Przypadek reż. Krzysztof Kieślowski

Przypadek reż. Krzysztof Kieślowski MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. Informacje o filmie. (str. 2) 2. Scenariusz lekcji WOK i języka polskiego. (str. 7) Temat: Człowiek wobec historii i transcendencji na przykładzie filmu Krzysztofa Kieślowskiego Przypadek. Witek Długosz jako bohater romantyczny. 3. Załącznik do lekcji (str. 12) stowarzyszenie nowe horyzonty zamenhofa 1, 00-153 warszawa, tel. +48 22 530 66 40, fax +48 22 831 06 63, www.nhef.pl

INFORMACJE O FILMIE Opracowała: Sylwia Galanciak Zakład Filmu i Audiowizualności, Instytut Kultury Polskiej, Uniwersytet Warszawski NOTA O FILMIE Reżyseria: Krzysztof Kieślowski; Współpraca reżyserska: Jerzy Braszka, Teresa Violetta Buhl, Michał Żarnecki, Maciej Drygas, Małgorzata Wichlińska; Scenariusz: Krzysztof Kieślowski; Zdjęcia: Krzysztof Pakulski; Scenografia: Andrzej Rafał Waltenberger; Dekoracja wnętrz: Borzysława Chmielewska; Kostiumy: Agnieszka Domaniecka; Muzyka: Wojciech Kilar; Wykonanie muzyki: Wielka Orkiestra Symfoniczna PRiTV (Katowice) pod batutą Janusza Przybylskiego; Dźwięk: Michał Żarnecki; Montaż: Elżbieta Kurkowska; Charakteryzacja: Teodor Grymaszewski; Kierownictwo produkcji: Jacek Szeligowski; Produkcja: Zespół Filmowy Tor; atelier i laboratorium: Wytwórnia Filmów Fabularnych (Łódź). Obsada aktorska: Bogusław Linda (Witek Długosz), Tadeusz Łomnicki (komunista Werner, w wersji I i III), Zbigniew Zapasiewicz (Adam, działacz partyjny, w wersji I), Bogusława Pawelec (Czuszka Olkowska, w wersji I), Marzena Trybała (Werka, w wersji II), Jacek Borkowski (Marek, działacz opozycyjny, w wersji II), Jacek Sas-Uhrynowski (Daniel, przyjaciel Witka, emigrant z 68. roku, w wersji II), Adam Ferency (ksiądz Stefan, w wersji II i III), Monika Goździk (Olga Matwiszyn, żona Witka, w wersji III), Zygmunt Hubner (dziekan, w wersji III i I), Irena Byrska (ciotka Witka, w wersji II i III) i inni (nie występują w czołówce). Produkcja: Polska, rok produkcji: 1981, data premiery: styczeń 1987, barwny, 112 minut. WAŻNIEJSZE NAGRODY 1987 Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Radzieckich na MFF w Moskwie; 1987 nagroda za scenariusz dla Krzysztofa Kieślowskiego na FPFF w Gdyni; 1987 nagroda za pierwszoplanową rolę męską dla Bogusława Lindy na FPFF w Gdyni. NOTA O REŻYSERZE Krzysztof Kieślowski (27.06.1941 13.03.1996) reżyser i scenarzysta filmów dokumentalnych i fabularnych. Ukończył Państwowe Liceum Techniki Teatralnej w Warszawie (pobyt w liceum stał się dla niego po latach inspiracją do zrealizowania filmu Personel z 1975 roku). Przed rozpoczęciem studiów reżyserskich dorabiał jako nauczyciel rysunku, był referentem kulturalnym oraz garderobianym w Teatrze Polskim. Łódzką Filmówkę ukończył w roku 1968. W czasie studiów zrealizował wiele etiud filmowych fabularnych i dokumentalnych. Do 1983 roku pracował w warszawskiej Wytwórni Filmów Dokumentalnych. Powstały tu jego głośne dokumenty Przed rajdem, Robotnicy'71: Nic o nas bez nas, Życiorys, Z punktu widzenia nocnego portiera, Siedem kobiet w różnym wieku. W latach 1978 81 pełnił funkcję wiceprezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich. Od roku 1974 aż do śmierci należał do Zespołu Filmowego Tor. Tutaj zrealizował między innymi jedno z najważniejszych dzieł kina moralnego niepokoju Amatora (1979). Współpracował 2

z Telewizją Polską, dla której realizował dokumenty i widowiska teatralne (m.in. Dwoje na huśtawce i Kartotekę) oraz z Teatrem Starym w Krakowie. W 1982 roku poznał prawnika, Krzysztofa Piesiewicza, z którym zaczął współpracę scenopisarską wspólnie stworzyli scenariusze do niemal wszystkich filmów fabularnych Kieślowskiego począwszy od Bez końca z 1984 roku. Był laureatem nagród na najważniejszych polskich i międzynarodowych festiwalach filmowych: w Mannheim, Gdańsku, Moskwie, Cannes, Wenecji, Berlinie, San Sebastian. Jest laureatem Felixa, Złotego Lwa, Srebrnego Niedźwiedzia, licznych Grand Prix, nagród FIPRESCI, nagrody im. Andrzeja Munka. W 1995 roku został nominowany do Oscara za scenariusz i reżyserię Czerwonego. Wykładał reżyserię i scenopisarstwo na uczelniach filmowych w Polsce, Niemczech, Szwajcarii i Finlandii. W 1994 roku zapowiedział, że nie będzie już realizował filmów. Zmarł w wieku 55 lat. W grudniu 2000 senat Uniwersytetu Śląskiego nadał jego imię Wydziałowi Radia i Telewizji tego uniwersytetu. Najważniejsze filmy: Przejście podziemne (1973, reżyseria, scenariusz), Personel (1975, reżyseria, scenariusz), Blizna (1976, reżyseria, scenariusz, dialogi), Amator (1979, reżyseria, scenariusz, dialogi), Przypadek (1981, reżyseria, scenariusz), Bez końca (1984, reżyseria, scenariusz), Krótki film o zabijaniu (1987, reżyseria, scenariusz), Dekalog (1988, reżyseria, scenariusz), Krótki film o miłości (1988, reżyseria, scenariusz), La double vie de Veronique / Podwójne życie Weroniki (1991, reżyseria, scenariusz), Trois coleurs. Blanc / Trzy kolory: Biały (1993, reżyseria, scenariusz), Trois coleurs. Bleu / Trzy kolory: Niebieski (1993, reżyseria, scenariusz), Trois coleurs. Rouge / Trzy kolory: Czerwony (1994, reżyseria, scenariusz). O FILMIE Przypadek to jeden z najważniejszych filmów zaliczanych do nurtu kina moralnego niepokoju, choć równocześnie, poprzez swe zainteresowanie metafizyką, wyraźnie rozsadza on jego ramy (sam Kieślowski nie czuł się zbyt dobrze z etykietką twórcy tego nurtu). Z kinem moralnego niepokoju umowne granice czasowe: 1976 81 związani byli przede wszystkim młodzi filmowcy, dla których przeżyciem pokoleniowym były wydarzenia marca 1968 roku. Cechą wspólną ich dzieł było przede wszystkim pytanie o kondycję moralności w otaczającej autorów rzeczywistości. Manifestem pisemnym był dla tej grupy Świat nieprzedstawiony Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego, zawierający etyczno-polityczną diagnozę rozbieżności między tym, co jest, a tym co powinno być, ideą a praktyką człowieczeństwa. Manifestem mówionym stało się wystąpienie Andrzeja Wajdy na zjeździe polskich filmowców, w którym podjął on kwestię rozdźwięku pomiędzy codziennością życia społecznego, a deklarowanym przez to społeczeństwo kanonem zasad moralnych. Twórcy kina moralnego niepokoju diagnozowali polską rzeczywistość społeczno-polityczną jako strukturę niszczącą, ubezwłasnowolniającą jednostkę, łamiącą jej kościec moralny poprzez nagradzanie hipokryzji i służalczości. Autorzy nurtu (m. in. Krzysztof Zanussi, Agnieszka Holland, Krzysztof Kieślowski, Feliks Falk, Janusz Kijowski, Janusz Zaorski) nie wymagali jednak od swych bohaterów aktów szczególnego heroizmu. W czasach, w jakich przyszło im żyć, bywało nim zachowanie elementarnej przyzwoitości. To właśnie podstawowa cecha bohatera Przypadku, Witka Długosza, który niezależnie od okoliczności pozostaje zawsze sobą, stara się zachować uczciwość i wierność samemu sobie. O włączeniu Przypadku do nurtu moralnego niepokoju decydowała nie tylko problematyka etyczna czy estetyka realizacji filmu, ale i stosunek do widza: śledzenie losów Witka wymaga od odbiorcy szczególnej czujności, nieustannego weryfikowania nie tylko konstrukcji filmowej narracji, ale przede wszystkim danych dotyczących postaci bohatera, jego światopoglądu, postawy moralnej. Wymusza rozróżnienie w postaci Witka tego, co stałe, i tego, co zmienne, zależne od okoliczności, w jakich funkcjonuje w kolejnych wersjach swojego życia. Tym, co odróżnia film od tego nurtu, jest stworzenie bohaterowi możliwości wyboru między trzema drogami życiowymi, zamiast typowego dla kina moralnego niepokoju stawiania go wobec alternatywy: bezsilny, bezskuteczny protest albo podporządkowanie się i zdrada ideałów. 3

Kompozycja filmu: Konstrukcja Przypadku jest niezwykle misterna. Kieślowski rozważa tu trzy warianty losu tego samego człowieka, realizujące się w zależności od przebiegu kilku chwil na peronie dworca kolejowego. Każda z wersji rozpoczyna się tak samo spóźniony Witek przepycha się przez tłum, by zdążyć do kasy, potrąca staruszkę, rozrzucając jej pieniądze, wykupuje bilet, wpada na peron i zaczyna gonić odjeżdżający pociąg. Ten tryptyk poprzedzony jest sugestywnym, niepokojącym wprowadzeniem. 12 krótkich, migawkowych scen wymuszających na widzu pełną koncentrację, streszcza mu najważniejsze chwile z dotychczasowego życia bohatera: narodziny na korytarzu poznańskiego szpitala i śmierć matki, emigracja przyjaciela z dzieciństwa, relacje z ojcem, śmierć tego ostatniego. Całość fabuły zamknięta jest z kolei klamrą kompozycyjną, która staje się zrozumiała dopiero z perspektywy finału. Film otwiera zbliżenie przerażonej twarzy Witka, krzyczącego Niee! Kamera zbliża się coraz bardziej, twarz bohatera rozsadza obraz, zacierają się szczegóły tła, wreszcie obiektyw wjeżdża w rozdarte krzykiem usta, wszystko rozmywa się w czerni. Zakończenie pozwala nam zrozumieć tę początkową scenę. Oto samolot, którym leci Witek, eksploduje chwilę po starcie. Nie wracamy jednak do wnętrza maszyny, krzyk mężczyzny nie zostanie powtórzony. Tym razem widz obserwuje sytuację z dystansu, z punktu widzenia kamery, która pozostaje na pasie startowym, odprowadzając wzrokiem oddalającą się maszynę. To odzwierciedlenie dystansu, jaki daje oglądającemu zyskanie wiedzy o bohaterze. By go ocenić, trzeba bowiem spojrzeć z oddali, porównać wszystkie trzy warianty jego losu i to, jak on sam się w nich sprawdził. Emocje z pierwszego ujęcia ustępują miejsca obserwacji. Znamy już także innych pasażerów samolotu: jego wybuch jest dla nas nie tylko tragedią Witka, ale i księdza Stefana oraz jego podopiecznych z opozycji. Tło historyczne: Tłem akcji jest rzeczywistość komunistycznej Polski od zakończenia II wojny światowej (realia lat czterdziestych poznajemy z opowieści Wernera), poprzez wypadki czerwca 1956 roku (retrospekcja z narodzinami Witka) i marca 1968 roku (historia przyjaciela emigrującego do Danii), aż do początku lat 80. i narodzin Solidarności. Właściwa akcja wszystkich trzech wariantów życia bohatera toczy się na przełomie lat 70. i 80., silnie naznaczonych piętnem zwalczania przez reżim komunistyczny opozycji, tworzonej głównie przez młodych ludzi, do pokolenia których należy i Witek. Pozostałe wydarzenia, jakkolwiek przywoływane w filmie hasłowo, na zasadzie wspomnień, silnie determinują losy poszczególnych postaci. Bohater: Witka Długosza poznajemy jako studenta medycyny, który, odczuwając kryzys powołania, udaje się na urlop dziekański. Migawki z przeszłości umieszczone na początku filmu, w miarę rozwoju akcji stają się coraz lepiej zrozumiałe i składają się na portret młodego człowieka, który sam widz musi posklejać z danych mu okruchów. Witek urodził się w Poznaniu, w czerwcu 1956 roku, w czasie masakry robotników. Jego ojciec uczestniczył w strajku. Matka i brat bliźniak zmarli po porodzie w pogrążonym w chaosie szpitalu, do którego zwożono rannych i zabitych robotników, pośród trupów, nie było komu pomóc rodzącej na korytarzu kobiecie. Witek wraz z ojcem przeniósł się do Łodzi, gdzie zamieszkał u ciotki przedwojennej komunistki. Tu chłopiec chodził do szkoły, zdał maturę, rozpoczął studia medyczne. Z okresu dzieciństwa utkwiły mu w pamięci zdawkowe wspomnienia ojca o matce, pożegnanie przyjaciela emigrującego wraz z rodziną, bójka z nauczycielem, pierwsza miłość do koleżanki z klasy. Kiedy był na trzecim roku, zmarł ojciec. Jego ostatnie przesłanie dla syna brzmiało: nic nie musisz. Te słowa nie dadzą Witkowi spokoju w żadnej z wersji życia, z których każda rozpoczyna się właśnie tutaj: po pogrzebie młody człowiek występuje o urlop i decyduje się na wyjazd do Warszawy. Spotykamy go na stacji... W pierwszej wersji Witek dogania pociąg tutaj poznaje Wernera, starego komunistę ideowca. Dzięki niemu zostaje wprowadzony w struktury środowiska partyjnego. Zostaje działaczem ZSMP, z przekonaniem angażuje się w działalność partyjną, która z biegiem czasu budzi w nim coraz większe wątpliwości. Spotyka Czuszkę, licealną miłość. Dziewczyna jest związana z opozycją. Naiwny Witek niechcący przyczyni się do jej aresztowania i rozbicia całej siatki. Wraz z kolegami z młodzieżówki ma lecieć do Paryża, ale wybuchają strajki i działacze muszą zrezygnować z podróży. W drugiej wersji pociąg ucieka, a Witek wdaje się w bójkę z sokistą. Zostaje aresztowany i skazany na roboty publiczne. W ich trakcie zaprzyjaźnia się z opozycjonistą Markiem, który wciąga go do konspiracji. Bohater wdaje się też w romans z Werą, dzięki któremu uniknie aresztowania podczas 4

wpadki nielegalnej drukarni, ale i zostanie przez to uznany za zdrajcę. Wśród opozycjonistów Witek poznaje m.in. księdza, który proponuje mu lot do Paryża na zjazd młodzieży katolickiej. Młody człowiek odmawia jednak współpracy z SB, w związku z czym nie otrzymuje paszportu i ponownie nie leci. W trzeciej wersji pociąg znów ucieka, ale na peronie Witek spotyka koleżankę ze studiów, z którą wkrótce się żeni. Powraca na studia, zostaje na uczelni. Jest szczęśliwy w małżeństwie, rodzi mu się syn, kolejne dziecko jest w drodze. Witek tym razem wiedzie spokojne życie, z założenia z dala od polityki. Ma zamiast dziekana wyjechać służbowo do Libii. Z powodu urodzin żony zmienia rezerwację lotu na dzień później, przez Paryż. Tym razem uda mu się polecieć. Na lotnisku widać osoby, z którymi miał wyruszyć w podróż w poprzednich wersjach. Wszyscy czekają na ten sam lot... Dzięki tej trójwariantowości scenariusza Kieślowskiemu udaje się pokazać coś, co bez niej pozostałoby niewidoczne, a na co sam reżyser wskazywał jako najważniejsze przesłanie filmu: Bez względu na to, gdzie los zaprowadzi Witka, pozostaje on zawsze sobą, dochowuje wierności własnym zasadom. I jako partyjny działacz, i jako opozycjonista, i dystansując się od polityki, zachowuje uczciwość. Pan jest porządnym człowiekiem - mówi mu dziekan, choć wie, że Witek nie podpisał petycji w spawie uwolnienia jego syna. Na taki kredyt zaufania można zapracować tylko bezwzględną uczciwością. Przypadek? Zarówno filmoznawcy, jak i zwykli widzowie, nie ustają w dociekaniach, co właściwie Kieślowski chciał tym filmem powiedzieć na temat ścieżek ludzkiego życia. Co je determinuje przeznaczenie, przypadek, wolna wola? Film, mimo, wydawać by się mogło, jasnego wskazania w tytule, wymyka się jednoznacznym interpretacjom. Może dlatego, że sam reżyser nie chce tego przesądzać? Dla niego bowiem najważniejsze jest wskazanie, że bez względu na to, jak układa się nasze życie i co na nie wpływa, istnieją zasady będące trwałymi wartościami. Najważniejszą z tych zasad wydaje się dla Kieślowskiego wierność. Role społeczne są przypadkowe, podobnie jak idee czy znajomi. Bez względu na treść wyznawanych poglądów, połączenie wierności im i wierności własnemu sumieniu stanowią o wartości człowieka. W każdej sytuacji można zachować godność. Krytyk filmowy Tadeusz Sobolewski podsuwa tu ciekawy trop: oto ludzie władzy i opozycji to mogą być ci sami ludzie, w zależności od sytuacji, jak potoczą się ich losy. Mogą być swymi bliźniaczymi odbiciami, choć walka polityczna ich antagonizuje. Czy któryś z wariantów losu Witka mógłby być losem jego zmarłego brata? Różnice w rozwiązaniach poszczególnych wersji życiorysu bohatera skłaniają do upatrywania siły kierującej losem w czymś innym, niż zwykły przypadek. Sugeruje to także symetria kompozycji: w pierwszej wersji Witek wsiada do pociągu, ale nie leci; w drugiej ani nie dogoni pociągu, ani nie wsiądzie do samolotu; w trzeciej, odwrotnie niż w pierwszej, zostanie na dworcu, ale wreszcie poleci. Będzie to jednak lot ku śmierci. Czy oznacza to, że w tym jedynym przypadku, kiedy Witek odrzuci działanie, zaangażowanie, ucieknie w prywatność przed rzeczywistością, poniesie ostateczną klęskę? Czy śmierć w samolocie to kara za tę ucieczkę, za życie bez idei? Z drugiej jednak strony wiadomo, że razem z nim zginą młodzi opozycjoniści z księdzem Stefanem im trudno odmówić zaangażowania. Upuszczona moneta toczy się pod stopy kloszarda, niczym symbol przypadku. Nie jesteśmy odpowiedzialni za to, gdzie los nas rzuci zdaje się mówić Kieślowski bez względu, co w nim rozpoznamy, przypadek czy boską wolę. Jesteśmy natomiast odpowiedzialni za swoje postępowanie w danych nam okolicznościach, choć za wierność zasadom nie możemy oczekiwać nagrody. To kwestie z dwóch różnych porządków, bo trzeba być człowiekiem niezależnie od tego, w co się wierzy. Całe życie naznaczone jest piętnem śmierci, naznaczone jest nią także, w sposób niezwykle mocny, życie Witka. Lecz przecież, jak mówi Marek Aureliusz, Nie jest niczym złym ani dobrym, co dotknąć może jednako człowieka dobrego i złego. Śmierć nie należy do porządku moralnego, należy do niego życie. Recepcja filmu: Zrealizowany w 1981 roku Przypadek trafił na polskie ekrany dopiero po sześciu latach, ze względu na ogłoszenie stanu wojennego. Po tym okresie film powstały w atmosferze posierpniowej odwilży, nadziei na lepsze jutro, trafił więc w zupełnie inne realia. Osłabła więc jego siła jako głosu pokolenia. Tym mocniej zaś wybrzmiało pytanie o uniwersalia, które do dziś stanowi o jego sile. 5

Wybrana bibliografia Insdorf Annette, Podwójne życie, powtórne szanse: o filmach Krzysztofa Kieślowskiego, przeł. Anita Piotrowska, Kraków 2000; Kino Krzysztofa Kieślowskiego, pod red. Tadeusza Lubelskiego, Kraków 1997; Sobolewski Tadeusz, Przypadek post scriptum, Kino 1987, nr 6, s. 8; 6

SCENARIUSZ LEKCJI WOK I JĘZYKA POLSKIEGO Opracowała: Małgorzata Wiśniewska, nauczycielka języka polskiego w IX L.O. w Warszawie Temat: Człowiek wobec historii i transcendencji na przykładzie filmu Krzysztofa Kieślowskiego Przypadek. Witek Długosz jako bohater romantyczny. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: znać sylwetkę i twórczy dorobek Krzysztofa Kieślowskiego; analizować i interpretować teksty kultury; rozwijać umiejętność dyskusji na temat problematyki filmu; porównywać różne teksty kultury pod kątem wspólnych motywów i wątków problemowych; umieć wykorzystywać zasoby Internetu. METODY I FORMY PRACY samodzielne korzystanie z Internetu, wyszukiwanie informacji i tworzenie notatek; prezentacja; pogadanka; burza mózgów; dyskusja problemowa; praca w grupach wg wskazówek nauczyciela załącznik; wizualizacja; opowiadanie. ŚRODKI DYDAKTYCZNE film Krzysztofa Kieślowskiego, Przypadek, Polska 1981; Krzysztof Kieślowski, O sobie (oprac. D. Stok), Kraków 1997; Mirosława Mielcarek, Edward Pawlak, Ilustrowany leksykon filmu europejskiego, Wydawnictwo KURPISZ S.A. Poznań 2003; Costica Bradatan, Terror historii w Przypadku Kieślowskiego w: Kino polskie: reinterpretacje, pod red. K. Klejsy i E. Nurczyńskiej-Fidelskiej; Słownik pojęć i tekstów kultury, pod red. Ewy Szczęsnej, WSiP, Warszawa 2002; Informacje nt. filmu Przypadek płyta CD Słowa i teksty. Język polski propozycje filmowe, www.stopklatka.pl, www.filmpolski.pl POJĘCIA KLUCZOWE bohater romantyczny stracone pokolenie terror historii półkownik 7

CZAS 2 lekcje (WOK, język polski) PRZEBIEG LEKCJI 1. Wprowadzenie do twórczości Krzysztofa Kieślowskiego (WOK). Młodzież prezentuje przygotowane w domu materiały na temat reżysera i jego dorobku. Następnie wybrany uczeń przedstawia genezę filmu i wyjaśnia w jej kontekście pojęcie półkownik (prezentacja, uzupełniona komentarzem nauczyciela): Półkownik to film objęty zakazem rozpowszechniania, wydanym przez cenzurę. Przypadek (produkcja: 1981, premiera: 1987) wcale nie epatował oskarżycielskim tonem, nie zawierał nawet politycznych sądów ani deklaracji, a mimo to został zatrzymany. Jak twierdzi jeden z krytyków, gdyby ten film pojawił się na ekranach w okresie Solidarności, byłby zapewne źle przyjęty przez recenzentów i publiczność z racji relatywizmu zachowań i zależności postawy bohatera od zewnętrznych okoliczności. Inaczej odebrano drugi film z tego samego gorącego roku 1981 Człowieka z żelaza w którym Wajda przedstawił postaci politycznie i moralnie jednoznaczne. Zadziałał on jak dynamit, doskonale współgrając z odczuciami i nastrojami widzów. 2. Zanim zaczniemy omawiać historię Witka, proponuję zapytać uczniów o pierwszą scenę: Jak odczytują jego przeraźliwy krzyk: Nieee! w kontekście trzech wersji jego życiorysu? (burza mózgów). Zapisujemy na tablicy możliwe interpretacje propozycja zapisu: krzyk przerażenia człowieka stojącego w obliczu bezsensownej, przypadkowej śmierci; wyrażenie stanu świadomości człowieka, który próbował zapanować nad swym życiem, nadać mu sens, ale nic z tego nie wyszło; protest przeciw terrorowi historii (określenie Mircea Eliadego), która miażdży człowieka bez względu na to, jakich dokonał etycznych wyborów; okrzyk zgrozy i lęku w obliczu metafizycznej prawdy, której bohater poszukiwał. We wnioskach należy podkreślić formalną (kompozycja klamrowa) i interpretacyjną wartość tej sceny, a następnie sformułować wstępną hipotezę analityczną dzieła, w czym pomocna okaże się wypowiedź twórcy: mam żal do mojego kraju, może to żal do historii, a może do geografii, która tak z tym krajem się obeszła. Prawdopodobnie musi tak być. Będziemy dostawać w kość i walczyć, żeby się wyrwać z miejsca, w którym jesteśmy. Może nigdy się nie wyrwiemy. Taki jest nasz los. Przypadek ukazuje możliwe warianty ludzkiego losu, poddanego procesom historycznym i swoistemu geopolitycznemu determinizmowi, który Eliade nazwał życiem w miejscu źle położonym. 3. Przystępujemy do rekonstrukcji losów Witka (praca w grupach, pod kierunkiem nauczyciela załącznik). Na wstępie nauczyciel przywołuje retrospektywny kontekst historyczno-polityczny, w jakim osadzona jest biografia bohatera, i wyjaśnia znaczenie wydarzeń. Oto propozycja wprowadzenia: Utwór pokazuje trzy wersje życiorysu młodego inteligenta, studenta medycyny (urodzonego w krwawy czwartek, 27 czerwca 1956 roku), pochodzącego z patriotycznej, zaprawionej w bojach o niepodległość, rodziny. Po śmierci ojca, uczestnika kampanii wrześniowej i strajku w zakładach 8

Cegielskiego, syn przerywa studia, bierze urlop dziekański, żeby zastanowić się nad sensem i celem własnego życia. Kieślowski stawia Witka Długosza przed trzema życiowymi drogami, ujętymi kompozycyjnie w trzykrotnie powtórzoną sekwencję szaleńczego biegu na łódzkim dworcu, zakończonego próbą skoku do pociągu odjeżdżającego do Warszawy. Osobowość bohatera uformowały przełomowe wydarzenia historyczne, stanowiące w życiu postaci swoistą traumę dzieciństwa, obecną we wspomnieniach: utrata matki i brata-bliźniaka przy narodzinach (kilkakrotnie powtarzana scena ciągnięcia pokrwawionych zwłok po szpitalnej posadzce ofiar krwawego Poznańskiego Czerwca), obraz ojca (uczestnika strajku w Poznaniu), z trudem samotnie wychowującego syna (zapamiętane ważne słowa nic nie musisz jako testament umierającego), niezrozumiałe wówczas rozstanie z przyjaciółmi żydowskiego pochodzenia, Danielem i Werką (Marzec 1968). Fakty te modelują biografię bohatera, czyniąc z niego także reprezentanta kolejnego polskiego straconego pokolenia, czyli generacji traumatycznie naznaczonej przez rzeczywistość przełomów historycznych. Rekonstrukcja wariantów biografii Witka propozycja notatki podsumowującej pracę w grupach (wg wskazówek nauczyciela z załącznika 1): W pierwszej wersji wypadków, Witkowi udaje się zdążyć na pociąg i spotyka w przedziale starego komunistę Wernera, skazanego niegdyś za odchylenia prawicowe. Pozostał jednak wierny idei, choć więzienie złamało mu życie i karierę. Poleca on bohatera swemu dawnemu przyjacielowi Adamowi, teraz wysokiemu funkcjonariuszowi partyjnemu. Dzięki jego pomocy Witek zaczyna robić błyskotliwą karierę działacza młodzieżowego. Próbuje być przy tym uczciwy i niezależny. Umie bez użycia przemocy zażegnać bunt w ośrodku dla psychicznie chorych i narkomanów. Wierzy ludziom, dlatego zostanie cynicznie wykorzystany przez makiawelicznego Adama do zdekonspirowania opozycyjnej organizacji, w której działa dziewczyna Witka. Mariaż z władzą kończy się porażką osobistą i zawodową. Nie uda mu się odbudować związku z Czuszką, nie pojedzie też do Francji wraz z grupą młodych aktywistów zbliża się sierpień 1980. W drugim wariancie losów, na skutek szarpaniny z sokistą na dworcu, nasz bohater trafi przed kolegium do spraw wykroczeń, które wymierzy mu miesiąc robót publicznych. W trakcie odbywania kary nawiązuje znajomość z Markiem, działaczem opozycyjnym, a następnie poznaje księdza Stefana, któremu zawdzięcza obudzenie w nim wiary (przyjęcie chrztu) i zaangażowanie w pracę konspiracyjną (od latających uniwersytetów po druk bibuły ). Stabilizuje się osobiste życie Witka związuje się z Werką, znajomą z czasów dzieciństwa. Podejmuje starania o ich wspólny wyjazd na Zachód. Niestety, wsypa podziemnej drukarni rzuca na niego podejrzenie o dekonspirację. Narzeczona i przyjaciele opuszczają go. Za trzecim razem Witkowi nie uda się dogonić pociągu. Na dworcu spotka Olgę, koleżankę z roku, która namówi go do powrotu na studia, które bohater skończy z wyróżnieniem. Zakłada rodzinę, pracuje na uczelni. Zachowuje neutralność polityczną. Nie wstępuje do partii, ale i nie podpisuje petycji w sprawie uwolnienia działaczy opozycyjnych. Otrzymuje szansę awansu zawodowego i materialnego. Ma lecieć z cyklem wykładów do Libii. W ostatniej chwili zmienia termin i trasę podróży, by zostać na urodzinach żony, która spodziewa się drugiego dziecka. Ginie w katastrofie lotniczej. 4. Charakterystyka i ocena postawy Witka Długosza dyskusja problemowa i zapisanie wniosków w formie notatki w zeszycie: 9

Kierując dyskusją, zwracamy uwagę na pewne niezmienne cechy bohatera, zachowane we wszystkich trzech wariantach życiorysu (zgodnie z założeniem autora, który podkreślał w wywiadach, że postać w filmie znajduje się na trzech różnych drogach, ale zasadniczo pozostaje taka sama ): wierność sobie; uczciwość; nonkonformizm; zachowanie wewnętrznej wolności; próby kierowania swym losem; dokonywanie możliwie najlepszych etycznych wyborów; dążenie do tego, by żyć sensownie. Dlaczego zatem bohater za każdym razem przegrywa? W rozmowie z młodzieżą podkreślamy: społeczno-polityczne uwarunkowania losów Witka (rzeczywistość PRL-u); złudność podziałów na ludzi władzy i ludzi opozycji ; koniunkturalizm i nieuczciwość politycznych partnerów; życiowe przypadki. 5. Jakie jest przesłanie filmu? dyskusja z uczniami prowadzona przez nauczyciela. Prosimy uczniów, by zwrócili uwagę na znaczenie testamentu ojca Witka w układzie jego losów. Niejasne, niedokończone słowa z przeszłości Nic nie musisz./ Czego nie muszę?/ Niczego, powracające niczym lejtmotyw w dwóch pierwszych wersjach życiorysu, stają się dla syna kluczem, który ma mu otworzyć drzwi do prawdy, prawdziwego życia. Jako działacz i opozycjonista Witek sprawdza, eksperymentuje, szuka, przekonując się za każdym razem o fałszywości kolejnego wyboru. Błądzi, nie umiejąc rozszyfrować testamentu ojca i przeniknąć jego życiowej mądrości. Costica Bradatan nazywa ten rodzaj zależności terrorem przodków. Dopiero w swoim trzecim życiu bohater uwolni się od przesłania ojca, paradoksalnie je realizując, nie wybierając, oddając się żywiołowi życia i doświadczając chwil szczęścia i spełnienia. I chociaż w tym życiu czeka go śmierć (co wyraźnie potwierdza realność ostatniego wariantu w opozycji do pierwszych dwóch biografii eksperymentalnych ), to jednak właśnie ona, chociaż niespodziewana i pozornie absurdalna, nadaje pewien wyższy sens historii Witka. Sam Kieślowski wskazywał na ważność finału: Trzecie zakończenie (...) ma dla mnie największe znaczenie, ponieważ, tak czy inaczej, taki jest nasz los. I wszystko jedno, czy zdarza się to w samolocie, czy w łóżku, to nieważne. Jaki jest zatem wyższy, filozoficzno-teologiczny sens opowiedzianej przez reżysera fabuły? Kierując rozmową, podkreślamy paraboliczną kompozycję utworu: wariantowość życiorysów, powtarzalność pewnych sekwencji (symboliczny s k o k bohatera jako znak aktywności, gotowości do kształtowania swojego życia i podejmowania wciąż na nowo ryzyka) oraz niezmienność postaci, która jest Każdym, czyli po prostu uczciwym człowiekiem, pragnącym w zgodzie ze sobą przejść przez życie. Przypominamy na pozór przypadkowe zdarzenia (upuszczona moneta, pijak kupujący piwo), liczne wizualne i tekstowe oznaki ironii (np. z wąsami od kefiru), obecne we wszystkich trzech wersjach życiorysu. Wreszcie, pytamy o punkt widzenia, przyjęty w narracji. Może go reprezentować, sugerowany przez reżysera i oczekiwany podświadomie przez bohatera, transcendentny, boski narrator. Jeśli przyjmiemy jego obecność, finalna scena traci swój niepokojący, absurdalny charakter i pozostaje w zgodzie z metafizycznymi poszukiwaniami samego twórcy. Na koniec, uzupełniamy naszą interpretację pierwszego kluczowego obrazu filmu: krzyk bohatera to z jednej strony wyraz ludzkiej niegotowości na śmierć, z drugiej jednak akt metafizycznego poznania p r a w d y, która mieści się w pozahistorycznej perspektywie i unieważnia zarówno terror historii, jak i chaos przypadków. Film Kieślowskiego zatem usensownia ludzki byt poprzez odwołanie się do porządku transcendencji, którego istnienie przeczuwa twórca i jego postać. 10

6. Witek Długosz jako bohater romantyczny (wariant lekcji języka polskiego dla klasy 2 lub 3 konteksty filmowe epok i dzieł literackich) pogadanka i wizualizacja Prosimy uczniów o wypisanie na tablicy cech modelowego bohatera romantycznego i podkreślenie tych, które odnajdują w bohaterze Przypadku: młodość jako kategoria kulturowa; nieprzeciętność, silny indywidualizm; idealizm (poszukiwanie w życiu wielkich idei, wybór nie horyzontalnej, ale wertykalnej drogi życia, ponad poziomy ); wierność sobie i nonkonformizm; samotność i samotnictwo; niezgoda na wszelkie formy ograniczenia wolności; aktywizm życiowy, buntowniczość; przeżywanie rozterek egzystencjalnych i metafizycznych (poszukiwanie Boga); klęska w konfrontacji ze światem i jego wartościami. Romantyczny rodowód posiada także wariantowy charakter biografii Długosza. We wnioskach końcowych powinna znaleźć się refleksja o trwałości tradycji romantycznej, która stworzyła pewien wzór postaci (w wielu odmianach: bohater bajroniczny, faustyczny, werteryczny, wallenrodyczny) i kanon zachowań, powracających w kulturze późniejszych wieków i stanowiących punkt odniesienia dla oceny współczesnych postaw. Jakie znaczenie posiada obecność cech romantycznych w kreacji filmowego bohatera? dyskusja. Jest zabiegiem wartościującym. Stawia Witka w rzędzie postaci niepokornych, traktujących swoje życie jako wyzwanie, a jednocześnie symbolizujących los polski, wcielających dramat kolejnego straconego pokolenia. Praca domowa Dokąd wyruszyłby dzisiaj bohater Kieślowskiego? zaproponuj własną wersję historii Witka jako reprezentanta współczesnego pokolenia (opowiadanie). 11

ZAŁĄCZNIK Pytania dla grupy 1 1. Kto i w jakich okolicznościach wprowadza Witka w szeregi organizacji młodzieżowej? 2. Jakie różnice dostrzegasz w postawach ideowo-moralnych Wernera i Adama przewodników Witka? 3. Jak przebiega kariera polityczna bohatera jako działacza? - w jaki sposób chce rozwiązać konflikt w ośrodku dla narkomanów? - do czego zostaje wykorzystany? 4. Czym kończy się mariaż z władzą komunistyczną? Pytania dla grupy 2 1. W jakich okolicznościach Witek trafia do środowiska opozycyjnego? 2. Jakie znaczenie w jego życiu ma znajomość z księdzem Stefanem i spotkanie Weroniki? 3. Jak dochodzi do oskarżenia Witka o współpracę z SB? 4. Czym kończy się epizod opozycyjny? Pytania dla grupy 3 1. W jaki sposób bohater układa sobie życie, pozostając w Łodzi? 2. Jak zmienia się jego hierarchia wartości co zajmuje w niej pierwsze miejsce? 3. Jaką postawę przyjmuje wobec świata zewnętrznego: środowiska, wydarzeń historycznych? 12