562 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 562-568 Tendencje i uwarunkowania środowiskowe samobójstw w latach 2000-2010 w makroregionie lubelskim Tendencies and environmental determinants of suicides between 2000-2010 in the Lublin macroregion Hanna Skórzyńska 1/, Małgorzata Włoch 2/, Marlena Krawczyk 1/, Anna Pacian 1/, Agata Stefanowicz 1/, Jolanta Pacian 1/, Piotr Flieger 3/ 1/ Katedra Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 2/ Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie 3/ Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Wprowadzenie. Zachowania samobójcze występujące u ludzi są wynikiem nakładania się różnorodnych czynników obejmujących problemy zdrowia psychicznego i somatycznego, traumatycznych doświadczeń życiowych, interakcji rodzinnych i społecznych. Od wielu lat są przedmiotem społecznego zainteresowania i oceny oraz licznych badań dotyczących przyczyn zachowań autodestrukcyjnych. Ocena trendów tego zjawiska traktowana jest jako odzwierciedlenie kondycji zdrowia psychicznego społeczeństwa oraz warunków funkcjonowania społecznego. Cel badań. Przedstawienie tendencji oraz uwarunkowań środowiskowych zgonów samobójczych, które miały miejsce w latach 2000-2010 na terenie województwa lubelskiego. Materiał i metoda. Analiza statystyczna danych udostępnionych z Komendy Wojewódzkiej Policji w Lublinie. Dane te przedstawiały zgony samobójcze w województwie lubelskim na przestrzeni 10 lat. Przeanalizowano między innymi sposoby samobójstw, przyczyny, stan psychiczny i świadomość samobójców oraz inne ryzykowne uwarunkowania zachowań autodestrukcyjnych. Wyniki i wnioski. Miejscem najczęściej wybieranym do popełnienia zamachu było tradycyjnie mieszkanie oraz zabudowania. Wśród analizowanych przyczyn na przestrzeni lat szczególną uwagę zwraca choroba psychiczna i rosnący odsetek osób leczących się psychiatrycznie. Podobnie samobójcy wybierają różne sposoby odebrania sobie życia, jednak najczęściej przyczyną zgonów było i jest nadal powieszenie. Wzrasta odsetek osób z zaburzoną świadomością w chwili popełniania czynu, także pod wpływem alkoholu. Wśród czynników zwiększających ryzyko popełnienia zamachów samobójczych oprócz tych związanych z przyczynami, znaczenie mają także okoliczności związane z porą roku, dnia i dniem tygodnia. Zamachy w przeszłości nie mają większego wpływu na podejmowanie kolejnej próby samobójczej. Introduction. For many years suicidal behaviors have been an object of social evaluation and numerous studies concerning the reasons for this self-destructive behavior. The assessment of trends of this phenomenon is treated as reflecting the condition of mental health of the society and conditions for social functioning. Aim. Describing the tendency and environmental determinants of suicidal deaths which took place between 2000-2010 in the Lublin province. Research method. The statistical analysis of data obtained from the Headquarters of Provincial Police in Lublin was the study base. The data showed suicidal deaths in the Lublin province during the period of 10 years. The analysis covered manners of suicides, their possible causes, mental state and awareness and other risky determinants of self-destructive behaviors. Results & conclusions. Amongst the analyzed causes during the years are recurring mental illnesses and the increasing percentage of psychiatric patients. Different ways of taking one s own life were chosen, however the most frequent cause of suicidal death was the hanging. The data analysis showed a growing percentage of persons with the disturbed awareness in the moment of committing the act, also of those individuals who were under the influence of alcohol. Amongst the factors increasing the risk of attempted suicides, apart from main causes, the circumstances connected with the season, time of day and week play a significant role. Key words: suicide, suicide crisis, suicide risk factors Słowa kluczowe: samobójstwo, kryzys suicydalny, czynniki ryzyka samobójstw Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 562-568 www.phie.pl Nadesłano: 09.06.2013 Zakwalifikowano do druku: 07.07.2013 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Hanna Skórzyńska Katedra Zdrowia Publicznego UM w Lublinie ul. Chodźki 1, 20-093 Lublin tel. 81 742 37 12, e-mail: hanna.skorzynska@gmail.com
Skórzyńska H i wsp. Tendencje i uwarunkowania środowiskowe samobójstw w latach 2000-2010 w makroregionie lubelskim 563 Wprowadzenie W przeciągu ostatnich 100 lat, w większości krajów na świecie odnotowano wyraźny wzrost liczby samobójstw. W 2020 r. może ona dojść nawet do 1,5 mln. Rozpowszechnienie zamachów samobójczych w różnych krajach jest zróżnicowane. Według danych World Health Organization (WHO) z powodu samobójstw na całym świecie co roku umiera milion osób. Liczba ta odpowiada wskaźnikowi śmiertelności wynoszącemu 14,5 na 100.000 ludności, a to świadczy, że co minutę dwie lub więcej osób umiera z powodu samobójstwa. Niestety liczba zgonów z powodu samobójstw wykazuje stałą tendencję wzrostową [1]. Wskaźniki samobójstw w Polsce osiągają wartości średnie, zajmując środkowe miejsce w światowej statystyce zgonów samobójczych i wynoszą około 15 na 100 000 ludności [2]. Samobójstwa i zachowania suicydalne stanowią poważny problem w dziedzinie zdrowia publicznego. Zachowania autodestrukcyjne są determinowane w dużej mierze cechami grup społecznych, do których należeli samobójcy, środowiskiem i typem społeczeństwa, w którym żyli i przebywali [3]. Fakt popełnienia samobójstwa związany jest również ze wzmożonym tempem przemian w sferze ekonomiczno-gospodarczej, społeczno-kulturowej i naukowo-technicznej [3]. Drastyczne obniżanie się stopy życiowej, brak środków na utrzymanie, bezrobocie i kryzys wartości, alkohol, narkotyki, alienacja jednostki powoduje, że ryzyko zachowań autodestrukcyjnych u ludzi znacznie wzrasta [4]. W zapobieganiu patologii ważna jest znajomość stopnia zagrożenia danym zjawiskiem, a także znalezienie grup osób, bądź terenu albo środowiska, w którym występuje największe zagrożenie daną patologią [5]. Analiza zjawiska samobójstw odgrywa również bardzo ważną rolę, ponieważ ułatwia tworzenie planów zapobiegania samobójstwom, które na ogół składają się z wielu strategii. Badania takie również służą celowanym programom profilaktycznym przeznaczonym dla zidentyfikowanych populacji wysokiego ryzyka. Zapobieganie im nie jest, niestety, łatwym zadaniem, ale po części możliwym, lecz wymaga całej serii działań, różnych służb i organizacji, ważny jest monitoring i kontrola czynników ryzyka w środowisku [6]. Analiza kontekstu zachowań autodestrukcyjnych wskazuje bowiem na określone czynniki sytuacyjne, społeczno-demograficzne, które leżą u podłoża wskaźników samobójstw w rozmaitych regionach. Samobójstwo jako zjawisko społeczne może stanowić efekt dezintegracji społeczeństwa, uważa się bowiem powszechnie, że warunki społeczne mogą być sprzyjające lub zapobiegające zamachom na własne życie [7]. Analiza statystyczno-socjologiczna pozwala na przedstawienie zasięgu, udziału w strukturze społecznej, trendów zmian oraz innych, ważnych cech zjawiska, które mogą przyczynić się do wyjaśnienia jego charakteru i społecznych uwarunkowań. Wyznaczniki dowodzą zróżnicowanego nasilenia i zmienności lub stałości trendów społecznych [8]. Cel badań Określenie tendencji i uwarunkowań samobójstw dokonanych na terenie województwa lubelskiego w latach 2000-2010. Materiał i metoda Podstawą przeprowadzonych badań była analiza statystyczna danych udostępnionych za zgodą Lubelskiego Komendanta Wojewódzkiego Policji z Komendy Wojewódzkiej Policji w Lublinie mieszczącej się przy ul. Narutowicza 73 w Lublinie. Dane te przedstawiały zgony samobójcze w województwie lubelskim w okresie od 01.01.2000 r. do 31.12.2010 r. Dokonano analizy statystycznej popełnianych samobójstw, przyczyn, metod zamachu, stanu psychicznego i świadomości samobójców, okoliczności jak również prób samobójczych w przeszłości i świadczeń pierwszej pomocy medycznej. Wyniki badań W Polsce liczba samobójstw ma tendencje malejącą. W roku 2000 było ponad 5621 zamachów samobójczych, z których 4947 zakończyło się śmiercią [6]. W tej pracy przedstawione zostaną samobójstwa i ich okoliczności, bez uwzględniania takich cech demograficznych, jak: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, itp. Analiza zachowań samobójczych uwzględniająca wyżej wymienione zmienne zostanie przedstawiona w odrębnej pracy. Na wstępie zestawione zostały dane statystyczne dotyczące ogółu zamachów samobójczych do liczby zakończonych zgonem w okresie analizowanych 10 lat, które miały miejsce na terenie województwa lubelskiego w porównaniu do tendencji ogólnych w Polsce. Liczba zgonów samobójczych w Polsce w latach 2000-2010 ulega obniżeniu, ale takiej tendencji nie obserwuje się w województwie lubelskim w analizowanym okresie. Odsetek zamachów wykazuje tendencje wzrastająca w ostatnich latach, podobnie odsetek zgonów samobójczych wykazuje trend wzrostowy (tab. I). Kolejnym etapem badań zjawiska samobójstw była analiza sposobu dokonania samounicestwienia przez samobójców (tab. II). Wśród sposobów targnięcia się na swoje życie dominuje powieszenie. W ciągu 10 lat średnia liczba
564 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 562-568 Tabela I. Zestawienie zamachów samobójczych w Polsce i w województwie lubelskim Table I. Comparison of suicide attempts in Poland and the Lublin province woj. lubelskie Polska Zakończonycczonych Zakoń- % zgonów zamachy chów Ogółem % zama- zgonem zgonem Ogółem 2000 259 5,2 288 5,1 4947 5621 2001 271 5,5 313 5,5 4971 5712 2002 288 5,6 329 5,5 5100 5928 2003 355 7,7 399 7,3 4634 5467 2004 342 7 415 7 4893 5893 2005 309 6,7 383 6,8 4621 5626 2006 276 6,7 345 6,7 4090 5152 2007 231 6,5 295 6,3 3530 4658 2008 299 7,5 398 7,6 3964 5237 2009 309 7 390 6,6 4384 5913 2010 285 9,3 359 6,6 3063 5456 zgonów przez powieszenie wynosiła 81,35% ogółu, a największy odsetek zgonów samobójczych przez powieszenie był w 2003 roku i stanowił 86,5% wszystkich zamachów samobójczych. Kolejnym pod względem częstości sposobem odbierania sobie życia było rzucenie się z wysokości. Metoda ta była w latach 2004 i 2005 najczęstsza wybierana przez 6,5% i 6,3% zamachowców. Do najrzadziej stosowanych metod zamachów należało samookaleczenie i zażycie środków nasennych, co stanowiło średnio 2,5% i 2% zamachów. Zażycie środków nasennych największy odsetek zanotowano w 2007 r. 4,7%. Wśród samookaleczających się najwyższy odsetek odnotowano w latach 2008 i 2009 jednakowo po 3,8% ogółu zamachów. Obecnie zwraca uwagę rosnąca w ostatnich latach liczba przypadków działań samobójczych przez samookaleczenie i przy użyciu środków farmakologicznych w porównaniu do początkowego, analizowanego okresu. Inne sposoby zamachów samobójczych stanowiły średnio 6,15% (tab. II). Tabela II. Zestawienie zamachów samobójczych z uwzględnieniem wybieranych metod Table II. Comparison of suicide attempts by the method Zażycie środków nasennych Samookaleczenie Powieszenie Inne Rzucenie się z wysokości n % n % n % n % n % 2000 3 1 1 0,3 14 4,9 236 81,9 24 8,3 2001 7 2,2 6 1,9 5 1,6 269 85,9 19 6 2002 8 2,4 4 1,2 10 3 279 84,8 21 6,4 2003 2 0,5 6 1,7 21 5,3 345 86,5 19 4,7 2004 4 0,9 15 3,6 27 6,5 328 79 26 6,2 2005 7 1,8 12 3,1 24 6,3 291 75,9 34 8,9 2006 7 2 11 3,2 16 4,6 281 81,4 22 6,4 2007 14 4,7 11 3,7 11 3,7 232 78,6 18 6,1 2008 10 2,5 15 3,8 22 5,5 312 78,4 22 5,5 2009 5 1,3 15 3,8 17 4,3 318 81,5 16 4,1 2010 10 2,8 7 1,9 15 4,2 291 81 18 5 Średnia 7 2,01 9,4 2,56 16,5 4,54 289,3 81,35 21,7 6,15 n liczebność badanej grupy; % procent z ogółu badanych Zjawisko samobójstwa jest zjawiskiem indywidualnym, jest skutkiem odmiennych zdarzeń, chorób i zaburzeń, różnych czynników społeczno-środowiskowych. Dlatego, aby przeprowadzić wnikliwe badania zachowań samobójczych, należy dokonać analizy przyczyn zamachów samobójczych, co pozwala określić grupy ryzyka zachowań suicydalnych (tab. III). Wśród najczęstszych powodów targnięcia się na swoje życie była choroba psychiczna, która stanowiła średnio 15,1% wszystkich zamachów w analizowanym okresie 11 lat. W latach 2003 (17%) i 2009 (17%) było najwięcej przypadków samounicestwienia osób z chorobą psychiczną. W ostatnich dwóch analizowanych latach obserwuje się wyraźnie malejący odsetek samobójców z choroba psychiczną. Kolejną pod względem częstości przyczynę stanowiły nieporozumienia rodzinne; średnia w ciągu 10 lat 11,7%. Najwięcej Tabela III. Zestawienie zamachów samobójczych w latach 2000-2010 z uwzględnieniem przyczyn Table III. Comparison of suicide attempts between 2000-2010 by the reason Choroba psychiczna Choroba przewlekła Problemy rodzinne Zawód miłosny Warunki ekonomiczne Problemy w szkole Utrata źródła utrzymania Śmierć bliskiej osoby Inne Nieustalone n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % 2000 47 16,3 27 9,4 35 12,1 12 4,2 14 4,8 7 2,4 7 2,4 3 1 37 12,8 130 45,1 2001 39 12,5 23 7,3 43 13,7 7 2,2 13 4,1 7 2,2 12 3,8 3 0,9 40 12,8 140 44,7 2002 53 16,1 18 5,5 54 16,4 11 3,3 34 10,3 3 0,9 11 3,3 5 1,5 44 13,4 134 40,7 2003 68 17 29 7,3 43 10,8 7 0,2 21 5,2 4 1 7 1,7 10 2,5 49 12,3 188 47,1 2004 55 13,2 43 10,4 44 10,6 17 4 22 5,3 8 1,9 6 1,4 4 0,9 55 13,2 195 46,9 2005 68 17,7 24 6,2 50 13 20 5,2 18 4,7 4 1 3 0,7 5 1,3 43 11,2 171 44,6 2006 56 16,2 18 5,2 43 12,5 16 4,6 15 4,3 6 1,7 7 2 10 2,9 46 13 151 43,8 2007 48 16,3 23 7,8 33 11,2 20 6,8 10 3,4 2 0,6 7 2,4 5 1,7 36 12,2 126 42,7 2008 68 17 20 5 44 11 27 6,8 20 5 6 1,5 1 0,2 5 1,2 45 11,3 184 46,2 2009 45 11,5 16 4,1 36 9,2 26 6,6 21 5,4 7 1,8 5 1,3 10 2,6 46 11,8 201 51,5 2010 43 11,9 22 6,1 36 10 13 3,6 14 3,9 0 0 6 1,7 3 0,8 46 12,8 196 54,6 Średni% 15,1 6,8 11,9 4,3 5,1 1,4 1,9 1,6 12,4 46,2
Skórzyńska H i wsp. Tendencje i uwarunkowania środowiskowe samobójstw w latach 2000-2010 w makroregionie lubelskim 565 takich przypadków miało miejsce w 2002 r. (16,4%), zaś najmniej w 2009 r. (9,2%). Ostatnie lata analizowanego okresu wskazują wyraźnie mniejszy udział dysfunkcji rodzinnych w samobójstwach. Do kolejnej grupy ryzyka pod względem częstotliwości przypadków samobójczych należały osoby z chorobą przewlekłą stanowiąc 6,7% ogółu samobójców w ciągu 10 lat. Trudne warunki ekonomiczne stanowiły średnio przyczynę w 5,1% wszystkich aktów odebrania sobie życia. Najwięcej zamachów z powodu choroby przewlekłej zanotowano w latach 2000 (9,4%) i 2004 (10,4%). W kolejnych latach obserwuje się tendencję malejącą. Warunki ekonomiczne największy wpływ na decyzję zamachu miały miejsce w 2002 r. (10,3%), w pozostałych latach taki powód zamachu zmniejszył się o połowę. W 2007 r. zawód miłosny był powodem 6,8% ogółu samobójstw i ta tendencja utrzymywała się przez kolejne dwa lata; średnio zaś przyczyna ta stanowiła 4,3% zamachów samobójczych. Do najrzadszych powodów zamachów samobójczych należały między innymi problemy w szkole, które w latach 2000 i 2001 stanowiły odpowiednio 2,4% i 2,2%. Mały odsetek wynika z faktu, iż samobójstwa osób w wieku szkolnym w ogólnej ich liczbie są nieliczne. Po tym okresie nastąpił spadek o ponad połowę, a następnie kolejny wzrost w latach 2004 i 2006. Utrata źródła utrzymania była powodem samobójstwa średnio dla blisko 2% osób; najwyższy wzrost zanotowano w latach 2001 (3,8%) i 2002 (3,3%), zaś najmniej przypadków z tego powodu miało miejsce w 2008 r. (0,2%). Śmierć bliskiej osoby okazała się powodem dla 1,5% samobójców. W pierwszych trzech latach taki powód zamachu utrzymywał się na podobnym poziomie. Wzrost nastąpił w latach 2003 (2,5%), 2006 (2,9%) i 2009 (2,6%). W blisko połowie przypadków (46%) przyczyna pozostała nieustalona (tab. III). List pożegnalny pozostawiony przez zamachowca stanowił tylko w 9,1% przypadków samobójstw podstawę ustalenia powodu zamachu. Głównym źródłem informacji były zeznania rodziny; średnio tylko w 44,6% ogółu przypadków. Informacje o przyczynie samobójstwa pochodziły od osób niespokrewnionych średnio w 12,3% zamachów. Aż w 40,8% przypadków nie było możliwości ustalenia przyczyny zamachu. W dalszej kolejności analizowany był stan świadomości samobójców w chwili targnięcia się na życie. W dostępnych materiałach statystycznych w pierwszych trzech latach odnotowane są tylko zamachy samobójcze ogółem, bez wyszczególnienia tych zakończonych zgonem. W latach pozostałych wyniki przedstawione opierają się na liczbach zgonów samobójczych (tab. IV). Czynnikiem ułatwiającym podjęcie decyzji o zamachu był alkohol; odsetek samobójców nietrzeźwych stanowił ogółem 20,3%. Osoby trzeźwe, które dokonały zamachu na swoje życie, stanowiły średnio 11,4% ogółu przypadków, zaś 1,1% znajdowała się pod wpływem substancji psychoaktywnych. W 67,5% ogółu przypadków takiej informacji nie dało się ustalić (tab. IV, ryc. 1). Szczególną uwagę zwraca utrzymywanie się na podobnym poziomie liczby zgonów samobójczych z udziałem alkoholu. Średnio co 5. samobójca w momencie popełniania czynu był pod wpływem alkoholu (ryc. 1). Analizie poddano również stan psychiczny zamachowców. Około 20% wszystkich przypadków samobójstw na przestrzeni wybranych lat dotyczyło osób leczonych psychiatrycznie i trend ten utrzymywał się na podobnym poziomie. Średnio 5% wszystkich samobójców leczonych było z powodu uzależnienia 70 60 50 40 % 30 20 10 0 11,4 trzeźwy 20,3 pod wpływem alkoholu Ryc. 1. Średnia liczba zamachów samobójczych w ciągu 11-tu lat z uwzględnieniem stanu świadomości w chwili targnięcia się na życie Fig. 1. Average number of suicide attempts in 11 years by the state of awareness during the act 1,1 pod wpływem substancji psychotropowych 67,5 nie ustalono Tabela IV. Zamachy samobójcze w latach 2000-2010 według stanu świadomości w chwili targnięcia się na życie Table IV. Suicide attempts between2000-2010 by the state of awareness during the act Trzeźwy Pod wpływem alkoholu Nie ustalone Pod wpływem substancji psychoaktywnych n % n % n % n % 2000 38 13,2 65 22,6 8 2,8 180 62,5 2001 50 15,9 75 23,9 7 2,2 182 58,1 2002 46 13,9 74 22,5 7 2,1 204 62 2003 35 9,8 53 14,9 2 0,6 265 74,6 2004 41 11,9 60 17,5 0 0 242 70,8 2005 34 11 67 21,7 1 0,3 208 67,3 2006 25 9 49 17,7 4 1,4 200 72,5 2007 20 8,6 46 19,9 2 0,8 164 70,9 2008 33 11 61 20,4 2 0,6 203 67,9 2009 28 9 76 24,6 3 0,9 203 65,7 2010 36 12,6 50 17,5 0 0 199 69,8 Średnia 35,1 11,4 61,5 20,3 3,3 1,1 204,5 67,5
566 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 562-568 od alkoholu; średni odsetek nadużywających alkoholu był znacznie większy i wynosił 23,7% wszystkich samobójców. Tendencje dotyczące zamachów samobójczych osób uzależnionych utrzymują się na podobnym poziomie na przestrzeni analizowanych 10 lat, natomiast początkowe dwa lata charakteryzował mniejszy odsetek samobójców nadużywających alkoholu niż lata następne (tab. V). Tabela V. Zamachy samobójcze zakończone zgonem z uwzględnieniem stanu psychicznego Table V. Suicide attempts resulting in death by mental state Leczony psychiatrycznie Leczony z powodu alkoholizmu Nadużywał alkoholu Brak danych n % n % n % n % 2000 50 19,3 16 6,2 59 22,8 150 57,9 2001 46 16,9 11 4 55 20,3 167 61,6 2002 50 17,4 12 4,2 72 25 166 57,3 2003 69 19,4 21 5,9 89 25 196 55,2 2004 62 18,1 15 4,4 84 24,6 199 58,2 2005 72 23,3 21 6,8 72 23,3 158 51,1 2006 62 22,5 10 3,6 69 25 152 55 2007 48 20,8 11 4,7 50 21,6 128 55,4 2008 65 21,7 9 3 74 24,7 164 54,8 2009 51 16,5 18 5,8 77 24,9 182 58,9 2010 52 18,2 19 6,6 66 23,1 160 56,1 Śred 57 19,5 14,8 5 69,7 23,7 165,6 56,5 Istotnym elementem w dokonywaniu analizy samobójstw był dzień tygodnia w którym doszło do zamachu samobójczego. W dostępnych informacjach odnotowane były tylko zamachy samobójcze ogółem, bez wyszczególnienia tych zakończonych zgonem (ryc. 2). Najczęściej wybieranym dniem przez samobójców był poniedziałek (15,5%) i wtorek (14,9%), zaś najmniej zamachów odnotowano w sobotę (13,3%) i niedzielę (13,5%). Tak więc rozpoczynający się tydzień, nakazujący podjęcie normalnych aktywności dla zdrowych ludzi, staje się często dla osób w kryzysie suicydalnym czynnikiem decydującym o zakończeniu życia. W analizie uwzględniono także porę dnia w której doszło do zamachu (tab. VI). W dostępnych materiałach statystycznych odnotowane są tylko zamachy samobójcze ogółem, bez wyszczególnienia tych zakończonych zgonem od 2003 r. Najczęściej wybieraną porą dnia do targnięcia się na swoje życie były godziny popołudniowe 14.00 21.00. Przypadki samobójstw w tych godzinach stanowiły średnio 26,6% ogółu zgonów; w godz. 6.00-13.00 20,5%. Najrzadziej przez samobójców wybierana była pora nocna, tj. 22.00-5.00 12,2%. W przypadku 40,3% nie ustalono godziny zamachu samobójczego (tab. VI). Samobójcy często myśląc 15,5 15,0 14,5 14,0 % 13,5 13,0 12,5 15,5 14,9 13,8 14,3 13,9 13,3 13,5 12,0 poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedziela Ryc. 2. Średni odsetek zamachów samobójczych z podziałem na dni tygodnia na przestrzeni 11 lat Fig. 2. Average percentage of suicide attempts by days of the week in 11 years o targnięciu się na swoje życie wybierają szczególne miejsce do wykonania tego zamierzenia. W dostępnych materiałach statystycznych odnotowane są tylko zamachy samobójcze ogółem, bez wyszczególnienia tych zakończonych zgonem. Tabela VI. Zestawienie zgonów samobójczych wg godzin zgonu Table VI. Comparison of suicidal deaths by time of death 6.00-13.00 14.00-21.00 22.00-5.00 Nie ustalono n % n % n % n % 2003 98 24,6 97 24,3 39 9,7 165 41,3 2004 93 22,4 111 26,7 52 12,5 159 38,3 2005 82 21,4 106 27,7 52 13,6 143 34,9 2006 58 16,8 102 29,5 39 11,3 146 42,3 2007 53 17,9 73 24,7 44 14,9 125 42,4 2008 87 21,8 112 28,1 42 10,5 157 39,4 2009 81 20,8 95 24,4 53 13,6 161 41,3 2010 66 18,4 99 27,6 42 11,7 152 42,3 Średnia 77,3 20,5 99,4 26,6 45,4 12,2 151 40,3 Tabela VII. Zgony samobójcze z uwzględnieniem miejsca czynu Table VII. Comparison of suicidal deaths by place of death Piwnica, strych Zabudowania gospodarcze Mieszkanie Park, las Inne n % n % n % n % n % 2000 81 28,1 24 8,3 83 28,8 24 8,3 76 26,4 2001 95 30,3 32 10,2 100 31,9 32 10,2 54 17,2 2002 98 29,8 35 10,6 106 32,2 28 8,5 62 18,8 2003 135 33,8 37 9,2 129 32,3 21 5,2 77 19,3 2004 122 29,4 33 7,9 139 33,5 26 6,3 95 22,9 2005 119 31 46 12 113 29,5 24 6,3 81 21,1 2006 122 35,4 42 12,2 106 30,7 25 7,2 50 14,5 2007 108 36,6 27 9,1 70 23,7 24 8,1 66 22,4 2008 142 35,7 37 9,3 127 31,9 20 5 72 18 2009 135 34,6 45 11,5 107 27,4 30 7,7 73 18,7 2010 127 35,4 40 11,1 101 28,1 30 8,3 71 16,9 Śred. 116,7 32,7 36,2 10,1 107,4 30 25,8 7,4 70,6 19,7
Skórzyńska H i wsp. Tendencje i uwarunkowania środowiskowe samobójstw w latach 2000-2010 w makroregionie lubelskim 567 Nie wykazano istotnych różnic w stosunku do istniejących powszechnie tendencji dotyczących najczęściej wybieranego miejsca dokonywania zamachu samobójczego, którym zwykle jest najbliższe środowisko życia. Najczęściej wybieranym miejscem zakończenia życia było mieszkanie (32,7%), w dalszej kolejności zabudowania gospodarcze (30%), piwnice lub strych (10,1%), znacznie rzadziej popełniane były samobójstwa w dalszym otoczeniu park, las (7,4%). Do miejsc określonych jako inne zalicza się: rzeki, zakłady pracy, teren kolei, drogę oraz inne miejsca. Średnia ilość zgonów w wymienionych miejscach wynosiła w analizowanym okresie 19,7%; wybór otoczenia podyktowany był wyborem metody samounicestwienia (tab. VII). Zdarza się, że popełnienie samobójstwa było poprzedzone wcześniejszymi próbami samobójczymi (ryc. 3). % 60 40 20 0 40,7 Ryc. 3. Odsetki wcześniejszych prób samobójczych wśród samobójstw dokonanych Fig. 3. Percentage of earlier suicide attempts among suicidal deaths 8,4 nie usiłował usiłował 1 raz usiłował 2 razy i więcej Zamach samobójczy w 40,7% przypadków był podejmowany po raz pierwszy. Dla 8,3% zamachowców była to już druga próba odebrania sobie życia, zaś średnio dla 5,3% była to kolejna z rzędu. Średnio w 45,6% przypadków nie zostało to ustalone, a tendencje na przełomie kilkunastu lat w każdej kategorii znajdowały się na podobnym poziomie (ryc. 3). Ostatnim elementem przeprowadzanej analizy, było pozyskanie informacji na temat podejmowania próby pomocy medycznej niezwłocznie po zamachu. Przeciętnie w 61,4% przypadków po zamachu samobójczym była wzywana pomoc medyczna i podejmowano próby udzielania pomocy medycznej samobójcom. Od 2000 r. liczba wezwań zespołów pomocy medycznej zaraz po zamachu nieznacznie, ale systematycznie, rosła (tab. VIII). Omówienie wyników badań Każdy przypadek samobójstwa ma swoje unikalne jednostkowe przyczyny i przebieg. Podłożem decyzji samobójczych jest cały szereg zazębiających 5,3 Tabela VIII. Zestawienie zamachów samobójczych z uwzględnieniem udzielenia pomocy po zamachu Table VIII. Comparison of suicide attempts by first aid after the act Tak Nie Brak danych n % n % n 2000 156 54,2 118 40,9 14 2001 186 59,4 111 35,5 16 2002 190 57,7 125 37,9 14 2003 237 59,4 154 38,6 8 2004 260 62,6 132 31,8 23 2005 258 67,4 110 28,7 15 2006 216 62,6 116 33,6 13 2007 191 64,7 92 31,2 12 2008 251 63 122 30,6 25 2009 246 63 121 31 23 2010 221 61,5 125 34,8 13 Średnia 219,3 61,4 120,5 34,1 16 się czynników między innymi psychologicznych, osobowościowych, społecznych i środowiskowych [2]. Po okresie transformacji ustrojowej i kryzysach ekonomicznych można obecnie zaobserwować nowe motywy odbierania sobie życia takie, jak: bezrobocie, trudne warunki ekonomiczne, zamieszanie w różnego rodzaju afery, zagrożenie eksmisją z mieszkania lub rozwody. Zauważalny jest na terenie województwa lubelskiego wzrost liczby prób samobójczych i zgonów samobójczych, w stosunku do malejącego trendu samobójstw w Polsce. Lubelszczyzna, region wschodni Polski, zaliczany do rolniczych, gdzie przemysł nie jest mocno rozwinięty, modeluje warunki i okoliczności współkształtujące sytuację życiową pewnych grup ludności, stwarzając predyspozycje do dewiacyjnych, suicydogennych. Trudne warunki ekonomiczne i utrata źródła utrzymania stanowiły średnio w blisko 7% przypadków przyczynę samobójstw; nie wykazano jednoznacznych trendów na przestrzeni lat 2000-2010. Alkohol jest ważnym czynnikiem ryzyka suicydalnego. Częstość samobójstw wśród osób uzależnionych od alkoholu jest kilkakrotnie wyższa niż przeciętna w populacji ogólnej [8]. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) samobójstwa popełniane pod wpływem alkoholu stanowią średnio 20% wszystkich zgonów samobójczych (w USA 25%, w Polsce 22%) [10]. W tych badaniach wykazano również, że choroba psychiczna, nadużywanie alkoholu przyczynia się do zwiększenia ryzyka popełnienia samobójstwa, których najwyższy procent odnotowywano w poniedziałki i we wtorki, zaś najmniejszy w soboty i niedziele. Wyniki tych analiz są zgodne z powszechnymi tendencjami tego zjawiska co do wyboru metod i okoliczności zamachów samobójczych. Godziny popołudniowe najczęściej stawały się porą zamachu; nocą występuje ich najmniej. Ponad 26% wszystkich przypadków
568 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 562-568 samobójczej śmierci na Lubelszczyźnie miały miejsce w tych godzinach. Niezmiennie od lat, w różnych regionach Polski, dominują zgony przez powieszenie; w województwie lubelskim stanowiły w ciągu 10 lat 81,35% wszystkich zgonów samobójczych, co może świadczyć o dużej determinacji samobójców do pozbawienia się życia. Odsetek samobójstw dokonanych po wcześniejszych próbach samobójczych wynosił w regionie lubelskim w latach 2000-2010 13,7%. Depresja i alkoholizm są najczęściej diagnozowanymi zaburzeniami psychicznymi samobójców [9]. Wyniki badań nie wskazują jednak na zdecydowane zmniejszenie udziału chorób psychicznych w statystykach zgonów samobójczych w województwie lubelskim na przestrzeni analizowanych 10 lat, aczkolwiek w ostatnich dwóch analizowanych latach w województwie lubelskim obserwuje się malejący odsetek samobójców z chorobą psychiczną. Kolejną pod względem częstości przyczynę stanowiły nieporozumienia rodzinne. Średni odsetek zgonów z tych przyczyn w ciągu 10 lat wynosił 11,7%. Działaniem zmierzającym w kierunku obniżenia występowania zachowań suicydogennych i redukcji czynników ryzyka byłoby zwiększenie świadomości społecznej dotyczącej depresji za pomocą programów publicznych w formie edukacji i szerokiej informacji w mass mediach. Istotny jest również dostęp do świadczeń w zakresie zdrowia psychicznego oraz poprawy opieki nad osobami z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi. Dużą rolę odgrywa edukacja członków rodzin i znajomych z najbliższego otoczenia osób targających się na swoje życie. Wczesne rozpoznanie zaburzeń psychicznych wśród samobójców i właściwa ich ocena może przyczynić się do redukcji prób samobójczych [9]. W licznych badaniach wskazuje się na udział chorób przewlekłych, zwłaszcza tych o złym rokowaniu, w ryzyku zachowań suicydalnych [11]. Analiza statystyczna dotycząca tej kwestii wskazuje, że choroby przewlekłe stanowiły przyczynę średnio blisko 7% zgonów samobójczych w województwie lubelskim, ale zauważalne są tendencje do zmniejszania się ich udziału wśród przyczyn samobójstw. W dalszym ciągu istnieje potrzeba wzmożonych działań nastawionych na promocję i poprawę zdrowia somatycznego oraz psychicznego i rozwój placówek lecznictwa psychiatrycznego oraz zapobieganie patologiom społecznym, szczególnie nadużywaniu alkoholu przez społeczeństwo. Analizy takie powinny być systematycznie prowadzone, powinny posłużyć do tworzenia celowych programów profilaktycznych przeznaczonych dla zidentyfikowanych populacji wysokiego ryzyka oraz zapewnienie skutecznego wsparcia rodzinom i innym osobom, które doświadczają w otoczeniu zachowań suicydogennych. Wnioski 1. Na terenie województwa lubelskiego zauważalny jest wzrost liczby prób samobójczych i zgonów samobójczych, w stosunku do malejącego trendu samobójstw w Polsce. 2. Choroba psychiczna, nadużywanie alkoholu, problemy rodzinne i niski status ekonomiczny przyczyniają się do zwiększenia ryzyka popełnienia samobójstwa. Zachowania suicydalne cechuje duża skuteczność; najczęściej wybieraną metodę jaką jest powieszenie. Momentem sprzyjającym jest początek tygodnia i godziny popołudniowe. Zamachy w przeszłości nie miały większego wpływ na podjęcie kolejnej próby samobójczej. 3. Skuteczna prewencja samobójstw powinna uwzględniać czynniki ryzyka zachowań suicydogennych. Pozwoliłoby to na dokładne zrozumienie przyczyn dokonywania aktów samounicestwienia i budowania właściwych schematów pomocy dla osób zagrożonych. Piśmiennictwo / References 1. Mroziak B. Światowy Dzień Zapobiegania Samobójstwom 10 września 2008 roku. Suicydol 2008, 4(1): 96. 2. Jarosz M. Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna. Suicydol 2005, 1(1): 1 13. 3. Cekiera CM. Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw. Suicydol 2005, 1(1): 24. 4. Jarosz M. Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna. Suicydol 2005, 1(1): 37. 5. Grajda A, Kułaga Z, Wójcik P i wsp. Zmienne ekonomiczne a umieralność młodzieży z powodu samobójstw w Polsce w latach 1999-2006. Stand Med 2010, 7: 14. 6. Pilecka B. Kryzys suicydalny problemy prewencji i interwencji psychologicznej. [w:] Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej. Kubacka-Jasiecka D, Lipowska- Teutsch A (red). ALL, Kraków 1997: 31-34. 7. Jarosz M. Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna. Suicydol 2001, 1(1): 2. 8. Jarosz M. Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna. Suicydol 2001, 1(1): 2, 37. 9. Pużyński S. Samobójstwa i depresje. Lęk Depresja 1997, 3: 139. 10. Binczycka-Anholcer M. Alkohol jako ważny czynnik zachowań suicydalnych kobiet. Suicydol 2006, 2(1): 57 63. 11. Makara-Studzińska M, Turek R. Samobójstwo w chorobach somatycznych. Suicydol 2005, 1(1): 51-54.