Samobójstwa w œwietle materia³u sekcyjnego Zak³adu Medycyny S¹dowej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu lata

Transkrypt

1 224 Probl Hig Epidemiol 27, 88(2): Samobójstwa w œwietle materia³u sekcyjnego Zak³adu Medycyny S¹dowej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu lata Suicides in the material of Department of Forensic Medicine Poznan University of Medical Sciences in MARGIT KIS-WOJCIECHOWSKA, KRZYSZTOF KORDEL, RUDOLF DURYS, ZYGMUNT PRZYBYLSKI Katedra i Zak³ad Medycyny S¹dowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Introduction. Scientific literature on suicide is vast and interdisciplinary including many disciplines: forensic medicine, sociology, psychology, psychiatry, law. Aim. To characterize cases of completed suicide. Material and method. Analysis of protocols of the Department of Forensic Medicine of the Poznan University of Medical Sciences in the period was performed with search for suicidal cases. Results. There were 453 cases of suicide among 461 autopsies. Conclusions. Completed suicide cases are more frequent in men than women. The most frequent method is suicide by hanging. Keywords: suicide, motivation, methods of suicide Wprowadzenie. Piœmiennictwo dotycz¹ce samobójstw jest ogromne, obejmuj¹ce takie dziedziny nauki, jak np.: medycyna s¹dowa, socjologia, psychologia, psychiatria, prawo. Cel pracy. Charakterystyka przypadków samobójstw dokonanych. Materia³ i metoda. Protoko³y sekcyjne i opinie s¹dowo-lekarskie z lat znajduj¹ce siê w Zak³adzie Medycyny S¹dowej UM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, wœród których poszukiwano przypadków samobójstw. Wyniki. Wœród 461 sekcji zw³ok by³o 453 przypadków samobójstw. Wnioski. Samobójstwa dokonane by³y znacznie czêstsze wœród mê czyzn. Najczêœciej zosta³y dokonane poprzez powieszenie. S³owa kluczowe: samobójstwo, motywacja, sposoby czynów samobójczych Probl Hig Epidemiol 27, 88(2): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Lek. Margit Kis-Wojciechowska Katedra i Zak³ad Medycyny S¹dowej UM w Poznaniu, ul. Œwiêcickiego 6, Poznañ, tel.: (-61) , fax: (-61) margit@amp.edu.pl Wprowadzenie Ka dego dnia dla ponad tysi¹ca piêciuset ludzi na œwiecie samozniszczenie jest ostatnim epizodem w ich yciu. Wed³ug Œwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), co roku ponad 5 tysiêcy ludzi pope³nia samobójstwo, a jeszcze wiêcej osób ma za sob¹ nieudane próby samobójcze. Wed³ug danych Policji rocznie w Polsce odbiera sobie ycie wiêcej osób ni ginie w wypadkach samochodowych [1]. WHO zaproponowa³a w 1986 r. nastêpuj¹c¹ definicjê: samobójstwo jest aktem o skutku œmiertelnym, który zmar³y ze œwiadomoœci¹ i oczekiwaniem takiego skutku sam zaplanowa³ i wykona³ w celu spowodowania zmian przez siebie po ¹danych, upragnionych [2]. Ciekaw¹ definicjê przedstawi³ Ho³yst, wed³ug którego samobójstwo: w gruncie rzeczy jest wyborem pomiêdzy sytuacj¹, której jednostka nie mo e b¹dÿ nie umie sprostaæ, a sytuacj¹, w której nie bêdzie trzeba podejmowaæ adnych wysi³ków zmierzaj¹cych do regulowania swojego stosunku do otaczaj¹cego œwiata. Jest to, zatem na prawach paradoksu decyzja unikania decyzji i wyborów jako procesu towarzysz¹cego cz³owiekowi przez ca³e ycie [3]. Zgodnie z socjologicznym punktem widzenia samobójstwo jest wskaÿnikiem dezintegracji spo³eczeñstwa, a nie dezintegracji osobowoœci samobójcy. Podstawy i zachowania ludzi nie s¹ przejawem patologicznych sk³onnoœci jednostek, ale raczej normaln¹ reakcj¹ w szczególnie niekorzystnej sytuacji œrodowiskowej. Sk³onnoœci autodestrukcyjne przejawiaj¹ ludzie wra liwi, mniej odporni, znajduj¹cy siê w sytuacji yciowej obiektywnie lub subiektywnie nie do rozwi¹zania [4, 5].

2 Kis-Wojciechowska M, Kordel K, Durys R, Przybylski Z. Samobójstwa w œwietle materia³u sekcyjnego Zachowanie suicydalne W literaturze psychologicznej dotycz¹cej samobójstw za najwartoœciowsze kryterium podzia³u aktów samobójczych przyjmuje siê intencjê zadania sobie œmierci. Na podstawie tego kryterium wyodrêbnia siê zachowania suicydalne, które s¹ ci¹giem zachowañ, jakie zostaj¹ wyzwolone w cz³owieku w momencie, gdy w jego œwiadomoœci samobójstwo pojawia siê jako po- ¹dany stan rzeczy, a wiêc jako cel. Do zachowañ suicydalnych zaliczamy: myœli samobójcze, przekazy samobójcze, groÿby samobójcze, ryzyko samobójstwa, samobójstwo usi³owane, samobójstwo dokonane. Myœli samobójcze mo na bezpoœrednio zauwa- yæ w zachowaniu, gdy dany cz³owiek przyznaje siê, e myœli o œmierci; s¹ to myœli samodzielnie przekazywane innym b¹dÿ potwierdzone, gdy siê o to danego cz³owieka zapyta. Przekazy samobójcze s¹ to oznaki sk³onnoœci samobójczych, kierowane do spo³eczeñstwa na drodze wypowiedzi, zachowañ i posuniêæ. Te przekazy mog¹ byæ celowe lub przypadkowe dla osoby je wys³awiaj¹cej. GroŸby samobójcze s¹ to zapowiedzi, e dana osoba chce pozbawiæ siê bytu, jeœli nie zostan¹ spe³nione jej ¹dania i warunki. Ryzyko samobójstwa jest to zaopiniowanie innej osoby, czêsto specjalisty, który okreœla mo liwoœæ odebrania sobie ycia przez dan¹ osobê na podstawie znajomoœci sytuacji yciowej, patologicznych cech, danych statystycznych oraz reakcji osób ze œrodowiska tej osoby [2]. Samobójstwo usi³owane przez ten termin rozumie siê zamierzony, nieprzymuszony akt, który podjê³a osoba w celu zadania sobie krzywdy i nie by³a pewna w pe³ni, czy prze yje, ale w wyniku, którego to urazu nie dosz³o do jej zgonu. Samobójstwo dokonane to koñcz¹cy siê œmierci¹ zamach na w³asne ycie. Podawane s¹ ró ne podzia³y osób z podwy szonym ryzykiem pope³nienia samobójstwa. Na przyk³ad wg podzia³u WHO uzupe³nionym przez M. Wolfersdorfa s¹ to osoby: 1. z zaburzeniami psychicznymi: depresje (pierwotne, stany depresyjne) uzale nienia (alkohol, narkotyki) schizofrenia (w okresie: stacjonarnego leczenia, rehabilitacji) zaburzenia osobowoœci 2. z wczeœniejsz¹ sk³onnoœci¹ do pope³nienia samobójstwa: zapowiadane samobójstwo (ambiwalentne apelowanie o pomoc), po próbach samobójczych (1% recydywa samobójcza) 3. starsze, osamotnione, z chorobami przewlek³ymi, którym towarzysz¹ dolegliwoœci bólowe i ograniczenie sprawnoœci, owdowia³e 4. m³odzi doroœli, nastolatki: z kryzysem rozwojowym, kryzysem w relacjach miêdzyludzkich (osamotnienie wewnêtrzne, pytania o sens ycia), z problemami narkotykowymi, z problemami rodzinnymi, szkolnymi 5. w sytuacjach traumatycznych i kryzysach zwi¹zanych ze zmianami yciowymi: kryzys w relacji partnerskiej, strata partnera utrata spo³ecznej, kulturowej, politycznej przestrzeni yciowej kryzysy identyfikacyjne chroniczne bezrobocie kryminalnoœæ, przede wszystkim wypadki samochodowe (np. okaleczenia, uœmiercenie innej osoby) 6. z bolesnymi, przewlek³ymi, ograniczaj¹cymi sprawnoœæ, okaleczaj¹cymi chorobami somatycznymi, zw³aszcza narz¹du ruchu i centralnego uk³adu nerwowego, chorobami w okresie terminalnym z wyniszczeniem i ekstremaln¹ koniecznoœci¹ opieki innych osób [2]. Polskie prawo w kwestii samobójstwa Polskie prawo karne okreœla czyny bêd¹ce przestêpstwami, czyli czyny zabronione pod groÿb¹ kary przez ustawê, z których pope³nieniem zwi¹zana jest odpowiedzialnoœæ karna. Na podstawie przepisów Kodeksu Karnego z 1997 r. mo emy stwierdziæ, e w polskim prawie karnym przestêpstwem jest czyn zabroniony przez ustawê karn¹ obowi¹zuj¹ca w czasie jego pope³nienia pod groÿb¹ kary jako zbrodnia lub wystêpek, bezprawny, zawiniony i spo³ecznie szkodliwy w stopniu wy szym ni znikomy. Ocena legislacyjna samobójstwa, mimo rozwoju pogl¹dów, nadal rodzi we wspó³czesnej nauce prawa karnego pewne kontrowersje. Wed³ug prawa polskiego sam akt dokonania samobójstwa czy usi³owania samobójstwa nie podlega karze. Natomiast przedstawione poni ej trzy sytuacje wyczerpuj¹ wszelkie zachowania zwi¹zane z zamachem samobójczym typizowane przez polskie prawo karne [6]: 1. Art Kto zabija cz³owieka na jego ¹danie i pod wp³ywem wspó³czucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolnoœci od 3 miesiêcy do lat W wyj¹tkowych wypadkach s¹d mo e zastosowaæ nadzwyczajne z³agodzenie kary, a nawet odst¹piæ od jej wymierzenia. 2. Art Kto namow¹ lub przez udzielenie pomocy doprowadza cz³owieka do targniêcia siê na w³asne ycie, podlega karze pozbawienia wolnoœci od 3 miesiêcy do lat 5.

3 226 Probl Hig Epidemiol 27, 88(2): Art Kto znêca siê fizycznie lub psychicznie nad osob¹ najbli sz¹ lub nad inn¹ osob¹ pozostaj¹c¹ w sta³ym lub przemijaj¹cym stosunku zale noœci od sprawcy albo nad ma³oletnim lub osob¹ nieporadn¹ ze wzglêdu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolnoœci od 3 miesiêcy do lat 5 2. Je eli czyn okreœlony w 1 po³¹czony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieñstwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoœci od roku do lat Je eli nastêpstwem czynu okreœlonego w 1 lub 2 jest targniêcie siê pokrzywdzonego na w³asne ycie, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoœci od lat 2 do 12 [7]. Sposoby zamachu samobójczego (aspekt medyczny) Nale y ró nicowaæ œmieræ gwa³town¹ na bêd¹c¹ wynikiem: samobójstwa, zabójstwa, nieszczêœliwego wypadku (tab. I). Oddzia³ywanie czynników zewnêtrznych, traktowane jako przyczyny œmierci gwa³townej, dzieli siê tradycyjnie w sposób nastêpuj¹cy: 1. mechaniczne uszkodzenia cia³a: narzêdzia ostre: rany ciête, k³ute b¹dÿ r¹bane narzêdzia têpe: rany mia d one i t³uczone broñ palna: rany postrza³owe 2. zatrucia, w wyniku dostania siê do organizmu substancji: lotnych ciek³ych sta³ych substancji truj¹cych 3. uduszenia, w wyniku: zatkania otworów nosowych i jamy ustnej zamkniêcia krtani, tchawicy, oskrzeli przez cia³o obce unieruchomienie klatki piersiowej utopienia zagardlenia: powieszenia, zadzierzgniêcia, zad³awienia przebywania w zbyt ograniczonej przestrzeni 4. inne, w tym: oparzenia przegrzanie ustroju œmieræ z wych³odzenia cia³a skutki promieniowania jonizuj¹cego ra enie pr¹dem elektrycznym, wyg³odzenie [2]. Cel pracy Charakterystyka statystyczna przypadków samobójstw dokonanych na podstawie danych wynikaj¹cych z protoko³ów sekcyjnych danego okresu. Podstawowym celem badañ by³o przedstawienie okolicznoœci i ogólnego profilu osoby pope³niaj¹cej zamach samobójczy. Materia³ i metoda Przedmiotem analizy by³y dane zawarte w protoko³ach sekcyjnych i opiniach s¹dowo-lekarskich. Analizie poddano protoko³y oglêdzin zewnêtrznych i sekcji zw³ok sporz¹dzone w latach i znajduj¹ce siê w Zak³adzie Medycyny S¹dowej UM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Z tych protoko³ów i opinii wybrano dotycz¹ce osób, które zginê³y œmierci¹ gwa³town¹; poszukiwano przypadków samobójstw. W analizowanym okresie wykonano 461 sekcji zw³ok. Liczba samobójstw dokonanych w tym okresie wynosi³a 453 przypadki. Wyniki badañ Liczba samobójstw W latach liczba samobójstw utrzymywa³a siê na wzglêdnie sta³ym poziomie i wynosi³a 7-1% wszystkich przypadków sekcyjnych (tab. II). P³eæ samobójców Odsetek mê czyzn, którzy dokonali skutecznych zamachów samobójczych, by³ ogó³em znacznie wy - szy ni kobiet; wyraÿnie przewa ali mê czyÿni w 1994 i 1998 roku, natomiast kobiety najwiêcej samobójstw pope³ni³y w 1996 i 2 roku (tab. III i ryc. 1). Tabela I. Podzia³ œmierci gwa³townej na: samobójstwo, zabójstwo, nieszczêœliwy wypadek [2] Table I. Classification of violent death: suicide, homicide and fatal accident [2] ŒMIERÆ GWA TOWNA Zgon w wyniku czynników zewnêtrznych dzia³aj¹cych w postaci urazu na ca³e cia³o b¹dÿ na wa ne dla jego funkcjonowania narz¹dy z intensywnoœci¹ przekraczaj¹c¹ granice fizjologicznej tolerancji organizmu lub mo liwoœci jego adaptacji w zmienionych warunkach ZGON celowo spowodowany dzia³aniem na w³asny organizm SAMOBÓJSTWO ZGON celowo spowodowany dzia³aniem na organizm drugiego cz³owieka ZABÓJSTWO ZGON przypadkowo zaistnia³y w wyniku wzajemnego oddzia³ywania œrodowiska i cz³owieka NIESZCZÊŒLIWY WYPADEK

4 Kis-Wojciechowska M, Kordel K, Durys R, Przybylski Z. Samobójstwa w œwietle materia³u sekcyjnego Tabela II. Liczby sekcji zw³ok ogó³em, w tym zamachów samobójczych w poszczególnych latach Table II. Total number of autopsies including suicides in individual years Rok / Year Liczby sekcji zw³ok W tym liczby zamachów ogó³em samobójczych Total number of autopsies Number of suicides Wiek samobójców Najwiêcej samobójstw pope³ni³y osoby w wieku 41-5 lat i 31-4 lat (ryc. 2) powy ej 7 lat Ogó³em / Total lat 51-6 lat 41-5 lat 31-4 lat 21-3 lat 16-2 lat poni ej 15 lat Tabela III. P³eæ ofiar samobójstw w poszczególnych latach Table III. Sex of suicide victims in individual years Rok mê czyÿni kobiety ogó³em n % n % ,2 1 8, ,1 9 7, , , ,6 7 5, ,3 5 4, , 16 13, , , ,1 11 9, ,4 7 5, ,9 11 9, , ,7 42 suma procent 74,% 26,% Ryc. 2. Wiek ofiar samobójstw Fig. 2. Age of suicide victims Sposoby pope³nienia zamachu samobójczego Najczêstszym sposobem pope³nienia samobójstwa by³o powieszenie (47%) a nastêpnie: u ycie œrodków toksycznych (16%), upadek z wysokoœci (14%), samobójstwo w ruchu drogowym, w szczególnoœci przejechanie poprzez pojazd trakcyjny (1%), u ycie broni palnej jako narzêdzia samobójstwa (6%). Rzadziej sposobami pope³nienia samobójstwa by³o: zadanie sobie ran ciêtych i k³utych, utopienie, samospalenie; zanotowano jedynie 2 przypadki zadzierzgniêcia (ryc. 3) mê czyÿni kobiety SUMA zatrucie rany ciête upadek z samobókstw o powieszenie u ycie broni utopienie samospalenie inne k³ute wysokoœci w ruchu drogow ym Ryc. 3. Sposoby pope³nienia samobójstw Fig. 3. Methods of suicide Ryc. 1. Struktura p³ci ofiar samobójstw w poszczególnych latach Fig. 1. Sex of suicide victims in individual years

5 228 Probl Hig Epidemiol 27, 88(2): Okresowoœæ zamachów samobójczych wg miesiêcy W niektórych miesi¹cach mo na by³o stwierdziæ wyraÿnie wiêksz¹ liczbê przypadków odebrania sobie ycia. By³y to miesi¹ce wiosenne i jesienne, a w³aœciwie prze³om tych miesiêcy, to znaczy wczesna i póÿna jesieñ. Nasilenie samobójstw stwierdzono w lutym (56 osób) i marcu (51 osób). W miesi¹cach letnich wahania liczbowe by³y niewielkie, a nasilenie zjawiska nastêpowa³o w paÿdzierniku (72 osoby) i listopadzie (67 osób), a wiêc w miesi¹cach jesiennych. Sezonowoœæ natê enia samobójstw jest zwi¹zana z zaostrzeniem stanów depresyjnych jako jednego z wa nych czynników wp³ywaj¹cych na nasilenie tego zjawiska (ryc. 4). XII XI Tabela IV. Liczba samobójstw pope³niona po spo yciu alkoholu wg p³ci Table IV. Number of suicides committed under the influence of alcohol according to sex Rok mê czyÿni kobiety ogó³em n % n % ,6 3 21, ,2 4 3, , 5 25, , 2 1, , ,2 3 15, , 1 1, ,7 2 14, ,7 2 14, ,9 1 11, ,8 4 22,2 42 suma procent 83,3 16,7 X IX VIII VII VI 15 1 V 17 IV 14 8 III II I Ryc. 4. Okresowoœæ samobójstw wg miesiêcy Fig. 4. Seasonal changes of suicides in months Zamachy samobójcze po u yciu alkoholu Samobójstwo po u yciu alkoholu pope³ni³o 83% mê czyzn i 17% kobiet. Najwiêcej takich przypadków samobójstw wœród mê czyzn zanotowano w 1993 i 1998 roku (18 osób) a wœród kobiet w 1992 roku (5 osób). Liczba samobójstw pope³nianych po u yciu alkoholu by³a wiêc du o ni sza wœród kobiet (tab. IV i ryc. 5). Zamachy samobójcze pope³niane pod wp³ywem narkotyków Zamachy pope³nione pod wp³ywem narkotyków stanowi³y niewielki odsetek wszystkich zamachów samobójczych. Pod wp³ywem narkotyków samobójstwo pope³ni³o 3% mê czyzn i 1,8% kobiet. By³y to przypadki u ycia pochodnych opium i amfetaminy. Œmieræ tych osób by³a wynikiem pope³nienia samobójstwa kombinowanego, gdzie u ycie œrodków narkotycznych nie by³o przyczyna œmierci (tab. V) Ryc. 5. Liczba samobójstw pope³nionych pod wp³ywem alkoholu wg p³ci Fig. 5. Number of suicides committed under the influence of alcohol according to sex suma Tabela V. Liczba samobójstw pope³nionych po za yciu œrodków narkotycznych wg p³ci Table V. Number of suicides committed under the influence of drugs according to sex Rok mê czyÿni kobiety

6 Kis-Wojciechowska M, Kordel K, Durys R, Przybylski Z. Samobójstwa w œwietle materia³u sekcyjnego Podsumowanie 1. Najwiêcej samobójstw pope³niono w 1995 roku 1,2%. 2. Najmniejsza liczba samobójstw przypada na rok ,9%. 3. Najwiêcej samobójstw pope³ni³y osoby w przedziale wiekowym 41-5 lat (2%). 4. Najmniej samobójstw pope³ni³y osoby do 15 roku ycia. 5. Najczêstszym sposobem pope³nienia samobójstwa by³o powieszenie 48%. 6. Samobójstwo po konsumpcji alkoholu pope³ni- ³o 83% mê czyzn i 17% kobiet, a pod wp³ywem narkotyków 3% mê czyzn i 1,8%kobiet. 7. Najwiêksz¹ liczbê zamachów samobójczych stwierdzono w okresie jesienno-zimowym 3,5% oraz w okresie wiosennym 23%. Wnioski 1. Samobójstwa dokonywane s¹ znacznie czêœciej wœród mê czyzn. 2. Najczêœciej samobójstwa zosta³y dokonane poprzez powieszenie. 3. Wœród mê czyzn w wiêkszoœci przypadków zamachy samobójcze podejmowane s¹ po wypiciu alkoholu, natomiast u kobiet obserwuje siê to sporadycznie. 4. Zamachy samobójcze podejmowane przez osoby nieletnie mia³y miejsce w nielicznych przypadkach. Piœmiennictwo / References 1. ***Zespó³ Prasowy Komendy G³ównej Policji: Ho³yst B. Suicydologia. Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa Ho³yst B. Wiktymologia. Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 1997, s Jarosz M. Samozniszczenie, samobójstwo, alkoholizm, narkomania. PWN, Warszawa Merton R. Teoria socjologiczna i struktura spo³eczna. PWN, Warszawa Gardocki L. Prawo karne. Wyd. C.H. Beck, Warszawa 1996, s ***Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553).