A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A VOL. XV SECTIO EEE 2005 Katedra Ekonomiki Ogrodnictwa Akademii Rolniczej w Lublinie ARKADIUSZ CHUDZIK Nakłady i koszty pracy w produkcji pomidorów w tunelach foliowych w rodkowo-wschodniej Polsce Expenditures and Costs of Labour in the Production of Tomatoes in Plastic Tents in the Region of Middle Eastern Poland Synopsis. W latach 1998 2000 prowadzono badania efektywnoci produkcji pomidorów w tunelach foliowych. W ramach tych bada analizowano nakłady i koszty pracy w trzynastu gospodarstwach. Badane gospodarstwa zostały podzielone pod wzgldem powierzchni uprawy w tunelach foliowych na trzy grupy: małe, rednie i due. Najwyszy poziom nakładów pracy w przeliczeniu na jednostk powierzchni zanotowano w gospodarstwach o małej powierzchni produkcji, natomiast najwyszy w gospodarstwach z grupy rednie. Najwyszy poziom kosztów pracy na jednostk powierzchni równie w grupie gospodarstw małe, a najniszy w gospodarstwach z grupy rednie. Słowa kluczowe key words: pomidory tomatoes, tunele foliowe plastic tents, nakłady pracy expenditures of labour, koszty pracy labour costs WSTP W warunkach gospodarki rynkowej kierowanie procesami produkcyjnymi wymaga m.in. dysponowania aktualnymi danymi prezentujcymi rzeczywiste kształtowanie si sytuacji ekonomicznej gospodarstw ogrodniczych. Gospodarstwa te, by móc si rozwija, musz osiga dochody, a oznacza to, e przychody z działalnoci musz by wysze ni koszty ponoszone na produkcj (Wawrzyniak, 1996). Zarzdzanie przedsibiorstwami ogrodniczymi powinno wic odbywa si w myl zasady racjonalnego gospodarowania. Zasada ta głosi, i naley ponosi minimum nakładów przy danych efektach lub osiga maksimum efektów przy danych nakładach (Adamowski, 1983).
84 ARKADIUSZ CHUDZIK W tym aspekcie konieczne wic staje si cigłe dokonywanie analiz, które to umoliwi okrelenie wielkoci i struktury nakładów. W warunkach zmiennej gospodarki rynkowej, w jakiej obecnie funkcjonuj gospodarstwa produkujce pomidory pod osłonami, bardzo istotne staje si stałe kontrolowanie kosztów wytwarzania. Jednym z podstawowych elementów tych kosztów s koszty pracy. Wana jest ocena poziomu tych kosztów w przeliczeniu na jednostk powierzchni upraw i jednostk produkcji oraz ich struktura. Na tej podstawie mona podj właciwe decyzje zmierzajce do obnienia kosztów produkcji. MATERIAŁ I METODA Badania dotyczce nakładów i kosztów pracy w produkcji pomidorów w tunelach foliowych przeprowadzono w latach 1998 2000 w trzynastu gospodarstwach połoonych na terenie byłych województw: przemyskiego, zamojskiego, chełmskiego, lubelskiego i bialskopodlaskiego. Gospodarstwa zakwalifikowane do bada musiały spełnia dwa podstawowe kryteria, a mianowicie przedsiwzicie stanowiło tzw. gospodarstwo rodzinne, a właciciele wyraali ch udzielania wiarygodnych i dokładnych informacji. Materiał do bada zebrano w postaci ankiet. W kadym badanym gospodarstwie prowadzono wywiady dwukrotnie w cigu roku. Wielko powierzchni upraw pomidorów w tunelach foliowych wahała si w przedziale od 200 m 2 do 3 500 m 2. Ze wzgldu na wielko tej powierzchni badane gospodarstwa podzielono na trzy grupy. Pierwsza obejmowała gospodarstwa o powierzchni upraw pomidorów w tunelach foliowych od 200 do 680 m 2 i były to gospodarstwa małe. Do drugiej grupy, tzw. gospodarstwa rednie, zakwalifikowano gospodarstwa o powierzchni 940 1020 m 2, w ostatniej gospodarstwa due znajdowały si gospodarstwa o powierzchni od 1 500 do 3 500 m 2. Nakłady pracy zostały okrelone na podstawie analizy czasu faktycznie ponoszonego na wykonanie poszczególnych czynnoci. Były one punktem wyjcia do ustalenia kosztów pracy. Wyceny pracy włacicieli gospodarstwa, podobnie jak pracy pracowników najemnych, dokonywano na podstawie stawki płacy godzinowej. Praca własna właciciela i jego rodziny wiadczona na rzecz produkcji jest elementem kosztów ekonomicznych, cho nie stanowi kosztu pieninego (Czernyszewicz, 1998). Z tego wzgldu umown wycen nakładów pracy własnej producenta i jego rodziny na rzecz produkcji wliczono do kosztów bezporednich. Koszty zaprezentowano w przeliczeniu na 100 m -2 powierzchni upraw i na 1 kg wyprodukowanych pomidorów. WYNIKI I DYSKUSJA redni poziom nakładów pracy rcznej przeznaczanej na upraw pomidorów w tunelach foliowych był zrónicowany w poszczególnych grupach gospodarstw (tab. 1). Najwysze nakłady pracy zanotowano w gospodarstwach małych, gdzie w latach 1998 2000 kształtowały si na poziomie 242 rbh 100 m -2 powierzchni upraw. Nakłady te róniły si istotnie statystycznie od pozostałych grup i wykazywały denie do corocznego wzrostu (o 6% w roku 1999 i 10% w 2000 r. w porównaniu do 1998 r.). Natomiast najnisze nakłady pracy, bo wyno-
NAKŁADY I KOSZTY PRACY W PRODUKCJI POMIDORÓW W TUNELACH FOLIOWYCH... 85 szce 74 rbh 100 m -2 upraw zanotowano w gospodarstwach rednich. redni poziom nakładów pracy za lata 1998 2000 w gospodarstwach z grupy due wyniósł 145 rbh 100 m -2 powierzchni upraw. W grupie tych gospodarstw zaobserwowano tendencj do obniania poziomu nakładów pracy w kolejnych latach bada. Poziom nakładów pracy przeznaczanej na upraw pomidorów w tunelach foliowych uzaleniony był bezporednio od stopnia mechanizacji upraw. W gospodarstwach małych wikszo czynnoci wykonywana była rcznie lub z zastosowaniem prostych narzdzi. Szczególnie due nakłady pracy ponoszono na wykonywanie czynnoci zwizanych z podlewaniem i nawoeniem rolin. Efekt ten dostrzegalny był wyra nie w przypadku gospodarstw, gdzie zabiegi podlewania rolin dokonywane były rcznie przy uyciu wa. Poprzez takie czynnoci zwikszała si wilgotno powietrza w obiektach uprawowych, a w rezultacie pojawiała si potrzeba zuycia wikszej iloci rodków ochrony ro- lin. Obserwowano równie wysze zuycie nawozów mineralnych (ze wzgldu na wypłukiwanie do głbszych warstw podłoa). rednio nakłady pracy przeznaczanej na zabiegi zwizane z pielgnacj i ochron rolin w gospodarstwach z grupy małe wyniosły 101 rbh 100 m -2, co stanowiło 38% wszystkich nakładów pracy (tab. 2). Jednoczenie nisza jako plonu miała najprawdopodobniej zdecydowany wpływ na najwikszy w tej grupie gospodarstw, w całej strukturze nakładów pracy, udział pracy przeznaczanej na zbiór i sortowanie owoców (45%). Nakłady pracy na zabiegi pielgnacyjne w grupach rednie i due wyniosły 34 rbh 100 m -2 i 120 rbh 100 m -2, co stanowiło odpowiednio 47 i 63% wszystkich nakładów pracy. W gospodarstwach rednich i duych, a wic w grupach, w których stopie mechanizacji był znacznie wyszy, rónice w poziomie nakładów pracy były statystycznie nieistotne. Jedynie w przypadku dwóch gospodarstw z grupy rednie odnotowano wyszy ich poziom. W pierwszym wynikało to z wyszych nakładów pracy na przygotowanie podłoa oraz sortowanie pomidorów. Natomiast relatywnie wysze nakłady pracy w drugim gospodarstwie z tej grupy spowodowane były midzy innymi jego lokalizacj w terenie o duej wilgotno- ci podłoa. Teren ten czsto podmakał, a uprawy prowadzone były wyłcznie w podłou z gleby macierzystej. Wymagane były w zwizku z tym specjalne zabiegi zmierzajce do odwadniania gleby. Do duym problemem dla producenta było take wystpowanie turkucia podjadka (Gryllotalpa gryllotalpa). W produkcji pomidorów w tunelach foliowych wystpuje szerokie zrónicowanie technologii produkcji (Chudzik, 1999, 2003). To zrónicowanie odnotowano równie w badanych gospodarstwach, co miało istotny wpływ na zrónicowanie nakładów i kosztów pracy. Zrónicowanie nakładów pracy wynikało take ze zrónicowania technologii produkcji. W badanych gospodarstwach stosowano zarówno bardzo tradycyjne metody uprawy o niskiej materiałochłonnoci, jak i bardzo nowoczesne technologie, gdzie pomidory uprawiano w podłou z wełny mineralnej, a nawoenie rolin odbywało si w oparciu o analizy chemiczne. W gospodarstwach produkujcych
Tab. 1. rednie nakłady i koszty pracy rcznej upraw pomidorów w tunelach foliowych w przeliczeniu na jednostk powierzchni w PLN Average labour expenditures and costs of cultivation of tomatoes in plastic tents in convertion to a unit of producing area in PZL Gospodarstwa Farms Nakłady pracy Expenditures of labour w rbh 100 m -2 Index 1988 = 100 in labour units per 100 sq. metres 1998 1999 2000 rednia Average 1999 2000 1998 1999 2000 Koszty pracy Costs of labour w PLN 100 m -2 in PZL per 100 sq. metres rednia Average w PLN 1 kg -1 in PZL per 1 kg 1998 1999 2000 Małe Little 241 248 237 242 103 98 625 799 697 707 0,52 0,73 0,46 0,57 rednie Medium 70 74 77 74 106 110 175 221 230 209 0,15 0,18 0,23 0,19 rednia Average Due Large 147 146 143 145 99 97 377 438 587 467 0,22 0,31 0,45 0,33
Tab. 2. Struktura rednich nakładów pracy rcznej na poszczególne czynnoci w uprawie pomidorów w tunelach foliowych w przeliczeniu na jednostk powierzchni w % Structure of average labour expenditures in cultivation of tomatoes in plastic tents in convertion to a unit of producing area in % Rodzaj czynnoci Kind of activity Przygotowanie obiektu do produkcji Preparation of plastic tents for production Produkcja sadzonek pomidora Production of tomatoe seedlings Wysadzanie sadzonek w tunelach foliowych Planting of seedlings in plastic tents Pielgnacja i ochrona rolin Cultivation and protection of the plants Zbiór i przygotowanie owoców do sprzeday Picking and preparing of the fruit for sale Likwidacja uprawy i konserwacja obiektów uprawowych Liquidation of the cultivation and preservation of the plastic tents Nakłady pracy w rbh. 100 m -2 Expenditures of labour in labour units per 100 sq. metres Struktura nakładów pracy w % Structure of expenditures of labour in % Gospodarstwa farms małe little rednie medium due large małe little rednie medium due large 12,4 3,2 6,2 5 4 3 10,4 5,4 4,1 4 7 2 9,2 2,1 7,3 3 3 4 100,9 34,3 120,2 38 47 63 121,0 27,1 36,9 45 37 20 12,2 1,3 14,3 5 2 8
88 ARKADIUSZ CHUDZIK pomidory w podłou, który stanowiła gleba rodzima, obserwuje si wysokie koszty pracy zwizane z duymi nakładami na przygotowanie podłoa, pielgnacj i odchwaszczanie oraz ochron przed chorobami i szkodnikami. Uprawa pomidorów t technologi wymagała specjalnych zabiegów zwizanych z przygotowaniem podłoa do uprawy (m. in. odkaania, wymiany jego wierzchniej warstwy co kilka sezonów produkcyjnych, usuwania zgromadzonych w glebie w nadmiarze nawozów mineralnych). Nie bez istotnego wpływu na zrónicowanie nakładów pracy w poszczególnych gospodarstwach były równie cechy odmianowe pomidorów. Szczególnie odmiany pomidorów o mniejszych owocach jak równie bardziej podatnych na choroby wymagały zwikszonego zapotrzebowania pracy przeznaczanej na zbiór i odpowiednie przygotowanie do sprzeday. Rzutowało to na najwyszy poziom kosztów pracy w przeliczeniu na jednostk produkcji w gospodarstwach małych (0,57 PLN kg -1 ) (tab. 1). W strukturze nakładów pracy w gospodarstwach z grup rednie i due najwikszy udział miała praca przeznaczana na prowadzenie i formowanie ro- lin oraz ich ochron (tab. 2). Szczególnie przedłuona uprawa pomidora stosowana w gospodarstwach duych wizała si z duym wydatkowaniem pracy na pielgnacj rolin. Ponadto we wszystkich badanych gospodarstwach o redniej i duej powierzchni uprawy zanotowano znaczny udział pracy wydatkowanej na zbiór i przygotowanie owoców do sprzeday. Mona równie przypuszcza, i w czci badanych gospodarstw wiele do yczenia pozostawia sama organizacja pracy oraz wydajno pracy osób zatrudnionych bezporednio przy produkcji. Wpływ na tak zrónicowany poziom kosztów pracy w poszczególnych gospodarstwach mógł mie take sposób organizacji pracy w tych gospodarstwach. Koszty pracy wyraone w PLN 100 m -2 powierzchni upraw pomidorów w tunelach foliowych róni si istotnie pomidzy poszczególnymi grupami gospodarstw (tab. 1). Najwyszy poziom kosztów ponosiły w roku 1999 gospodarstwa zakwalifikowane do grupy małe (rednio 799 PLN 100 m -2 upraw), a najniszy w roku 1998 w grupie gospodarstwa rednie (175 PLN 100 m -2 ). Analogicznie kształtował si poziom kosztów w przeliczeniu na jednostk produkcji. Wyranie wyszy poziom tej kategorii ekonomicznej zanotowano w gospodarstwach małych 0,57 PLN kg -1, co było wartoci trzykrotnie wysz ni w gospodarstwach z grupy rednie (0,19 PLN kg -1 ). Natomiast w gospodarstwach duych koszty pracy wyniosły 0,33 PLN kg -1. Tak due rónice w wysokoci tego czynnika ekonomicznego wynikały zarówno z rónych nakładów pracy wyraonych w roboczogodzinach, jak i z rónych stawek godzinowych płaconych pracownikom w poszczególnych gospodarstwach. Nie bez znaczenia był równie poziom plonów uzyskiwanych w tych gospodarstwach. W wikszoci badanych gospodarstw dominuje tendencja do zwikszania nakładów pracy, aby obniy w ten sposób kapitałochłonno produkcji. Wzrost nakładów pracy wie si z drogim kapitałem i stosunkowo tani sił robocz w Polsce. Wskazuj na to obserwacje dokonane przez wietlika i Mierwiskiego
NAKŁ ADY I KOSZTY PRACY W PRODUKCJI POMIDORÓW W TUNELACH FOLIOWYCH... 89 (1997 i 1999). Zdaniem Skpskiego (1997) wysza pracochłonno produkcji warzyw pod osłonami w rejonach o duej poday siły roboczej jest uzasadniona zarówno wzgldami ekonomicznymi, jak i społecznymi. Tendencji tej, jak ju wspomniano, nie obserwuje si w gospodarstwach duych. Tu nakłady pracy rokrocznie były nisze (tab. 1). Naley podkreli, e istotna jest tendencja w kierunku zwikszania zapotrzebowania na prac wysoko kwalifikowan, zgodnie z praktycznymi wymaganiami stawianymi przez właciw technologi uprawy. Oznacza to przede wszystkim zmniejszanie zatrudnienia przy pracach pomocniczych, zwykle dorywczo donajmowanej siły roboczej, a korzystnym objawem tych zmian jest wzrost osobistego udziału producentów i członków ich rodzin w procesie produkcyjnym. WNIOSKI 1. Wystpiło wyrane zrónicowanie nakładów i kosztów pracy w zaleno- ci od wielkoci badanych gospodarstw. Najwyszy ich poziom stwierdzono w grupie gospodarstw małych, a najniszy w gospodarstwach rednich. Rónice w kosztach pracy w poszczególnych grupach gospodarstw były wiksze ni w nakładach pracy. Wynikało to m. in. z rónych stawek godzinowych płaconych pracownikom. Nakłady pracy na 100 m 2 powierzchni uprawy w gospodarstwach małych wynosiły 242 rbh a koszty pracy 707 PLN, za w gospodarstwach rednie odpowiednio 74 rbh i 209 PLN. 2. Wielko nakładów pracy przeznaczanej na produkcj pomidorów z tuneli foliowych uzaleniona była wyranie od technologii produkcji i zwizanego z ni poziomu mechanizacji produkcji. W gospodarstwach stosujcych tradycyjne metody uprawy w gruncie relatywnie wysokie były udziały prac zwizanych z ochron rolin oraz sortowaniem owoców, za w gospodarstwach produkujcych na wełnie mineralnej relatywnie wysokie były nakłady pracy na pielgnowanie uprawianych rolin. 3. W wikszoci gospodarstw zaliczonych do grup małe i rednie dominuje tendencja do zwikszania nakładów pracy, aby obniy w ten sposób kapitałochłonno produkcji. Takiego typu ukierunkowanie produkcji ma miejsce szczególnie w sytuacji wicej si z drogim kapitałem i stosunkowo tani sił robocz. PIMIENNICTWO A d a m o w s k i Z., 1983. Podstawy ekonomiki i organizacji przedsibiorstw rolnych. PWRiL, Warszawa. C h u d z i k A., 1999. Wstpna ocena uprawy pomidorów w tunelach foliowych w regionie rodkowo-wschodniej Polski. Mater. II Midzynar. Konf. Sadown. nt. Ekonomiczne problemy krajowego ogrodnictwo I sposoby ich rozwizywania przed przystpieniem Polski do Unii Europejskiej, Lublin: 281 286.
90 ARKADIUSZ CHUDZIK Chudzik A., 2003: Efektywno produkcji pomidorów pod osłonami w makroregionie rodkowo- -wschodniej Polski. Praca doktorska. Katedra Ekonomiki Ogrodnictwa Akad. Roln., Lublin. C z e r n y s z e w i c z E., 1998: Opłacalno produkcji sadowniczego materiału szkółkarskiego na Lubelszczynie. Praca doktorska. Katedra Ekonomiki Ogrodnictwa Akad. Roln., Lublin. S kpsk i H., 1997: Strategia rozwoju produkcji warzyw polowych i pod osłonami w Polsce do roku 2010. Mater. Konf., nt. Strategia rozwoju polskiego ogrodnictwa do roku 2010, Lublin: 21 28. w i e t l i k J., M i e r w iski J., 1997: Podstawowe problemy ekonomiczne naszego warzywnictwa. Mater. Konf. nt. Strategia rozwoju polskiego ogrodnictwa do 2010 roku, Lublin; 105 113. w i e t l i k J., M i e r w iski J., 1999. Podstawowe problemy naszego warzywnictwa w obliczu integracji Polski z Uni Europejsk. Mater. II Midzynar. Konf. Sadown. nt. Ekonomiczne problemy krajowego ogrodnictwo I sposoby ich rozwizywania przed przystpieniem Polski do Unii Europejskiej, Lublin: 67 82. W a w r z y n i a k J., 1996. Produkcja warzyw szklarniowych i ich rentowno. Wyd. Prodruk, Pozna. SUMMARY In the years 1998 2000, studies were conducted on the effectiveness of tomatoes producion in plastic tents in 13 farms of middle-eastern Poland. The studies investigated the expenditures and costs of labour in all farms. Farms, were divided into three groups: small, middle-size and large depending on surface of cultivation in plastic tents. The highest level of expenditures of labour per surface unit was found in farms of small size of production, and the lowest in the farms from the group middle-size. The highest level of the labour costs in count per was noted in farms from group small", and the lowest in farms from group middle-size.