ZABŁOCKA SÓL JODOWO BROMOWA

BIBLIOTEKA WIADOMOŚCI UZDROWISKOWYCH NR 3 Prof. Dr med. Julian Papierkowski ZABŁOCKA SÓL JODOWO BROMOWA (Badania doświadczalne w dziedzinie hydrologii eksperymentalnej) PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH WARSZAWA 1959 1

SPIS TREŚCI CZĘŚĆ OGÓLNA VI. Dane geograficzne, historyczne i balneotechniczne, dotyczące Zabłocia, jego źródeł mineralnych i warzelni soli str. 5 VII. Warunki geologiczne Śląska Cieszyńskiego i teorie związku genetycznego fliszu, nafty i solanek jodowych z substancjami organicznymi i wodą morską str. 6 VIII. Pochodzenie, występowanie i krążenie jodu w przyrodzie str. 9 IX. Analizy fizyczno chemiczne zabłockiej solanki i soli jodowo bromowej str. 13 X. Własności fizjologiczne, farmakologiczne i terapeutyczne jodu: a) Historia badań nad tarczycą i przemianą jodu, b) Zawartość jodu w ustroju i rola tarczycy w przemianie jodowej, c) Resorbcja jodu, d) Wydalanie jodu, e) Fizjologiczna przemiana jodu w ustroju, f) Farmakodynamiczne działanie miejscowe jodu na skórę i błony śluzowe, oraz ogólne na układ nerwowy centralny i krew, g) Wpływ jodu na serce i układ naczyniowy, h) Wpływ jodu na tarczycę i przemianę materii, i) Terapeutyczne własności jodu, j) Radioaktywne izotopy jodu str. 18 CZĘŚĆ EKSPERYMENTALNA XI. Przyswajanie i zachowanie się jodu we krwi po podaniu soli zabłockiej do wewnątrz str.32 XII. Wydzielanie jodu w moczu i wpływ diuretyczny soli zabłockiej str.38 XIII. Wpływ soli zabłockiej na układ krążenia: 1) Wpływ na serce izolowane, 2) Wpływ na ciśnienie tętnicze krwi str.45 2

CZĘŚĆ OGÓLNA I. Dane geograficzne, historyczne i balneotechniczne, dotyczące Zabłocia, jego źródeł mineralnych i warzelni soli Zabłocie leży na Śląsku Cieszyńskim w gminie Strumień, powiat Cieszyn Województwa Katowickiego. Zabłocie wzniesione jest 300 m nad poziomem morza. Na terenie zabłockiej warzelni soli, podlegającej administracyjnie Dyrekcji Państwowego Uzdrowiska w Jastrzębiu Zdroju, znajdują się dwa źródła: Korona wykorzystywane dla celów produkcji soli i źródło Tadeusz, do tego przygotowywane. Według informacji miejscowej ludności źródło Korona było wiercone przed pierwszą wojną światową w 1902 roku, pracę tę jednak później zarzucono, gdyż nie osiągnięto zamierzonego celu, to jest nie natrafiono na poszukiwane pokłady węgla kamiennego. Po pewnym czasie zaczęto wydobywać z otworu wiertniczego solankę, z której wygotowywano sól dla celów leczniczo kąpielowych. Odbywało się to w sposób prymitywny w szerokich blaszanych naczyniach. Stan taki trwał do drugiej wojny światowej, w czasie której źródło zostało zniszczone. W 1949 roku źródłem tym zajęło się Przedsiębiorstwo Państwowe Polskie Uzdrowiska. Otwór wiertniczy oczyszczono, zarurowano go 5- calowymi rurami i doprowadzono do stanu używalności. Otwór wiertniczy znajduje się w studni głębokiej 3,4 m o wymiarach 1,5 m X 1,5 m. Głębokość odwiertu wynosi 1,096 m. Przekrój geologiczny odwiertu wykazuje następujące warstwy: halocen 10 m, plejstocen 24 m, warstwy neogeńskie 40 500 m, warstwy dębowieckie 927 1,026 m, karbon 1,020 1,075 m. Na różnych głębokościach występują ślady gazu ziemnego. Solankę wydobywa się z głębokości 685 m. Po właściwym ujęciu źródła zbadano dokładnie skład chemiczny solanki, zawierającej 129 mg jodu na litr; na podstawie analizy wykonanej w Zakładzie Naukowo Badawczym w Szczawnie Zdroju, solankę tę zakwalifikowano do typu solanek jodowo bromowych, ziemno alkaliczno żelazistych. Następnie opracowano oparty na podstawach naukowych proces technologiczny produkcji soli jodowo bromowej i wybudowano doświadczalną warzelnię soli. W planie sześcioletnim projektuje się wybudowanie nowej warzelni soli, opartej na nowoczesnej gospodarce cieplnej z wyparkami próżniowymi dla eksploatacji istniejącego i nowo wywierconego źródła. W poszukiwaniu gazu ziemnego wywiercony został w 1949 roku w odległości 60 m na południe od źródła Korona przez Przedsiębiorstwo Państwowe: Poszukiwania Wiertnicze nowy otwór wiertniczy Tadeusz. Ponieważ i tym razem nie osiągnięto zamierzonego celu, a natrafiono podczas 3

wiercenia na głębokości przeszło 600 m na jeszcze bardziej stężoną solankę jodowo bromową, zawierającą 144 mg jodu na litr, odwiert ten przejęła Naczelna Dyrekcja Polskich Uzdrowisk w Warszawie, aby wydobywać solankę dla celów leczniczych. Zabłocka sól jodowo bromowa ma na razie zastosowanie do kąpieli. W przyszłości będzie używana również do celów konsumpcyjnych, jako produkt służący do jodowania soli ciechocińskiej i soli kuchennej rozprowadzonej na tereny pozbawione jodu (Podkarpacie, Podhale, Dolny Śląsk) i na eksport, celem zapobiegania i zwalczania choroby tarczycy wola, występującego nagminnie w okolicach pozbawionych jodu. II. Warunki geologiczne Śląska Cieszyńskiego i teorie związku genetycznego fliszu, nafty i solanek jodowych z substancjami organicznymi i wodą morską Budowę geologiczną Śląska Cieszyńskiego tworzą (cytuję za Hoheneggerem, Uhligiem i Zuberem) rozwinięte potężnie utwory fliszowe, czyli piaskowce karpackie, wśród których wyróżnić można szereg oddzielnych poziomów: 1. Dolne łupki cieszyńskie, 2. Wapień cieszyński, 3. Górne łupki cieszyńskie, 4. Piaskowiec grodziski, 5. Warstwy wermsdorfskie, 6. Piaskowiec grodziski, 7. Piaskowiec gdulski, 8. Warstwy istebneńskie, 9. Frydeckie margle bakulitowe i piaskowce z Baszki. Najbliższe paleogonu śląskiego regionem na wschodzie jest zdanie m Zubera strefa krośnieńsko-szypocka, charakteryzowana przez potężny rozwój warstw krośnieńskich w oligocenie, pstre iły w eocenie i warstwy czarnorzeckie w najbliższej kredzie. Na tej podstawie, że poszczególne ogniwa stratygraficzne głównej masy Karpat Śląskich trzeba będzie uznać, że bezpośrednie zachodnie przedłużenie regionu krośnieńsko - szypockiego Karpat Środkowych. Na potwierdzenie swej hipotezy przytacza Zuber między innymi fakt, że i tu i tam występują obok siebie gazy ziemne, ropa naftowa, związki bitumiczne, złoża soli i źródła solankowe; podaje też kilka wniosków ogólnych, a mianowicie, że 1) wszystkie zbadane informacje, zawierające naftę lub bituminy w ogóle, są utworami wyraźnie morskimi, 2) pokłady soli, źródła solankowe i wody słone towarzyszą prawie wszystkim znanym wystąpieniom nafty, 3) między fliszem i naftą musi istnieć najściślejszy związek genetyczny, 4) olbrzymia większość znanych naft mogła powstać tylko ze substancji organicznych, które brały udział w sedymentacji utworów fliszowych, 5) wśród 4

warunków umożliwiających powstanie fliszu, prawie jedyna substancja organiczna, która się zdoła nagromadzić w tych osadach, może być tylko pochodzenia roślinnego i to w bardzo przeważającej mierze celuloza i humus, że podrzędnie mogą to być i inne substancje, jak tłuszcze, żywice, alkaloidy itp. a tylko zupełnie wyjątkowo i w minimalnych ilościach może się dostać do sedymentów także nieco organicznej substancji pochodzenia zwierzęcego. Na poparcie swych wniosków cytuje Zuber teorię chemiczną powstawania nafty Radziszewskiego, który badał źródła mineralne (solanki jodowe) Iwonicza Zdroju w Karpatach Środkowych. Źródła te występują na grzbiecie naftonośnego siodła eoceńskiego w towarzystwie gazów palnych, objawiających się zwłaszcza w sławnej na całą Polskę Bełkotce. Otóż badacz ten analizował chemicznie iwonickie wody mineralne, gazy ziemne Bełkotki i łupki, towarzyszące nafcie w sąsiedniej kopalni nafty Bóbrce, będącej kolebką przemysłu naftowego w Polsce. Okazało się, że woda iwonicka zawiera wszystkie składniki wody morskiej, że gazy Bełkotki składaja się przeważnie z metanu CH 4, obok którego zawierają w małej ilości bezwodnik węglowy CO 2, etan C 2 H 6 i propan C 3 H 8, że wreszcie owe łupki z Bóbrki reagują alkalicznie i zawierają nieco soli morskiej, jak chlorek sodu NaCL, siarczan sodu Na 2 SO 4 i siarczan magnezu Mg SO 4. Opierając się dalej na badaniach Popowa, które wykazały, że produktami fermentacji gnilnej substancji roślinnych (celulozy) są metan i bezwodnik węglowy, wysunął Radziszewski wniosek, że nafta jest produktem fermentacji gnilnej spławionych i w namule morskim pogrzebanych roślin. Na rolę soli morskich w tym procesie fermentacyjnym zdają się rzucać pewne światło dalsze badania Radziszewskiego z namułem morskim i gnijącymi morszczynami. Oto w obecności wody słonej wydziela się nieco substancji oleistych i smołowatych, podczas gdy przy użyciu wody słodkiej wywiązują się tylko większe ilości CO 2 i CH 4. Twierdzenie, że sole morskie maja rzeczywiście wpływ na powstawanie nafty w przyrodzie, zdaje się wynikać także z widocznego kojarzenia się ze sobą wystąpień nafty, bituminów, pokładów soli, źródeł solankowych i wgłębnych solanek jodowo bromowych, dla których przyjęto ze względu na ich morskie pochodzenie nazwę wody reliktowe, szczątkowe (Szajnocha, Siemiradzki, Rosłoński). III. Pochodzenie, występowanie i krążenie jodu w przyrodzie Według Krejci Graafa, jak podaje Chajec, jod, występujący w solankach towarzyszących ropie naftowej, jest ubocznym produktem powstawania nafty, jako wynik rozpadu organizmów planktonowych. To samo utrzymuje Dominikiewicz, pisząc o dawno już znanym poglądzie, że ropa naftowa pochodzi z materii organicznej planktonu, a jod jest jej utworem ubocznym i w związku z tym spotyka się go najczęściej w wodach towarzyszących złożom 5

ropy naftowej, a w solankach wgłębnych jod znajdujemy w ilościach zmiennych od kilkunastu do 180 mg / kg. Odnośnie do polskich solanek wgłębnych, Chajec, który przebadał cały ich szereg w Instytucie Naftowym w Krośnie i opracował metodę otrzymywania jodu z solanek, podaje, iż pod względem tak terenowym jak i przydatności do produkcji jodu zarysowuje się podział solanek na trzy zasadnicze grupy. Na pierwszym miejscu należy umieścić solanki Śląska Cieszyńskiego, ściślej obszar koło Skoczowa. Zawartość jodu w tych solankach przekracza 100 mg / litr, a więc należy do rzadkości w skali światowej. Rekordową w tej chwili ilość jodu zawiera solanka z odwiertu Zabłocie Nr 1. Tadeusz, a mianowicie 144 mg jodu w 1 litrze wody. Z tego względu solanki te w pierwszym rzędzie nadają się do fabrykacji jodu. Drugim terenem, również wybitnie jodowym, solanek 50 mg do 84 mg / litr są okolice Bochni w Małopolsce. Solanki pochodzące z tego obszaru odznaczają się podobnymi cechami co solanki grupy pierwszej, lecz zawartość jodu jest nieco mniejsza, a ogólne zasolenie większe aż do zupełnego nasycenia, tak że można by połączyć produkcję jodu i bromu z warzelnią różnych soli. Trzeci wreszcie typ to solanki pochodzące z różnych terenów, głównie z okolic Krosna, wydobywane wraz z ropą. Zawartość jodu w nich jest różna, lecz nie przekracza na ogół 40 mg / litr. Produkcja jodu z tych solanek okalających, które są nie do zczerpania, i które dotychczas bezużyteczne odpuszczane są do rzek, opłaci się i pozwoli nam uniezależnić się od drogiego importu jodu z zagranicy. Chajec słusznie więc stwierdza na podstawie całego szeregu prac analitycznych, że ilości związków jodu i bromu zawarte w polskich wodach wgłębnych są takiego rzędu, iż mogą służyć nie tylko jako wskaźniki przy rozwiązywaniu problemów naukowych geo chemicznych, lecz stanowią także poważne wartości lecznicze i przemysłowe. Głównymi producentami jodu na świecie są: Chile, gdzie otrzymuje się jod z ługów pokrystalicznych saletry, Jawa z wód mineralnych, Japonia z wodorostów morskich i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej z solanek w kopalniach ropy naftowej w Louisianie. Nieco mniejsze ilości jodu produkuje się we Francji, Irlandii, Anglii, Hiszpanii, Niemczech i Rosji oraz slanki Salsomaggiore w Italii. W Polsce oprócz wspomnianych już wgłębnych solanek jodowych, znane i od dawna stosowane są w lecznictwie zdrojo wiskowym wody mineralne jodowo bromowe w Iwoniczu, Rymanowie, Rabce, Jastrzębiu i Goczałkowicach, w których ilość jodu osiąga też stosunkowo bardzo wysokie wartości od kilku do kilkudziesięciu miligramów w litrze (Papierkowski). Zdaniem Skarżyńskiego wody mineralne są wyjątkowymi przypadkami naturalnego występowania większych ilości jodu, gdyż jod jest wprawdzie bardzo rozpowszechnionym pierwiastkiem w przyrodzie, ale występuje wszędzie w ilościach bardzo drobnych. 6

Jod występuje zasadniczo we wszystkich warstwach globu ziemskiego, lecz stosunkowo najbardziej nagromadzony jest w warstwach powierzchownych. Tak zwana litosfera, hydrosfera i atmosfera zawiera według obliczeń Wernadzkiego (cytuję za Skarżyńskim) 10 14 10 15 ton jodu. Ta wielka ilość jodu rozprzestrzeniona jest dosyć równomiernie. Do wyjątków należą szczególnie minerały jodowe, jak np. jodoryt Ag J, marshit Cu J, minersit 4Ag J Cu J, a i te występują w postaci drobnych ziaren zmieszanych z innymi minerałami. W większych ilościach spotykamy jod w tych miejscach, które miały w dawnych epokach związek z organizmami żywymi ( węgiel kamienny, ropa naftowa, skały osadowe itp.) i najwięcej w wodzie morskiej. Woda morska zawiera przeciętnie od 20 60 γ jodu w litrze; w Morzu Martwym ilość jodu dochodzi do 250 γ. Ilość jodu w wodach źródlanych waha, zależnie od okolic, od 0 20 γ w litrze, w wodach rzecznych jest o wiele mniejsza. Związki jodowe, zawarte w wodzie, rozpadają się pod wpływem światła słonecznego i katalizatorów, a wolny jod ulatnia się do atmosfery w postaci pary. Ilość jodu w powietrzu nad kontynentem wynosi przeciętnie 1,5 γ na 1 m 3, natomiast zawartość jodu w powietrzu nadmorskim jest kilkanaście razy większa. Woda deszczowa zawiera pewne ilości jodu, a jeszcze większe ilości napotyka się w rosie 8,5 γ w litrze. Przeważna część jodu, spłukanego z atmosfery, zostaje zatrzymana w glebie, częściowo na skutek fizycznej adsorbcji ziemi, częściowo w postaci chemicznych połączeń z organicznymi składnikami gleby. Toteż gleba jest zawsze bogatsza w jod, aniżeli macierzysta jej skała; można mówić o szczególnym powinowactwie i magazynowaniu jodu w glebie, zwłaszcza w kwaśnej humusowej, z której części jodu zostaje wypłukana przez wodę, a część ulatnia się ponownie do atmosfery. Na podstawie powyższych danych Skarżyński przedstawia krążenie jodu w przyrodzie według załączonego schematu Lundego. Podczas procesu rozpadu i wietrzenia skał zawartych w nich jod zostaje wypłukany przez wodę. W czasie długiej wędrówki mas wody do morza część jodu, zawartego w wodzie, zostaje zatrzymana w glebie dzięki adsorbcji przez koloidy ziemi; część ulatnia się w postaci pary do atmosfery, część zatrzymują rośliny wodne, a tylko nieznaczna ilość przechodzi do wody morskiej. Pewna ilość jodu wody morskiej zostaje związana przez organizmy roślinne i wraz z resztkami opada dno morskie, ażeby później w następnych epokach geologicznych, jako składnik skał osadowych, wziąć udział w ponownym krążeniu jodu. 7

Tablica nr 1. Atmosfera Gleba Rośliny lądowe Wody morskie (rośliny i zwierzęta morskie) Zwierzęta lądowe (człowiek) Wody lądowe Skały wulkaniczne Skały osadowe Tablica nr 1. Schemat krążenia jodu w przyrodzie. Część jodu zawartego w wodzie morskiej ulatnia się do atmosfery, prądami powietrznymi zostaje przeniesiona nad kontynenty i wraca na powierzchnię ziemi wraz z odpadami atmosferycznymi, gromadząc się w glebie i w rosnących na niej roślinach, które zapewne pochłaniają także jod wprost z powietrza, oddając go ziemi podczas butwienia. W obiegu jodu w przyrodzie nieożywionej występują żywe organizmy, jako poszczególne ogniwa łańcucha przemian. Jest to tzw. biosfera ona to stanowi największe skupienie jodu. Magazynowanie jodu w żyjących organizmach, tak roślinnych jak zwierzęcych, jest następstwem większej trwałości organicznych połączeń jodu, aniżeli nieorganicznych związków jodowych i jodu wolnego, który zresztą spotykamy w przyrodzie tylko w wyjątkowych wypadkach. Asymilowanie i kumulowanie jodu w żywych tkankach roślinnych i zwierzęcych polega przypuszczalnie na czynnym pobieraniu jodu przez żywe 8

ustroje, związanym z szczególną rolą, jaką w procesach życiowych odgrywa jod, jako katalizator, biorący najczynniejszy udział w gospodarce ustroju i jako pierwiastek biodynamiczny o fundamentalnym znaczeniu dla przemiany komórek ustrojowych, bez którego niemożliwe jest w ogóle życie (Heubner, Orłowski). IV. Analizy fizyczno chemiczne zabłockiej solanki i soli jodowo bromowej Badania chemiczno analityczne solanki i soli zabłockiej przeprowadzone w styczniu i lipcu 1951 roku w Zakładzie Naukowo Badawczym w Szczawnie Zdroju przez Jarocką, Szmytównę i Wagnera, dały następujące wyniki: Wyniki badania solanki ze źródła Korona w Zabłociu Próba wody: solanki pobranej ze źródła: odwiert Korona w Zabłociu dostarczonej do Z.N.B dnia 27 grudnia przez Z.P.U w Jastrzębiu z pismem L. dz. 1250/Port. z dnia 13 grudnia 1950 roku. Rodzaj opakowania; dwa balony a 50 litrów. A. Oznaczenie ogólne. Właściwości zewnętrzne: Zapach: Smak: woda przezroczysta, bezbarwna. Na dnie balonów osad żelazisty koloru brunatnego. specyficznego zapachu brak smak wyraźnie słony z posmakiem żelazistym Odczyn: prawie obojętny ph = 6.6 Ciężar właściwy: w temp. 20 C = 1.0291 B. Analiza szczegółowa: w 1 kg wody badanej znaleziono: Kationów mg mwal mwal% Sodowego (Na ) 13806,10 600,31 82,11 Potasowego (K ) 110,22 2,82 0,38 Wapniowego (Ca ) 1325,70 66,15 9,05 Magnezowego (Mg ) 652,59 57,67 7,34 Żelaza (Fe + Fe ) 59,52 2,13 0,29 Manganowego (Mn ) 0,82 0,03 0,004 Amonowego (NH 4) 93,63 5,19 0,71 9

Litowego (Li ) 0,93 0,13 0,01 Strontowego (Sr ) 26,56 0,60 0,08 Barowego (Ba ) ślady 731,03 99,974 100% Anionów Chlorowego (Cl ) 25769,30 726,97 99,33 Bromowego (Br ) 125,30 1,57 0,21 Jodowego (J ) 129,05 1,01 0,13 Wodorowęglanowego (HCO a ) 103,61 1,69 0,23 Siarczanowego (SO 4 ) 29,71 0,61 0,08 42233,04 731,67 99,98 100% mg milimoli Dwutlenek węgla (CO 2 ) 203,7 4,62 Kwas meta-krzemowy (H 2 SiO 3 ) 37,27 0,47 A z o t a n ó w i a z o t y n ó w n i e z n a l e z i o n o. O r z e c z e n i e : spośród kationów przeważa jon sodowy (Na ) 82,11% miliwali. Znaczną przewagę wśród anionów posiada jon chlorowy (Cl ) 99,33% miliwali. Jest to więc źródło solankowe z dużą zawartością soli kuchennej (NaCl). Z innych ważnych składników na szczególną uwagę zasługuje zawartość jonu jodowego wynosząca 129,0 mg/1 kg. Poza tym woda zawiera znaczne ilości kationów wapnia i magnezu. Powyższą wodę mineralną klasyfikujemy do grupy: solanek jodowych ziemno-alkaliczno-żelazistych. Wyniki badania soli jodowo-bromowej z produkcji ciągłej w Zabłociu. Wybiórka z dnia 20.06.1951 r. Wygląd: ciemnoszara, wilgotna masa krystaliczna Zapach: wyraźny zapach dwutlenku siarki Smak: wyraźnie słony Reakcja: 10% roztwór wykazuje wartość ph = 5,60 (oznaczone metodą elektrometryczną), jest więc słabo kwaśny. 10

Chemiczna analiza ilościowe: w 100 g badanej soli stwierdzono zawartość: Kationów mg mwal mwal % sodowego (Na ) 32.150,00 1.398,06 95,26 Potasowego (K ) 49,66 1,27 0,08 Amonowego (NH ) 22,06 1,22 0,08 Wapniowego (Ca ) 744,00 37,12 2,53 Magnezowego (Mg ) 359,80 29,59 2,01 Żelaza (Fe ) 44,18 1,58 0,10 częściowo w postaci Fe 3 O 4 33.369,70 1.468,84 100,0 Anionów Chlorowego (Cl ) 5.810,00 1.465,99 99,74 Bromowego (Br ) 82,31 1,03 0,07 Jodowego (J ) 76,09 0,599 0,04 Siarczanowego (SO 4 ) 13,30 0,33 0,22 Azotonowego (NO 3 ) 0 Hydrowęglanowego (HCO 3 ) 0 Razem 84.362,41 1.468,18 100,0 O r z e c z e n i e : Ciemnoszara barwa soli pochodzi przede wszystkim od związku żelaza Fe 3 O 4 nierozpuszczalnego w wodzie. Roztwór soli ma wobec tego odcień słabo-szarawo-mętny. Zapach dwutlenku siarki wyraźnie wyczuwalny przy otwieraniu słoika z solą, w roztworze rozcieńczonym ginie. Należałoby jednak wyprodukować dla celów handlowych sól bez tego zapachu, który zdradza dodatek domieszki sztucznej, nie należącej do naturalnych składników solanki. Jest to tym ważniejsze, że sama sól z zawartością 760 mg jodu na 1 kg stanowi bardzo cenny produkt dla celów kąpielowych i wymienione usterki (zapach, ciemna barwa) mogłyby wzbudzać u konsumentów niepożądane zastrzeżenia. 11

Badania kontrolne prób soli z warzelni w Zabłociu. Oznaczenia ogólne: Własności zewnętrzne: sól drobno krystaliczna, barwy ciemno-szarej. Zapach: jodowy. Smak: wybitnie słony. Odczyn 1 % roztworu soli ph = 6,28 (mierz. elektrometr.) Sól rozpuszcza się prawie całkowicie, dając mętny roztwór, który po przesączeniu jest czysty. Na sączku pozostaje ciemny osad żelazisty w ilości ok. 0,46 % tlenków żelaza. Oznaczenia szczegółowe: zawartość w % wynik analizy wynik analizy wynik analizy z 11.01.1952 r. z 25.01.1951 r. z 30.09.1950 r. wapnia Ca 1,119 2,3086 1,8324 magnezu Mg 0,549 1,3035 0,5345 chlorków Cl 55,049 57,9920 52,122 jodków J 0,098 0,2285 0,1388 bromków Br 0,149 0,2890 0,137 wilgotność 8,31 4,9985 14,05 O r z e c z e n i e : W przesłanej ostatnio próbce soli widoczny jest spadek zawartości jodu w porównaniu z próbami z 1951 i 1950 roku. Próba zawiera 0,098 % tzn. 980 mg jodu na kg soli w próbie z 25.01.51 r. zawartość wynosi 2,285 mg J/kg. Należałoby stwierdzić, czy jest to wynikiem zmieniającego się składu solanki, względnie czy też spadek zawartości jodu spowodowany jest sposobem fabrykacji, suszenie i pobierania próbek. Również ilość wapnia i magnezu ulega większym wahaniom. Te duże wahania składników, zwłaszcza jodu, w poszczególnych próbach soli zabłockiej należy moim zdaniem przypisać najprawdopodobniej prowizorycznym urządzeniom warzelni eksperymentalnej w Zabłociu. Skład chemiczny soli i stężenie jodu ustali się niewątpliwie po wybudowaniu nowej warzelni soli i po zainstalowaniu zaplanowanej przez Naczelną Dyrekcję Polskich Uzdrowisk nowoczesnej aparatury próżniowej, która pozwoli otrzymywać sól wolną od usterek, o stałym składzie, jasną, nadającą się nie tylko do kąpieli, lecz także do użytki wewnętrznego. I rzeczywiście, dzięki zmodyfikowanej i ulepszonej metodzie Sobczaka produkuje się obecnie sól jasną, kremową, zawierającą stale ponad 2,000 mg jodu w 1 kg soli, jak to widzimy z załączonej ostatniej analizy z dnia 24.10.1952 r. 12

Wyniki badania nr 99 z roku 1952. Próby soli zabłockiej dostarczonej do Zakładu Balneotechnicznego przez Dyrekcję Naczelną P. P. Polskie Uzdrowiska dnia 26 września 1952 r. z pismem z dnia 19.09.1952 r. L. dz. 113/TP-30/12/52 w oryginalnym opakowaniu handlowym ( słoik szklany pojemności 1/2 l z ciemnego szkła z zakrętką metalową, wewnątrz wkładka korkowa). A. Oznaczenia ogólne: Własności zewnętrzne: Zapach: Smak: Odczyn: Sól drobnokrystaliczna barwy kremowej lekko jodowy słony, piekący 10 % roztworu soli ph = 6,92 (elektrometrycznie) B. Analiza szczegółowa: w 100,0 g soli znaleziono: miligramów % sodu (Na) 28660,9 28,661 potasu (K) 223,5 0,223 litu (Li) 1,9 0,002 wapnia (Ca) 2121,4 2,121 magnezu (Mg) 1146,4 1,146 baru (Ba) ślady - strontu (Sr) ślady - żelaza (Fe) 0,75 - niklu (Ni) ślady - manganu (Mn) ślady - miedzi (Cu) 0,3 - amonu (NH 4 ) 147,0 0,147 chlorków (Cl) 51620,0 51,620 jodków (J) 201,2 0,201 bromków (Br) 251,7 0,251 siarczanów (SO 4 ) 9,3 0,009 krzemionki (SiO 2 ) 10,0 0,010 wody 15580,0 15,580 subst. nierozpuszczalnych w wodzie 26,7 0,026 99,997 13

O r z e c z e n i e : Sól zabłocka jest dobrze rozpuszczalną solą jodowo-bromową z zawartością wapnia magnezu. V. Własności fizjologiczne, farmakologiczne i terapeutyczne jodu a) Historia badań nad tarczycą i przemianą jodu jest wspaniałym. przykładem celowości ścisłej współpracy między fizjologią, chemią, farmakologią i kliniką wobec czego pozwalam sobie ją tutaj krótko naszkicować. Doświadczenia chirurgiczne z całkowitym usunięciem gruczołu tarczycowego wskazały, że po tych zabiegach operacyjnych występuje u chorych stan, który przypomina kretynizm (Kocher 1883) i obrzęk śluzakowy (Reverdin, 1883). W związku ze spostrzeżeniami Schiffa (1884), że implantacja normalnego gruczołu tarczowego nie dopuszcza przez pewien czas do wystąpienia skutków ekstyrpacji tarczycy. Bettencort i Serrano (1890) wszczepili człowiekowi z ciężkimi objawami obrzęku śluzakowego tarczycę owcy i uzyskali pomyślny wynik leczniczy. Następnie z równie dobrymi efektami terapeutycznymi zaczęto stosować wyciągi tarczycowe w zastrzykach podskórnych (Murray, 1891) oraz doustnie w formie surowych, gotowanych i suszonych preparatów tarczycowych (Howitz, Fox i Mackenzie, 1892). Przy próbach otrzymania czynnej substancji w czystej postaci Bauman (1895) wykazał, że czynność fizjologiczna tejże związana jest z frakcją białkową o dużej zawartości jodu, tzw. jodotyryną, Oswald (1890) stwierdził, że hormon tarczycowy magazynuje się w formie tyreoglobuliny, Kendallowi (1914) po wielu daremnych próbach udało się wreszcie wyodrębnić właściwą czynną substancję, tzw. tyroksynę w formie krystalicznej, a Haringtonowi (1935) udało się syntetycznie otrzymać tyroksynę, która in vitro powstaje z wyodrębnionej przez Haringtona i Randalla (1929) dwujodotyrozyny i która, podobnie jak jej prekursor, jest stężonym białkowym połączeniem jodu, polipeptydem zawierającym 50 75 % jodu. W 1900 roku Gley i Boureet wykryli po raz pierwszy obecność jodu we krwi i uznali go za fizjologiczny jej składnik. W dwa lata później Justus ogłosił pracę, w której dowodzi, że jod jest prawidłowym składnikiem każdej komórki w ustroju człowieka i zwierząt. Od czasów Coindet a, który w roku 1820 zalecił po raz pierwszy jod w leczeniu wola, Chatin a (1850 1876), który wykazał, że w różnych wodach, w ziemi, w powietrzu i pokarmach tych okolic, w których występują wole i matołectwo, ilość jodu jest bardzo mała i który położył podwaliny pod teorię powstawania wola na tle niedostatku jodu, ugruntowuje się pogląd, iż jod jest 14

lekiem swoistym wola. Marine i Lenhart. w 1911 r. zalecają stosowanie jodu zarówno w wolu zwyczajnym, jak i toksycznym. W roku 1914 Hunziker, Wyss i Bayard wprowadzają jod w celach profilaktycznych u dzieci szwajcarskich w wieku szkolnym. Taką samą akcję profilaktyczną w Ameryce przeprowadzają u dzieci planowo Marine i Kimball, którzy w roku 1917 przedkładają wielki plan zapobiegawczego zwalczania wola endemicznego jodem. Na podstawie badań Fellenberga, który szczegółowo oznaczał zawartość jodu w środkach żywnościowych i który stwierdził, że w kantonach Szwajcarii dotkniętych wolem ilość dzienna jodu doprowadzana z pokarmami wynosi 13 50 γ, a powinna zdaniem Wespisa i Curtisa wynosić 150 250 γ, zapoczątkowuje w 1922 r. Eggenberger powszechną akcję profilaktyczną przez jodowanie soli kuchennej w stosunku 0,5 1 g KJ na 100 kg. NaCl; jest to tak zwana pełna sól (Vollsalz), której spożycie dzienne 10 g. bez uwzględnienia naturalnego dowozu jodowego, wynosi maksymalnie 0,1 mg czyli 100 γ jodu. Dawka zapobiegawcza wedle tego autora waha się między 40 80 γ jodu, zaś dawka lecznicza wola między 80 250 γ jodu. Neisser w roku 1920 ogłasza dodatni wpływ stosowania jodu na przebieg kliniczny choroby Basedowa. W rok po tym Loevy i Zondek również stwierdzają korzystne działanie jodu w przypadkach choroby Graves Basedowa nie tylko na przebieg kliniczny, lecz także na przemianę gazową. Od 1923 r. przeprowadza Plummer badania, oparte na spostrzeżeniach 600 przypadków tyreotoksykoz, które dowodzą, iż jod odpowiednio dawkowany wywiera korzystne działanie. W szczególności przyjęło się przygotowawcze leczenie przedoperacyjne jodem. W 1925 r. Veil i Sturm, w oparciu o metodę Fellenberga, stwierdzili zwiększenie poziomu jodu w tyreotoksykozie, obniżenie zaś w hypotyreozie. Począwszy od 1935 r. wychodzą prace Houssay a i współpracowników, dowodzące zależności przemiany jodowej od tarczycy, przysadki mózgowej i guza szarego międzymózgowia; po wycięciu przysadki słabnie w szczególności czynność tarczycy, czego wyrazem jest między innymi zatrzymanie jodu w tarczycy. W 1932 r. Kuschinsky przedstawia działanie jodu na tarczycę poprzez przedni płat przysadki mózgowej, który jest promotorem tarczycy i ośrodkiem nadrzędnym przemiany jodowej. Prace Takasugi wskazują na łączność między B awitaminozą a przemianą jodową. Nitschke i Dehring wyjaśniają związek między tyroksyną a witaminą D. Z badań Fasolda, Marin a, Elmera, Giędosza i Schepsa wynika związek między innymi witaminami, szczególnie A i C a przemiana jodową. b) Zawartość jodu w ustroju i rola tarczycy w przemianie jodowej. Jod, jeden z najpowszechniejszych pierwiastków we wszechświecie, jest niezbędny dla ustroju i stanowi jego normalną część składową. W ustroju występuje jod we wszystkich tkankach jako stały, normalny i fizjologiczny składnik wszystkich komórek. W całym organizmie ludzkim 15

znajdujemy jod w ilości wahającej się w granicach 20 50 mg, z czego połowę gromadzi tarczyca (50%); stosunkowo znaczny odsetek jodu zawierają inne gruczoły dokrewne, jak np. jajniki, przytarczyce, nadnercza, przysadka mózgowa itd. Krew zawiera 3 mg, mięśnie 25 mg, skora 5 mg, wątroba 2mg, kości i tkanka łączna 3 mg jodu. W protoplazmie komórkowej i płynach tkankowych jod występuje pod dwoma postaciami: a) jod nieorganiczny, właściwie ściślej biorąc anion J oraz b) jod związany z drobinami związków organicznych, w głównej mierze z aminokwasami, wbudowanymi w drobiny białek. Ilości jodu w narządach ulegają wahaniom zależnie od pokarmów i pory roku; w zimie są mniejsze, w lecie większe. Tłumaczymy to sobie spożywaniem świeżych, zielonych roślin. Dowodem tego większa zawartość jodu w tarczycy zwierząt roślinożernych, aniżeli mięsożernych. U mieszanożernych znajdują się wartości pośrednie (Ross). Tarczyca ludzka zawiera przeciętnie 10 mg jodu; ściśle mówiąc ilości jodu całkowitego w tarczycy człowieka dorosłego wahają się od 5 25 mg. Wahania te zależne są od wielu czynników fizjologicznych i niefizjologicznych. Do najwybitniejszych czynników fizjologicznych należą (cytuję za Elmerem): dieta, pory roku, stosunki geograficzne, gruczoły dokrewne i wiek. Dieta i pory roku, jak już przed chwilą wspomnieliśmy, odgrywają wielką rolę. Dzięki wielkiej, górującej nad innymi narządami, zdolności tarczycy wychwytywania i magazynowania jodu ilość jego w niej zwiększa się wybitnie po diecie bogatojodowej. Wyraźnie wzrasta z wiosną i utrzymuje się na wzmożonej wysokości przez lato i jesień, a w miejscach zimowych znacznie opada. Stosunki geograficzne mają również wielkie znaczenie, gdyż z szerokością, długością geograficzną i z wysokością terenu zmienia się zawartość jodu w ziemi, wodzie i powietrzu, a co za tym idzie i w pokarmach. W krajach nadmorskich, np. w Italii, Anglii, Szwecji, w Japonii, Norwegii, Kanadzie, znajdujemy przeważnie w tarczycy wyższe wartości jodu, co pozostaje w związku z odżywianiem się rybami i wodorostami morskimi. Natomiast w terenach górskich, jak Karpaty, Tyrol, Alpy, Pireneje, Andy, Ural, Kaukaz, Himalaje, w związku z wodą zawierającą nadmiar wapnia, a za mało jodu, tarczyca zawiera mniejszą ilość jodu. Badania niektórych autorów, zwłaszcza Cartera przemawiają znów gruczołów dokrewnych w szczególności gruczołów płciowych w powstawaniu zmian sezonowych; dzieje się to może pod wpływem układu nerwowego. Veil na podstawie spostrzeżeń, że tarczyca zwierząt zapadających w sen zimowy, jak np. nietoperze, świstaki, jeże, które można ze snu obudzić przez podanie tyroksyny, przedstawia jakoby obraz histologicznego zaniku, a w okresie wiosny daje się stwierdzić ożywienie jej budowy histologicznej autor przyjmował, iż wahania sezonowe są wynikiem zmian czynnościowych samej tarczycy, jej wzmożonej czynności na wiosnę i w lecie. Obecnie przyjmuje się, że przyczyną wahań sezonowych jest jakiś bliżej nie określony rytm życiowy, 16

podobni jak przyczyną sezonowych nasileń pewnych chorób jest jakiś bliżej nieznany rytm chorobowy. Wiek ustroju wpływa na zawartość jodu w tarczycy. Tarczyca płodów i noworodków nie zawiera w ogóle jodu, albo zawiera go bardzo mało. Ilość jodu w tarczycy wzrasta systematycznie od urodzenia aż do wieku przekwitania; od 20 50 roku życia utrzymuje się na poziomie szczytowym, między 50 60 rokiem zaczyna lekko opadać, ale ten spadek nie zawsze się zaznacza. Odnośnie do stanów patologicznych, tarczyca przy wolu endemicznym, myxoedema i matołectwie zawiera mniejszą ilość jodu; w chorobie Basedova ilość jodu w tarczycy bywa różna obniżona, prawidłowa i nieznacznie wzmożona, natomiast bardzo wzmożona w struma basedovificata. Rola tarczycy polega na tym, że doprowadzony z pokarmami, woda, powietrzem (20 60 γ J na dobę) i w formie preparatów farmaceutycznych jod zostaje wprowadzony do tarczycy w specyficzne związki organiczne, które następnie, dostawszy się do krwi jako hormony, wywierają sobie właściwe działanie w ustroju. Innymi słowy, właściwym zadaniem tarczycy w organizmie według dzisiejszego stanu wiedzy jest produkcja hormonów, zawierających wysoki procent jodu i wydzielanych bezpośrednio do krwi. Zadanie to spełnia tarczyca, jak podają Fidleus i Jurand przy pomocy: 1. szczególnej zdolności wychwytywania jodu nieorganicznego, krążącego we krwi, 2. specjalnego systemu enzymatycznego, dzięki któremu dochodzi w niej do biosyntezy hormonów w ostatecznej formie, 3. gromadzenia go w obrębie pęcherzyków gruczołowych w postaci jodotyreoglobulinu, 4. oddawania go bezpośrednio do krwiobiegu w formie tyroksyny, względnie jodoalbuminu. Dotąd udało się wyosobnić z tarczycy nie więcej niż trzy połączenia jodowoorganiczne; jodotyreoglobulin, dwujodotyrozynę i tyroksynę. Dwujodotyrozyna chemicznie jest to kwas ß-(-oksy-3,5-dwujodofenylo)- α-amino-propionowy o wzorze strukturalnym: J HO - CH 2 = CHNH 2 - COOH J Związek ten wyosobniono pierwotnie pod nazwą kwasu jodowo-gorgonowego z białek, stanowiących szkielety gąbek i korali. W ustrojach zwierząt wyższych dwujodotyrozyna jest stałym składnikiem tyreoglobulinu, charakterystycznego 17

białka gruczołu tarczowego. Zawartość w niej jodu wynosi 58,66 %. Rola fizjologiczna dwujodotyrozyny w tarczycy ogranicza się właściwie do tego, że stanowi ona materiał, z którego już bezpośrednio powstaje tyroksyna i dlatego od jej zawartości w gruczole zależy jego normalna funkcja fizjologiczna. Sama dwujodotyrozyna nie wykazuje normalnie działania tyroksynowego lub tylko bardzo słabe. w tarczycy natomiast nadczynnej ma ona odgrywać role ciała antagonistycznego do tyroksyny, względnie tyreotrofiny (Albelin, Zawadowski). Mechanizm tego antagonistycznego działania tłumaczą liczni autorowie bądź to działaniem dwujodotyrozyny jako całej drobiny, bądź też działaniem uwalniającego się z niej wolnego jodu (Kendall, Elmer) podobni jak lecznicze działanie jodu w nadczynnościach tarczycy można tłumaczyć albo wtórnym działaniem tworzącej się z niego dwujodotyrozyny, albo też działaniem wolnego pierwiastka. Tyroksyna jest to kwas ß-[3,5-dwujodo-4(3,5 dwujodo-4 -hydroksyfenoksy-fenylo]-α-amino-propionowy o wzorze strukturalnym: J J HO - O - - CH 2 - CH NH 2 - COOH J J Tyroksyna czyli 3, 5, 3, 5, - tetrajodtyronina jest związkiem o 76,3%-wej zawartości jodu. Tyroksyna występuje w całym ustroju, jak również w tarczycy, albo związana, wchodząc jako aminokwas w budowę białek tarczycowych, głównie jodotyreoglobulinu i jodoalbuminu, albo jako wolna. Dawniejszy pogląd, że dwujodotyrozyna stanowi pierwsze stadium w biosyntezie tyroksyny, potwierdzony został później wynikami prac Ludwiga i Mutzenbachera, którzy zauważyli, że dwujodotyrozyna w środowisku słabo alkalicznym o ph = 8,8 w temperaturze 37 O samorzutnie utlenia się tlenem powietrza do tyroksyny. Harington i Pitt Rivers stwierdzili, że dodatek wody utlenionej ułatwia przebieg reakcji i skraca go do paru godzin. W ostatnich latach udało się poza tym stwierdzić, że synteza tyroksyny w tarczycy oparta jest na systemie enzymatycznym. Mianowicie Morton i Chaikoff, używając radioaktywnego jodu J 131, zauważyli, że nieorganiczne połączenia tego izotopu gromadzą się w skrawkach tarczycowych in vitro i po krótkim czasie stwierdzić można w nich obecność dwujodotyrozyny i tyroksyny, które wykazują własności radioaktywne. Jeżeli jednak doświadczenie to przeprowadzić w obecności trucizn enzymatycznych takich, jak siarkowodór H 2 S, kwas pruski HCN, tlenek węgla CO i inne, to nie przychodzi do powstania dwujodotyrozyny i tyroksyny. 18

Na podstawie tych i wielu innych prac przyjmujemy dzisiaj, że do przebiegu biosyntezy tyroksyny w tarczycy potrzebne są co najmniej dwa enzymy o własnościach oksydaz. Pierwszy z nich zwany, przez wielu autorów, jodazą, ułatwia przemianę jodu jonowego w jod atomowy (drobinowy) oraz katalizuje reakcję jodowania tyrozyny (Blum i Grűtzner). Drugi zaś, uważany za peroksydazę, warunkuje przemianę dwujodotyrozyny w tyroksynę. Schachner, Franklin i Chaikoff uważają, że systemem enzymatycznym, dzięki któremu przychodzi do powstania tyroksyny w tarczycy, jest system oksydazy cytochromowej. Według najnowszych poglądów, hormonem tarczycy prawdopodobnie nie jest ani tyroksyna ani jodotyeroglobulin. Natomiast spotyka się w normalnej krwi białko jodowe we frakcji albuminowej, zwane jodoalbuminem, powstające najprawdopodobniej w pęcherzykach gruczołowych tarczycy przez częściowy rozpad jodotyreoglobulinu. Stąd poprzez komórki nabłonka tarczycowego dostaje się ono do krwiobiegu. Jakkolwiek więc utarło się nazywanie tyroksyny hormonem gruczołu tarczowego, należy raczej, zdaniem wielu autorów, uważać jodoalbumin występujący we krwi za właściwy hormon tarczycy. c) Wchłanianie się jodu. Jod należy do środków rozpuszczalnych w lipoidach, które jak wykazały badania Pawłowa i Rzętkowskiego, wchłaniają się już w jamie ustnej, przełyku i żołądku. według Friedmanna i Metzgera lepiej jeszcze wchłania jodki odbytnica, a najlepiej jelito cienkie. W myśl badań Hanzlika wchłanianie roztworów NaJ umieszczonych w podwiązanych pętlach jelita jest prawie równe we wszystkich częściach jelita cienkiego. Wchłanianie początkowe jest bardzo szybkie, lecz staje się wolniejsze, gdy ½ - ¾ uległo już wessaniu. To stopniowe zmniejszanie się szybkości wchłaniania ma zależeć od miejscowych zmian w nabłonku jelitowym. Jeżeli podać jod jako środek leczniczy w formie wolnej, cząsteczkowej, to może ulec on wessaniu z przewodu pokarmowego do krwiobiegu tylko po przejściu w stan jonowy, tj. po przemianie na jon jodkowy J, która to reakcja ma miejsce w alkalicznym środowisku jelit. Związki nieorganiczne (KJ, NaJ) wchłaniają się łatwiej, szybciej, aniżeli organiczne związki jodowo białkowe i jodowo tłuszczowe, z wyjątkiem jodu tranu, którego zdolność wchłaniania jest większa niż jodku potasu. Poza przewodem pokarmowym jod wchłania się w drogach oddechowych i płucach, gdyż, jak stwierdził HOFF (Bokser 1. c. ) wziewanie jodu lub jodków powoduje dłużej trwający wzrost poziomu jodu wre krwi i większe jego przenikanie do układu nerwowego ośrodkowego. W końcu kilka słów o resorbcji jodu przez nieuszkodzoną skórę. Na podstawie licznych doświadczeń wielu autorów, których większość: Luckchardt, Koch, Schrőder i Weiland (Heffter 1. c.) otrzymała pozytywne wyniki, należy stwierdzić, że tak jod, jak i jodki wchłaniają się wcale szybko z powierzchni 19

skóry, gdyż w zwiększonej ilości jod zjawia się w moczu i w innych wydzielinach i wydalinach ustrojowych. Definitywnie Hintzelmanna, którzy przeprowadzali dokładne doświadczenia z rozmaitymi związkami jodowymi stosowanymi w formie nacierań, kataplazmów, kąpieli i przekonali się, że jod adsorbuje się i resorbuje się przez skórę. d) Wydalanie jodu z ustroju odbywa się następującymi drogami: najwięcej drogą nerek (o ile nie są chore), w minimalnej ilości drogą przewodu pokarmowego, przy czym nie tyle chodzi tu o znikome ilości jodu niezresorbowanego,, ile o jod doprowadzony do dwunastnicy przez zółć. Następnie wydzielają i wydalają jod gruczoły ślinowe, sutkowe, błony śluzowe narządu oddechowego, przewodu pokarmowego, wreszcie gruczoły łzowe i potowe (zwłaszcza w gorączce). Łatwiejsze i szybsze jest wydzielanie się jodu z ustroju przy podaniu jodków, aniżeli związków organicznych. Po podaniu jodków już w 7 12 min. zjawia się jod w ślinie, a w 10 25 min. w moczu. Z jodków prędzej wydziela się z moczem NaJ niż w moczu niż KJ; widać w tym pewną zależność wydzielania się jodu od kationu. Przy dłuższym podawaniu małych dawek jodków duża część jodu ulega zatrzymaniu w ustroju i tylko stopniowo wydala się, tak że jeszcze 10 dni po zaprzestaniu podawania jodków stwierdza się w moczu 10 razy większe wydalanie niż normalnie. e) Fizjologiczna przemiana jodu w ustroju. Wessany jod spełnia swoje funkcje fizjologiczną, częściowo w formie zjonizowanej, częściowo w formie molekularnej, częściowo wreszcie w formie związków organicznych, biologicznie czynnych hormonów tarczycy. Za działaniem jodu jako cząsteczki przemawia fakt stwierdzony przez Waltona (cyt. za Goryszewskim), który wykazał, że jod i jego sole okazują wybitną zdolność katalizy dodatniej, tj. przyśpieszają wybitnie reakcję chemiczną, oksydację co jest podstawą przyśpieszenia przemiany materii. Z drugiej strony stwierdzono, że jod działa jako wolny jon, przekonano się bowiem, że działanie związków nieorganicznych jodu rozwija się dopiero po kilku dniach, przy czym wpływają one na ustrój silniej, gdy są więcej rozcieńczone. Schroff mianowicie udowodnił, że jod, podobnie jak żelazo, lepiej i trwalej działa w ilościach małych niż wielkich. Ustrój podobno broni się przed jodem jonowym i szybko wiąże go w różne połączenia organiczne. Z połączeń organicznych odszczepia się znowu wolny jod i działa jako cząsteczka. Dzieje się to pod wpływem CO 2, przy czym powstaje jodowodór, który w obecności tlenu uwalnia jod. Reakcja ta przebiega według wzoru Binza tak: 2KJ + CO 2 + 0 = K 2 CO 3 + J 2 Schemat przemiany jodowej w ustroju wygląda w ten sposób: 1. Pochłanianie jodu nieorganicznego lub organicznego, 20