przez Instytut Geologiczny profilu sejsmicznego Boles³awiec-G³ogów. Zadaniem tego profilu by³o zbadanie zasiêgu i g³êbokoœci wystêpowania utworów cechsztyñskich na monoklinie przedsudeckiej i w niecce pó³nocnosudeckiej. Interpretacje wyników badañ prowadzonych przez Zwierzyckiego oraz niejednoznaczne wyniki uzyskane z profilu sejsmicznego sk³oni³y Wy ykowskiego do zaprojektowania kilku otworów wiertniczych w celu weryfikacji posiadanych informacji. Wy ykowski stworzy³ jednoczeœnie plan prac poszukiwañ z³o a rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej (ryc. 1). Pierwszym zaprojektowanym wierceniem by³ otwór Gromadka IG-1, jednak wykonanie go zbyt daleko na po³udnie spowodowa³o, i po przewierceniu utworów kenozoicznych (170 m) napotkano ³upki krystaliczne wa³u przedsudeckiego (Wy ykowski, 1958). Dwa kolejne wiercenia zaprojektowano wzd³u profilu sejsmicznego G³ogów-Boles³awiec, tym razem wykonano otwory w okolicach G³ogowa. Wiercone w latach 1955 1956 otwory w Ruszowicach i w Gaikach ze wzglêdu na niedostateczn¹ g³êbokoœæ (projektowano je na d³ugoœæ oko³o 500 m) nie osi¹gnê³y zamierzonego celu i dotar³y jedynie do utworów pstrego piaskowca (Konstantynowicz, red., 1971). Wykonane w tych samych latach, przez przemys³ naftowy, wiercenia we Wschowej oraz w okolicach Ostrzeszowa napotka³y jednak ³upki miedzionoœne w dolnym cechsztynie, co potwierdza³o s³usznoœæ podjêtych decyzji o poszukiwaniach. W otworze Ostrzeszów nag³êbokoœci oko³o 1683 m stwierdzono ³upek miedzionoœny mi¹ szoœci 22 cm i zawartoœci 1,07% Cu, a w otworze Wschowa-1 na g³êbokoœci oko³o 1930 m stwierdzono ³upek o mi¹ szoœci 17 cm i zawartoœci 1,94% Cu. Odkrycie Na podstawie danych geologicznych uzyskanych z wierceñ w Gromadce, Gaikach, Ruszowicach i Wschowej zaprojektowano kolejny otwór w linii przekroju sejsmicz- 735

Ryc. 1. Plan prac poszukiwawczych za rudami miedzi w strefie przedsudeckiej (Wy ykowski, 1958) 736 Ryc. 2. Karta otworu wiertniczego Sieroszowice S-1 (Rydzewski, 1996)

Ryc. 3. Jan Wy ykowski przegl¹da próbki z rdzeni wiertniczych (Kijewski, 2005) nego G³ogów-Boles³awiec. Tym razem wiercono w okolicach wsi Sieroszowice, w odleg³oœci 5,4 km na SW od poprzedniego wiercenia w Gaikach. Wysi³ek w³o ony przez Wy ykowskiego w projektowanie prac wiertniczych i przekonywanie decydentów o sensie prowadzenia poszukiwañ zosta³ nagrodzony 23.03.1957 r., kiedy w otworze Sieroszowice IG-1 (nazwanym póÿniej S-1; ryc. 2) nawiercono na g³êbokoœci 655,951 658,700 m warstwê margla miedzionoœnego mi¹ szoœci 225 cm i zawartoœci 1,40% Cu (Wy ykowski, 1958). W sierpniu 1957 r. nawiercono tê sam¹ warstwê w Lubinie (otwór S-19), w odleg³oœci 22 km na SE od otworu w Sieroszowicach. Rozmiary z³o a by³y wiêc ogromne, co wydatnie zwiêkszy³o tempo prac wiertniczych ukierunkowanych na udokumentowanie odkrytego z³o a. Ponadczasowe odkrycie zosta³o potwierdzone w trakcie nastêpnych lat. Wyniki uzyskane z odwiertów w okolicach Lubina, KoŸlic, Dzikowa i Jêdrzychówka wskazywa³y na s³usznoœæ koncepcji wszystkich badaczy przekonanych o sensie prowadzenia prac poszukiwawczych. Odkrycie z³o a zawdziêczamy ciê kiej pracy Jana Wy ykowskiego (ryc. 3), cz³onkom Jego zespo³u oraz wielu osobom bior¹cym udzia³ w pracach geologicznych. Nie mo na pomin¹æ niebagatelnego wysi³ku w pracach poszukiwawczo-rozpoznawczych geologów z Instytutu Geologicznego, Uniwersytetu Wroc³awskiego, Przemys³u Naftowego i Instytutu Metali Nie elaznych w osobach: Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 9, 2007 J. Zwierzyckiego, A. Tokarskiego, R. Krajewskiego, A. Granicznego, F. Ekierta, E. Wutzena, R. Osiki, J. Jórczaka, E. Konstantynowicza, A. Rydzewskiego, J.B. Tomaszewkiego, W. Salskiego i wielu innych. Odkrycie z³o a miedzi by³o niew¹tpliwie najwiêkszym osi¹gniêciem polskiej myœli geologicznej w ubieg³ym stuleciu. Rozpoznanie W latach piêædziesi¹tych XX w. rozpoczêto planowe rozwiercanie obszaru z³o a, najpierw w siatce 3 3 km, zagêszczanej do siatki 1,5 1,5 km, a lokalnie nawet do 1,1 1,1 km. Obszar objêty pracami rozpoznawczymi obejmowa³ teren o rozmiarach 30 15 km. Na podstawie danych geologicznych z 24 otworów wiertniczych (11 wykonanych przez Instytut Geologiczny w Warszawie i 13 wykonanych przez Ministerstwo Przemys³u Ciê kiego) Instytut Geologiczny w Warszawie w 1959 r. sporz¹dzi³ pierwsz¹ Dokumentacjê Geologiczn¹ Z³o a Rud Miedzi Sieroszowice Lubin w kategorii C 2 (Kijewski, red., 2005 ryc. 4). Wszystkimi pracami poszukiwawczo-rozpoznawczymi kierowa³ J. Wy ykowski (Tomaszewski, 1988). Od 1.01.1960 r. inwestorem i koordynatorem prac badawczych zostaj¹ Zjednoczenie Górniczo- -Hutnicze Metali Nie elaznych w Katowicach oraz nowo utworzone Zak³ady Górnicze Lubin w budowie, przekszta³cone w 1961 r. w Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi w Lubinie. Wykonawc¹ prac wiertniczych s¹ Przedsiêbiorstwa Geologiczne z Warszawy, Wroc³awia i Katowic (Salski, 1965; Konstantynowicz, red., 1971). Przed przyst¹pieniem do dokumentowania z³o a w kategorii C 1 obszar z³o owy podzielono na trzy rejony: Lubin, Polkowice i Sieroszowice, a dok³adne dokumentowanie rozpoczêto od czêœci SE obszaru. Rejon Lubina, obejmuj¹cy 96 km 2, udokumentowano w kat. C 2 ic 1 w 1959 r. Rejon Polkowic o powierzchni 70,6 km 2 w kat. C 2 ic 1 udokumentowano w latach 1961 1963. Rejon Sieroszowic o powierzchni 53,9 km 2 udokumentowano w 1962 r. Ogó³em do 1.01.1968 r. w obszarze z³o owym Lubin Sieroszowice wykonano 312 otworów wiertniczych o ³¹cznym metra u 241 248 mb. Tempo prac wiertniczych w pierwszym etapie rozpoznania z³o a by³o zawrotne (Dubiñski, 1988). Prace rozpoznawczo-wiertnicze straci³y nieco na impecie na prze³omie roku 1969 i 1970, a mimo to w roku 1976 z³o e rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej zosta³o okonturowane i udokumentowane w kat. C 1 do g³êbokoœci zalegania 1200 m (Kaczmarek & Ro ek, 2006). W latach 1977 1991 prowadzono jeszcze prace rozpoznawcze z³o a w interwale zalegania warstw cechsztynu na g³êbokoœci 1200 1500 m. Udokumentowano wtedy w kat. C 2 z³o a: Bytom Odrzañski, G³ogów i Retków-Œcinawa. Jednoczeœnie prowadzono prace poszukiwawcze w innych rejonach perspektywicznych, m.in. w rejonie Wroc³awia, w peryklinie ar, niecce pó³nocnosudeckiej, w zachodniej czêœci monokliny przedsudeckiej i w rejonie Ko uchowa. 737

Ryc. 4. Strona tytu³owa pierwszej dokumentacji geologicznej z³o a (Rydzewski, 1996) Dotychczasowy stan rozpoznania cechsztyñskiej serii miedzionoœnej obszaru przedsudeckiego zawdziêczamy systematycznym, wieloletnim badaniom. W latach 1951 1991 wykonano ponad 1200 wierceñ i na podstawie informacji geologicznych z tych otworów sporz¹dzono dokumentacje geologiczne i oszacowano zasoby z³ó miedzi, unikalnych w skali œwiatowej (Preidl & Rydzewski, 1996). Eksploatacja Pozytywne wyniki poszukiwañ i znaczna wielkoœæ rozpoznanego z³o a spowodowa³y szybkie podjêcie decyzji o budowie kombinatu. W dniu 28.12.1959 r. minister Przemys³u Ciê kiego F. Wanio³ka podpisa³ decyzjê o powo³aniu z dniem 1.01.1960 r. przedsiêbiorstwa pañstwowego Zak³ady Górnicze Lubin w budowie. Nastêpn¹ decyzj¹ ministra by³o przekszta³cenie z dniem 1.05.1961 r. ZG Lubin w Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi w budowie z siedzib¹ w Lubinie, a z dniem 1.01.1969 r. nazwê zmieniono na Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi. Plany górniczego zagospodarowania z³o a zak³ada³y budowê czterech zespolonych kopalñ, zak³adów wzbogacania rud, rozbudowê huty w Legnicy i budowê nowych hut w okolicach G³ogowa (B³¹dek i in., 2005). Prace na budowie pierwszej w Nowym Zag³êbiu Miedziowym kopalni Lubin rozpoczê³y siê w kilka miesiêcy po przed³o eniu pierwszej dokumentacji geologicznej z³o a. Szyb L-III pierwszy z szybów miedziowego kombinatu (ryc. 5) dotar³ do warstwy miedzionoœnej ju 20.03.1963 r., po trzech latach g³êbienia w skrajnie trudnych warunkach geologicznych. Równoczeœnie w pionierskich warunkach prowadzono prace w kolejnych szybach kopalni Lubin i Polkowice. Do dziœ wybudowano w Nowym Zag³êbiu 29 szybów, trwaj¹ prace nad g³êbieniem trzydziestego, a na najbli sze lata zaplanowano budowê kolejnych szybów w obszarze z³o a g³êbokiego. Wraz ze zg³êbieniem pierwszego szybu przyst¹piono do opracowania technologii eksploatacji z³o a. Poligonem doœwiadczalnym, niezbêdnym do rozpoznania procesów zachodz¹cych w górotworze podczas eksploatacji oraz do wyboru optymalnego systemu eksploatacji, by³a kopalnia Lubin. Na podstawie rozwi¹zañ analitycznych, badañ modelowych i praktycznych wybrano system komorowo-filarowy z obudow¹ kotwiow¹, pozwalaj¹cy na pe³n¹ mechanizacjê prac ca³ego procesu wybierkowego, zapewniaj¹cy du ¹ koncentracjê wydobycia, wysok¹ wydajnoœæ i bezpieczeñstwo pracy (Kijewski, 2005). Przyjêto, e rozpoczêcie dzia³alnoœci wydobywczej przez poszczególne nowo utworzone zak³ady górnicze Ryc. 5. Górnicy dr¹ ¹cy szyb L-III z pierwszym kub³em rudy miedzi (Kijewski, 2005) 738

Ryc. 6. Wyobisko rozpoznawcze w pok³adzie soli kamiennej w O/ZG Polkowice-Sieroszowice. Fot. Archiwum KGHM Polska MiedŸ SA coraz g³êbsze obszary z³o owe: G³ogów, Bytom Odrzañski, Retków, Gaworzyce, Radwanice. WyraŸny jest postêp w technologii odzyskiwania coraz szerszego spektrum pierwiastków towarzysz¹cych rudom miedzi. Wielkie perspektywy wi¹zaæ nale y z rozpoznawanym od kilkunastu lat z³o em cechsztyñskiej soli kamiennej (ryc. 6). Nie nale y wykluczaæ ekspansji firmy na z³o a poza granicami kraju. Mimo niepowodzenia pierwszego przedsiêwziêcia zwi¹zanego z zagospodarowaniem z³o a Kimpe w Kongo, strategia firmy zak³ada zakup koncesji na wydobycie kopalin ze z³ó afrykañskich lub po³udniowoamerykañskich, byæ mo e te niemieckich. nastêpowa³o z chwil¹ osi¹gniêcia przez nie 25% projektowanego poziomu wydobycia. Poszczególne zak³ady górnicze rozpoczê³y dzia³alnoœæ w nastêpuj¹cych latach: ZG Lubin w 1968 r.; ZG Polkowice w 1968 r.; ZG Rudna w 1974 r.; ZG Sieroszowice w 1986 r. W styczniu 1996 r. utworzono Oddzia³ Zak³ady Górnicze Polkowice-Sieroszowice, w wyniku po³¹czenia kopalñ Polkowice i Sieroszowice. Stan dzisiejszy Istot¹ zmian¹ w historii firmy by³o przekszta³cenie aktem notarialnym z dnia 9.09.1991 r. przedsiêbiorstwa pañstwowego w spó³kê akcyjn¹ KGHM Polska MiedŸ SA. Dziœ KGHM Polska MiedŸ SA jest wielk¹ spó³k¹ gie³dow¹ eksploatuj¹c¹ bogate z³o e rud miedzi. Obecnie rudy miedzi s¹ eksploatowane w kilku obszarach górniczych (Lubin, Ma³omice, Rudna, Polkowice, Sieroszowice i G³ogów G³êboki Przemys³owy) przez trzy Oddzia³y Zak³ady Górnicze: Lubin, Rudna i Polkowice-Sieroszowice. Przedsiêbiorstwo zatrudniaj¹ce obecnie prawie 18 tys. osób, posiada 29 szybów wydobywczych, wentylacyjnych i materia³owo-zjazdowych; zak³ady wzbogacania rud; huty oraz sk³adowisko odpadów. Bazê zasobow¹ stanowi¹ dobrze rozpoznane i udokumentowane stratoidalne rudy miedzi oraz mi¹ sze pok³ady soli kamiennej. Perspektywy W latach dziewiêædziesi¹tych XX w. KGHM Polska MiedŸ SA przeszed³ okres zasadniczych zmian, które stworzy³y podwaliny pod zrównowa ony rozwój spó³ki w nowym tysi¹cleciu. Przedsiêbiorstwo zamierza koncentrowaæ siê na dzia³alnoœci wydobywczej i metalurgicznej miedzi i innych metali nie elaznych. Baza zasobowa KGHM Polska MiedŸ SA jest sukcesywnie poszerzana o nowe, Autorzy sk³adaj¹ serdeczne podziêkowania panu Andrzejowi Banaszakowi dyrektorowi Departamentu Gospodarki Zasobami i Ochrony Powierzchni za wszechstronn¹ pomoc przy zbieraniu materia³ów, cenne uwagi i korekty tekstu. Literatura B DEK W., BRYJA Z. & PA DZIORA J. 2005 Górnictwo rud miedzi i srebra w KGHM Polska MiedŸ S.A. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wroc³awskiej, Konferencje, 43: 9 21. DUBIÑSKI K. 1988 Rozpoznawanie i dokumentowanie z³o a rud miedzi obszaru monokliny przedsudeckiej. Materia³y Konferencji: Wybrane zagadnienia geologii z³ó Polski zachodniej. Wroc³aw: 132 142. GUNIA T. 1960 Historia odkrycia rud miedzi na obszarze monokliny przedsudeckiej. Rudy i Metale Nie elazne, 2: 70 73. KACZMAREK W. & RO EK R. 2006 Historia poszukiwañ i rozpoznania z³ó rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej w okresie powojennym. Pr. Nauk. Inst. Gór. PWroc., 117, Studia i Materia³y, 32: 113 121. KIJEWSKI P. (red.) 2005 Kronika Polskiej Miedzi. Wyd. 2 uzup. CBPM Cuprum, Wroc³aw. KONSTANTYNOWICZ E. (red.) 1971 Monografia przemys³u miedziowego w Polsce. Wyd. Geol., Warszawa. PREIDL M. & RYDZEWSKI A. 1996 Poszukiwania w obszarze monokliny przedsudeckiej. [W:] Piestrzyñski A. (red.) Monografia KGHM Polska MiedŸ SA. CBPM Cuprum, Lubin: 122 126. RYDZEWSKI A. 1996 Historia odkrycia nowego zag³êbia miedziowego. [W:] Piestrzyñski A. (red.) Monografia KGHM Polska MiedŸ SA. CBPM Cuprum, Lubin: 29 36. SALSKI W. 1965 Znaczenie gospodarcze oraz perspektywy rozwojowe legnicko g³ogowskiego okrêgu miedziowego. Szkice Legnickie, 2: 34 46. TOMASZEWSKI J. 1988 Rozwój pogl¹dów na budowê geologiczn¹ brze nej czêœci monokliny przedsudeckiej. Acta Univ. Wratisl., 875 Pr. Geol.-Miner., t. 11/1: 135 153. WY YKOWSKI J. 1958 - Poszukiwania rud miedzi na obszarze strefy przedsudeckiej. Prz. Geol., 1: 17 22. ZWIERZYCKI J. 1947 Zagadnienie soli potasowych w Polsce. Prz. Gór., 12, 3: 912 926. ZWIERZYCKI J. 1951 Sole potasowe na pó³noc od Wroc³awia. Pr. Inst. Geol., 7: 257 295. 739