Pastwisko Pastwisko w gospodarstwie Powierzchnia użytków zielonych odpowiednio urządzona na której odbywa się wypas zwierząt Zalety pastwiska Powierzchnia pastwisk w Polsce [wg GUS] 734,1 tys. ha 2450,3 tys. ha 77% - łąki Łąki Może być założone praktycznie wszędzie Jest przyjazne dla środowiska Przy prawidłowym użytkowaniu jest niskonakładową (ekologiczną) i trwałą (sustainable) formą użytkowania ziemi Jest źródłem taniej i zdrowej oraz smacznej paszy dla zwierząt Pastwiska 23% - pastwiska 3184,4 tys. ha ogółem tuz Zalety zalety Rodzaj paszy Koszt całkowity produkcji jednostki energetycznej w liczbach względnych Ruń pastwiskowa 100 Zielonka z runi łąkowej 130 Kiszonka z przewiędniętej runi łąkowej 155 System utrzymania krów mlecznych Choroba, dysfunkcja Pastwiskowy (458 krów) Alkierzowy (387 krów) Cicha ruja 7 32 Poronienia 2 3 Problemy z wycieleniem 13 42 Zatrzymanie łożyska 6 19 Ketoza 1 3 Siano łąkowe 202 Buraki pastewne 208 Zboża jare 390 1
Klimatyczne uwarunkowania gospodarki pastwiskowej Typy klimatów występujące w Europie W naszej strefie klimatycznej z 365 dni w roku roślinność rośnie przez 210-220 dni, czyli najczęściej od końca marca do końca października. W czasie pozostałych 140-150 dni pozostaje w stanie spoczynku (zima utajone procesy życiowe). W okresie wegetacji, a więc wzrostu roślin, jednym z najbardziej efektywnych sposobów wykorzystania trwałych użytków zielonych jest ich spasanie. Trwa ono najczęściej około 160-170 dni w roku (od pierwszej dekady maja do połowy października), a więc jest krótsze od żywienia zimowego (alkierzowego), w zależności od regionu, od 30 do 60 dni. Np. w regionie północno-wschodniej Polski okresy te są istotnie krótsze i wynoszą około 180-190 dni okres wegetacji roślin, oraz 130-140 dni okres pastwiskowy. Sprawia to, że okres żywienia alkierzowego trwa około 225-235, a nawet więcej dni. Regiony klimatyczne występujące w Polsce Dwa najważniejsze czynniki determinujące klimat to temperatura powietrza i opady Warunki glebowe Czynniki chemiczne Odczyn gleby jest bardzo ważnym czynnikiem stanowiącym o rozmieszczaniu gatunków i zbiorowisk roślinnych (gatunki bazyfilne lub kalcyfity) oraz rośliny gleb zakwaszonych (gatunki acidofilne, czyli acidofity) zasobność gleby w składniki pokarmowe, zwłaszcza w azot, fosfor i potas, co wiąże się ściśle z odczynem glebowym. 2
Czynniki biotyczne Zawartość substancji organicznej Zwierzęce (wirki, skąposzczety, nicienie, drobne ślimaki, skorupiaki, drobne pajęczaki i in.) Roślinne (bakterie, grzyby i glony, czynne zwłaszcza w strefie korzeniowej roślin wyższych) Rozkładają i przerabiają resztki organiczne, przede wszystkim w procesie humifikacji, udostępniają je roślinom naczyniowym, a także wpływają na mikrobiotyczne wietrzenie części mineralnych. W glebie zagospodarowanego pastwiska jest 0,5-1,6 mln/ha dżdżownic, a w glebie ornej tylko 0,3 mln/ha; W 1 g gleby pastwiskowej jest mikroorganizmów 1,7 mln, natomiast w gramie gleby ornej 0,7 mln W glebach gruntów ornych wynosi zazwyczaj poniżej 3% (czarnoziemy i czarne ziemie 3 do 6%) W glebach łąkowych zawartość substancji organicznej jest z reguły znacznie wyższa! W przypadku łąkowych gleb hydrogenicznych i organogenicznych od kilku do dziewięćdziesięciu kilku procent Ważniejsze pojęcia Obsada pastwiska Liczba sztuk zwierząt wyrażona w jednostkach przeliczeniowych (dużych jednostkach przeliczeniowych - DJP) przypadająca średnio na 1 ha powierzchni pastwiska; na pastwiskach intensywnych obsada wynosi około 3 DJP/ha, a na ekstensywnych około 1 DJP/ha. Ważniejsze pojęcia Obciążenie pastwiska Masa ciała wszystkich wypasanych zwierząt, która w danym momencie obciąża daną jednostkę powierzchni pastwiska; obciążenie podawane jest w dt lub t/ha albo DJP/ha; obciążenie pastwiska można wyrażać zapotrzebowaniem pokarmowym zwierząt lub wskaźnikiem zapotrzebowania na energię metaboliczną wyrażaną ciężarem poszczególnych sztuk podniesionym do potęgi 0,75; obciążenie wyraża się również stosunkiem dobowego zapotrzebowania na zielonkę do ilości zielonki dostępnej w ciągu doby. Dojrzałość pastwiskowa runi Krzywa produkcyjności pastwiska Należy spasać ruń w dojrzałości pastwiskowej, tj. po uzyskaniu wysokości 15-18 cm na pastwiskach dla bydła i koni, a dla owiec 10-12 cm, aby ograniczyć straty do minimum (nie więcej jak 20% plonu). Kryterium dojrzałości pastwiskowej runi jest także plon około 6-10 t ha -1 zielonki (1-2 t s.m.). W takiej runi zawartość składników pokarmowych jest optymalna, a wzajemne proporcje zawartości białka do cukrów najbardziej korzystne. Spasanie runi niższej (odpowiednio 10-12 cm i 6-8 cm) zalecane jest tylko w okresie wiosennym w momencie przejścia z żywienia zimowego na letnie zielonką. Dobowy przyrost (kg ha -1 ) 350 300 250 200 m-c V-VI 150 100 50 0 5 10 20 30 Dni odrostu 3
Krzywa produkcyjności pastwiska Dobowy przyrost (kg ha -1 ) 140 120 100 80 m-c VIII-IX 60 40 Trawy Ważniejsze trawy pastwiskowe: życica trwała kostrzewa łąkowa kupkówka pospolita wiechlina łąkowa tymotka łąkowa kostrzewa czerwona Lolium perenne Festuca pratensis 20 0 10 20 40 60 Dni odrostu Motylkowate Trifolium repens Taraxacum officinale Stopień wykorzystania azotu z roślin motylkowatych może dochodzić do 67%, czyli z każdego kilograma azotu asymilowanego przez rośliny motylkowate, trawy mogą wykorzystać około 0,67 kg azotu. Każdy 1% udziału roślin motylkowatych w runi może stanowić ekwiwalent 2-3 kg azotu nawozowego. Na 1 ha koniczyny czerwonej z trawami w sprzyjających warunkach ilość wiązanego azotu może sięgać 250 kg ha -1. Medicago sativa Zioła i chwasty Do najczęściej spotykanych ziół na pastwiskach należą: krwawnik pospolity (Achillea millefolium), kminek zwyczajny (Carum carvi), babka lancetowata (Plantago lanceolata), mniszek pospolity (Taraxacum officinale), krwściąg lekarski (Sanguisorba officinalis), przywrotnik pasterski (Alchemilla pastoralis). Carum carvi Euphorbia cyparissias Chwasty szkodliwe i trujące Chwasty szkodliwe i trujące Najbardziej szkodliwe są chwasty trujące, powodujące zatrucia zwierząt. Do takich zalicza się: wilczomlecz sosnka (Euphorbia cyparissias), szalej jadowity (Cicuta virosa), jaskry jadowity (Ranunculus sceleratus) i ostry (Ranunculus acer). Cicuta virosa Ostrożeń błotny (Cirsium palustre) Ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum 4
Rola racjonalnego użytkowania możliwość regulowania florystycznego składu łąk i pastwisk przez stosowanie właściwego sposobu użytkowania i odpowiednio dobranego nawożenia Sposób użytkowania a skład roślinny % - wy udział w poroście Sposób użytkowania Traw Motylkowatych Innych (chwasty) Przy stałym koszeniu 57 7 36 Po 5 latach użytkowania kośnopastwiskowego 79 13 8 Idealny skład florystyczny runi użytków zielonych Zachowanie zwierząt na pastwisku Pasące się zwierzęta pobierają pokarm selektywnie *krowy i konie są wybredne i rzadko sięgają po inne rośliny niż trawy i motylkowate; *kozy natomiast przedkładają młode pędy krzewów i drzew ponad trawy. Konie Bydło Owce Kozy Trawy 90% 70% 60% 20% Mot. i zioła 4% 20% 30% 20% Inne 6% 10% 10% 60% Główne typy pastwisk Wypas ciągły (zwierzęta przebywają przez dłuższy okres na całej powierzchni pastwiska). Zaletą jest swobodny dostęp zwierząt do tej paszy którą najchętniej jedzą i najlepiej wykorzystują. Wadą jest nierównomierne wykorzystanie runi (zróżnicowana presja zwierząt) rośliny mogą być przepasione lub niedopasione. 20% 10% TRAWY MOTYLKOWATE ZIOŁA 70% Wypas ciągły Zwierzęta mają nieograniczony dostęp do całej powierzchni pastwiska. 5
Wypas wolny Wypas wolny (ciągły) Systemy wypasu Najpowszechniej stosowanym i najbardziej efektywnym jest system rotacyjny, polegający na systematycznym spasaniu runi z określonych części pastwiska sposobem kwaterowym lub dawkowania paszy. Główne typy pastwisk Wypas kwaterowy (rotacyjny) Zwierzęta mają dostęp tylko do ograniczonej powierzchni pastwiska (kwatery) i po wypasieniu jej przechodzą na następne Intensywne formy wypasu kwaterowego dają równomierne wykorzystanie paszy z pastwiska Wypas kwaterowy (rotacyjny) W tym systemie pastwisko jest podzielone na mniejsze kwatery gdzie obciążenie zwierząt jest większe a czas wypasu krótki. Pastwisko kwaterowe racjonalny i intensywny sposób wypasu w systemie rotacyjnym; polega na podzieleniu pastwiska za pomocą ogrodzeń na 4-14, a nawet więcej równych powierzchniowo kwater i kolejnym spasaniu na nich runi 6
Obliczenie wielkości kwatery Kwatera winna być dopasowana do wielkości stada i wydajności pastwiska. Zwierzęta nie powinny przebywać na jednej kwaterze nie dłużej niż 3 dni. Obliczenie wielkości kwatery W rotacyjnym systemie wypasu minimalna ilość kwater to 10. Wynika to z konieczności dostatecznego okresu spoczynku w okresie letnim, kiedy ruń rośnie wolniej. Wtedy okres spoczynku runi (odrastania) wynosi 30 dni i więcej. Obliczenie wielkości kwatery Jak obliczyć ilość i wielkość kwater? Masa zwierząt krowa zjada dziennie trawę w ilości około 3-3,5% własnej masy (s.m.) owca zjada dziennie trawę w ilości ok. 3,5-4% własnej masy (s.m.) Średnia ilość paszy na pastwisku wysokość runi (cm) x 100 kg/ha = = kg/ha s.m. Obliczenie wielkości kwatery Przykład: stado 15 krów o wadze ok. 500 kg 500 kg x 0,03 = 15 kg/dzień 15 cm ruń pastwiska x 100 kg s.m. = 1 500 kg/ha 1 500 kg x 0,66 (ok. 1/3 zostaje) = 1 000 kg s.m. (dyspozycyjne) 1 000/15 ~66 krów/dzień/ha Planowana rotacja co 3 dni więc: 66/ 3 = 22 krowy na 1 ha pastwiska Dla stada 15 krów trzeba więc kwaterę o pow. ok. 0,7 ha Obliczenie wielkości kwatery i liczby kwater Wielkość kwatery (ha) = Liczba szt. dużych x dzienna dawka z. m. (kg) x okres wypasu grupy (dni) Liczba kwater = Wykorzystany plon zielonej masy (kg ha -1 ) Okres spoczynku runi Okres wypasu grupy na kwaterze + Liczba grup Okres spoczynku runi dobre pastwisko w średnich warunkach klimatycznych w I rotacji (kwiecień - maj) ok. 18-21 dni, w II rotacji (czerwiec) ok. 20-24 dni, w III rotacji (lipiec) ok. 22-30 dni, w IV rotacji (sierpień) ok. 28-35 dni, w V rotacji (wrzesień) ok. 35-42 dni. dorosła krowa o masie ciała 500 kg (DJP) może zjeść dziennie 50-70 kg zielonki (10-15 kg suchej masy) 7
Wypas kwaterowy dawkowany Wypas ten stanowi krok dalej w intensyfikacji wypasu. Kwater jest więcej i są mniejsze (lub czasowo wydzielone np. pastuchem elektrycznym). Wzrasta zatem obciążenie pastwiska a maleje czas wypasu. Wyliczenie na papierze powinno być jednak skorygowane w praktyce! Stanowi ono bowiem jedynie przymiarkę. Główne typy pastwisk Inne typy pastwisk Wypas pasowy Wypas pasowy duża ilość zwierząt w krótkim okresie czasu; zwykle jest stosowany na pastwiskach z roślinami jednorocznymi (trawy ale również niektóre poplony). Wypas pasowy Jest formą wypasu dawkowanego. Zwierzętom udostępnia się jedynie cześć (pas) runi pastwiska przez krótki okres czasu. Potem są przepędzane (przechodzą) dalej. Część spasiona Wypas pasowy Opasy na poplonie ścierniskowym 8
Inne typy pastwisk Inne typy pastwisk Wypas na uwięzi - palikowanie Wypas dozorowany Inne typy pastwisk Wypas grupowy Wypas grupowy W tym systemie grupy zwierząt o wyższych wymaganiach pokarmowych (np. produkujące mleko krowy) wchodzą pierwsze na pastwisko. Zjadają one tylko cześć zielonki z pastwiska a następna grupa wyjada pozostawioną cześć. Pierwsza grupa zjada więc najlepszą (górną) część roślin. Następne grupy zjadają mniej wartościową (dolną) część runi. Wypas grupowy może być stosowany dla więcej niż dwóch grup zwierząt w stadzie. Krowy zasuszone Jałówki Jałówki Krowy mleczne Krowy Inne typy pastwisk Pastwisko a rolnictwo ekologiczne Wypas wspólny Wypas wielu gatunków jednocześnie, np. owiec i bydła lub owiec i koni. Taki sposób wypasu może dać lepsze wykorzystanie runi pastwiskowej. Dla przykładu kozy preferują pędy krzewów i drzew, bydło i konie lubią wyższe trawy podczas gdy owce najniższe trawy. Podstawą rolnictwa ekologicznego jest zachowanie przyjaznych relacji między szeroko rozumianym rolnictwem (wpływ na glebę, rośliny i zwierzęta oraz ilość i jakość produkowanej żywności), a środowiskiem. Rolnictwo ekologiczne może się zatem rozwijać tylko w regionach, obszarach wiejskich i na użytkach rolnych o małym skażeniu środowiska, a takimi są z natury trwałe użytki zielone. 9
Pastwiska ekstensywne Działania polegają na stosowaniu niskonakładowego wypasu jako głównego sposobu użytkowania gruntów na półnaturalnych siedliskach, tradycyjnie zagospodarowanych jako pastwiska. Pastwiska ekstensywne Ekstensywnie użytkowane pastwiska odznaczają się bogatą roślinnością trawiastą, dużym udziałem roślinności zielnej, występowaniem rzadkich gatunków roślin. Wykazują one duże walory krajobrazowe, stanowią cenne siedliska dla ptaków i odznaczają się bogactwem owadów ze względu na duży udział roślin motylkowatych. Pastwiska ekstensywne Cele: ochrona zbiorowisk pastwiskowych o cennych walorach botanicznych i faunistycznych; promocja zrównoważonego użytkowania pastwiskowego i przeciwdziałanie nadmiernym wypasom, przekształcaniu w pastwiska intensywne lub grunty orne; Ekstensywne pastwiska nizinne wymogi opcji: Pastwiska nizinne z wypasem tradycyjnym przestrzeganie Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej; ograniczenie nawożenia azotem ze wszystkich źródeł w ilości do 60 kg/ha/rok ochrona cennych siedlisk ptasich. Ekstensywne pastwiska nizinne sezon pastwiskowy od 20 maja do 15 października; na obszarach zalewowych termin wypasu dostosowany do specyficznych warunków, nie wcześniej niż w dwa tygodnie po ustąpieniu zalewu, wypas obejmie bydło, konie lub owce (a także inne zwierzęta, jeżeli jest to zgodne z celami ekologicznymi), przy obsadzie nie większej niż 1,0 DJP na ha, dopuszczalne jest tylko selektywne i miejscowe niszczenie uciążliwych chwastów (np. z zastosowaniem mazaków herbicydowych). Ekstensywne pastwiska górskie Wymogi opcji: Pastwiska górskie: przestrzeganie Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej; wypas obejmuje bydło, konie i owce oraz inne zwierzęta, jeśli jest to zgodne z realizacją celów ekologicznych; sezon pastwiskowy trwa od 20 maja przez co najmniej 90 dni. 10
Ekstensywne pastwiska górskie dotyczy pastwisk położonych na obszarach powyżej 350 m n.p.m. Ograniczenia w nawożeniu (wybrane) Roczna dawka nawozu naturalnego nie może przekraczać jego ilości zawierającej 170 kg azotu całkowitego na 1 ha użytków rolnych ( Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej - Dawki i terminy stosowania nawozów naturalnych i mineralnych) Pakiet rolnictwo zrównoważone wykracza poza KDPR: maksymalne nawożenie gruntów ornych azotem do 150 kg a trwałych użytków zielonych do 120 kg N/ha/rok. Potrzeby nawozowe Zakładając średni plon suchej masy z pastwiska na poziomie 5 ton z ha potrzeby te wynoszą: N (azot) 120-160 kg P (fosfor) 30-50 kg K (potas) 110-135 kg Ca (wapń) 50-80 kg Mg (magnez) 10-15 kg Rotacja składników pokarmowych w zależności od rodzaju zwierząt, czasu trwania wypasu [wg Kostucha] Grupa zwierząt Obsada [szt./ha] Czas wypasu %-wy zwrot w odchodach N P K Bydło młode 3,5 24 10 30 67 Bydło mleczne 2,5 10 7 21 66 Owce dojne 15 24 12 31 70 Jarki 25 24 9 29 62 Jagnięta 40 12 10 26 69 Opasy 3 24 14 33 72 Nawozy naturalne Obornik 0,5% azotu (N) 0,3% fosforu (P 2 O 5 ) 0,7% potasu (K 2 O) 0,5% wapnia (CaO) 0,19% magnezu (MgO) W 10 tonach znajduje się: 50 kg N, 30 kg P 2 O 5, 70 kg K 2 O, 50 kg CaO i 19 kg MgO. Przy 6-miesięcznym okresie przechowywania na 1 DJP, potrzeba 3,5 m 2 powierzchni płyty gnojowej. Nawozy naturalne Gnojówka W 1 m 3 starannie przechowywanej gnojówki znajduje się przeciętnie: 3-4 kg azotu (N) 7-10 kg potasu (K 2 O) Przy 4-miesięcznym okresie przechowywania na 1 DJP, potrzeba 2 m 3 pojemności zbiornika. Przy 6-miesięcznym okresie przechowywania na 1 DJP, potrzeba 3 m 3 pojemności zbiornika. 11
Nawozy naturalne Nawożenie Gnojowica W 1 m3 (1 tonie) gnojowicy znajduje się przeciętnie: 3-4 kg azotu (N) 2-3 kg fosforu (P2O5) 3-4 kg potasu (K 2O) oraz wapń, magnez, mikroelementy i substancja organiczna. Przy 4-miesięcznym okresie przechowywania na 1 DJP, potrzeba 7,5 m3 pojemności zbiornika. Przy 6-miesięcznym okresie przechowywania na 1 DJP, potrzeba 11 m3 pojemności zbiornika. Bydło (SD) na dobę pozostawia na pastwisku 15-16 kg moczu i 24-26 kg kału, tj. nawożenie dawką: 140 g N, 70 g P2O5 oraz 200 g K2O. Owca (1 sztuka) na dobę pozostawia na pastwisku 1 kg moczu i 2 kg kału, tj. nawożenie dawką: 24 g N, 5 g P2O5 oraz 20 g K2O. Bez koszaru Koszarzenie Składniki nawozowe w odchodach (g/szt./noc) Składnik Owce Bydło Azot (N) 11-12 70 Fosfor (P2O5) 2,5 35 Potas (K 2O) 10 100 Koszar luźny Koszar ciasny Koszar po wyjściu owiec Koszarzenie Składniki nawozowe w odchodach (kg/ha/noc) Składnik Koszar ciasny (1 owca/m2) Koszar średni (1 owca/2 m2) Azot (N) 110-120 55-60 Fosfor (P2O5) 25 12,5 Potas (K 2O) 100 50 12